Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

SİNONİM VƏ ANTONİM SÖZLƏR

Əsərin   bədiilik   məziyyəti   söz   və   ifadələrin   düzgün   seçilib 

işlədilməsi,   məna   və   üslubi   tələbə   müvafiq   dil   vahidlərindən 

istifadə edilməsi ilə müəyyənləşir. Bu isə sinonimlik məsələsi ilə 

möhkəm bağlı olub, sinonim cərgəyə daxil olan söz və ifadələrdən 

ən   münasiblərini   seçib   götürmək   deməkdir.   Bədii   dilin   tədqiqi 

stilistik   cəhətlərin   öyrənilməsi   istiqamətində   aparıldıqda 

sinonimlikdən yan keçmək olmaz. Çünki sinonimlik üslubiyyatın 

əsasını təşkil edir  və üslubiyyatla  bağlı  tədqiqatın mərkəzindən 

qırmızı xətt kimi keçir.

101

Sözlərin sinonimliyi insan təfəkkürünün inkişafı ilə əlaqədar 

yaranır,   bu   və   ya   digər   predmetin,   hadisənin   yeni   cəhətlərini 

kəşf   etmək,   öyrənmək   və   adlandırmaq   cəhdinin   nəticəsi   kimi 

meydana   çıxır.   Elə   buna   görə   də   sinonim   sözlərin   müəyyən 

cərgələrini mütləq və ya tam (absolyut) sinonimlər  adlandırıb, 

onların nə məna, nə də ekspressivlik cəhətdən fərqlənmədiklərini 

iddia etmək doğru deyildir. Formaca müxtəlif, mənaca eyni olan 

sözlərə «Dağılan tifaq» pyesində də rast gəlirik. Məsələn: 

libas – 

paltar, mədəd – kömək,   qələt – səhv

  və s. Bu sözlərin əlavə 

məna çalarları olmasa da, bunlar üslubi keyfiyyətcə bir-birindən 

fərqlənir. Məsələn, əsərin yarandığı dövrdə 

paltar, kömək, duaçı 

sözləri   sadə   danışıq   dilinə,  

libas,   mədəd,   duagu

  sözləri   isə 

əsasən kitab dilinə məxsus idi. Həyat həqiqətlərinə sadiq qalan 

yazıçı öz dilində  

libas

, surət dilində  

paltar

; Mirzə Bayram kimi 

dindar   və   «alim»   şəxsin   dilində  

duagu

,   Nazlı   xanımın   dilində 

duaçı

 sözünü işlətmişdir ki, bu sözlərin fərqli üslubi imkanları da 

bu cür üslubi məqamlarda özünü doğruldur. Müəllif, Nəcəf bəyin 

dilində 

qardaş

, Nəcəf bəyə gəlmiş məktubun dilində rəsmi sənəd 

üslubunun   xüsusiyyətləri   ilə   əlaqədar  

bəradər

  sözünü   işlədir; 

yaxud Nəcəf bəy danışarkən  

borc

  sözünü işlədir, Məşədi Cəfər 

üçün vekseldə 

qərz

 sözünü yazır; eləcə də Həmzə bəyin dilində 

101

  .  .                  . 

   

 

 

.

И Р Г а л ь п е р и н Очерки по стилистике английского языка  

, 1958, 

Москва

.26.

сящ

151

ad

,   dərvişin   dilində  

nam

  sözlərinin   işlənməsi   belə   bir   tələblə 

bağlıdır.   Bunlar   göstərir   ki,   məna   və   üslubi   imkanlarına   görə 

eyniyyət təşkil edən sözlərin sinonimliyi bədii dil üçün xarakterik 

deyildir.   Çünki   sinonimlər   formaca   fərqlənməklə   yanaşı,   əlavə 

mənasına və ya üslubi keyfiyyətlərinə görə də müəyyən dərəcə 

fərqlənməlidir

102. 

Bu fikri aşağıdakı misallar da təsdiq edir

: adam 

–   insan   –   bəndə,   zərər   –   ziyan,   züriyyət   –   övlad   –   uşaq,  

bağlamaq – bəndləmək

  və  s.  Birinci  sinonim   cərgədəki  a

dam 

sözü  həmin   cərgə  üçün   dominant   hesab   oluna   bilər   və  daha 

geniş anlayış ifadə edir; lakin bütün adamlarda başqaları ilə üns 

tutma, insani keyfiyyətlər eyni dərəcədə olmur, elə buna görə də 

bəzən 

insan

 sözü 

adam

  sözünün təyini kimi çıxış edir, 

çox insan 

adamdır

  –   deyə   bu   və   ya   digər   bir   şəxs   xarakterizə   olunur; 

bəndə

  sözü isə şəxsin daha çox möminliyini, fağırlığını bildirir. 

İkinci sinonim cərgədəki 

zərər

 sözü mənaca daha ümumidir, zi-

yanlı hadisələri də özündə ehtiva edir. 

Züriyyət

 sözü canlı danışıq 

dilinə mənsub olub, pyesdə adi uşaq, 

uşaq

 sözü isə kiçik övlad 

mənasındadır;  

övlad  

sözü   bu   mənaları   özündə   cəmləməklə 

bərabər, ailədəki bütün uşaqları əhatə edir. Eləcə də 

bağlamaq

 və 

bəndləmək  

sözləri bir anlayışla əlaqədardır, lakin məna incəlikləri 

bunları   da   fərqləndirir:   həm   bərk,   həm   də   boş   bağlamaq   olar, 

bəndləmək isə yalnız boş bağlamaqdır.

Pyesin   dilindəki   zəngin   sinonim   cərgələr   bir   sıra   üslubi 

keyfiyyətlərə malikdir.

Pyesdə sinonim sözlərin sadalanması diqqəti daha çox cəlb 

edir. Bu hal daha çox əlavə məna  çalarları yaratmaq ehtiyacı ilə 

bağlıdır. Məsələn, ədib ifadə olunan əsas fikri qüvvətləndirmək və 

məfhumu başqa cəhətləri ilə birlikdə daha qabarıq şəkildə nəzərə 

çarpdırmaq üçün  sinonim sözlərin sadalanması üsulundan istifadə 

102

   

   

 

 

 

 

 

Мяна вя цслуби кейфиййятъя ейниййят тяшкил едян сюзляр 

 

 

,  

 

 

 

дилдя ола биляр лакин мцвяггяти фяалиййят эюстяряряк 

, 

архаикляшмя фяаллаш , 

 

 

    . 

 

 

ма ялавя чалар газанма вя с йолу иля беля 

   

 

-

 

.

сюзляр аз мцддятдя бир бириндян фярглянир

152

etmişdir:  N ə c ə f  b ə y. 

Mənim  barəmdə, pulun var, xərc elə,  

bağışla, ye, iç, ver  k e f ə,  l ə z z ə- t ə,  e y ş ü  i ş r ə t ə

. (6)

Həmcins   sadalamalardan   nitqə  kinayə,   tərif   və  yaltaqlıq, 

qorxu,  dəhşət   çaları   vermək   üçün   də   istifadə   olunmuşdur. 

Məsələn:

Bəli,  buyur görək,  ağa   Həmzə   bəy  sahibqran!   Söylə  r  

ə ş a- d ə t i n d ə n,    v u r d u ğ u n d a n, y ı x d ı ğ ı n d a n,  

h ü n ə r i n -  d ən ,  p ə h l i v a n l ı ğ ı n d a n… 

(11)  

Ağanın 

ş a n, ş ö v k ə t i, c ə -l a l ü  d ö v l ə t i, s ə x a v ə t i  o 

qədərdir ki… 

(13)  S o n a  x a n ı m. 

…Mənim ruhum, sən bir q i 

y a m ə t li,  y a ğ ı ş l ı, t u f a n l ı  gündə Allahın öz oduna 

yanınca sənin dalınca gəzəcək

. (53)

Birinci   misalda   Səlim   bəy  

rəşadətindən,   vurduğundan, 

yıxdığından,   hünərindən,   pəhlivanlığında

n   sözlərini   sinonim 

məqamda sadalamaqla Həmzə bəyin müharibədəki «rəşadətinə» 

kinayəsini bildirmək istəyir. İkinci misalda ədib, Mirzə Bayramın 

dilinə 

şan, şövkət, cəlalü dövlət

 sinonimlərini daxil etməklə onun 

yaltaq   təbiətini   və   tamahkarlığını   göstərmiş,   sonuncu   misalda 

Sona   xanımın   dili   ilə   Nəcəf   bəyin   dəhşətli   aqibəti   əvvəlcədən 

xəbər verilmişdir.

Pyesdəki  sinonim   cərgələrin  bir   qismi  obrazların  nəzərdə 

tutduğu əşya və hadisələrin daha qabarıq nəzərə çarpdırılması 

ilə bağlıdır. Məsələn:

Bəh, bəh! Nə gözəl s u d u r! Xalis a b i - k ö v s ə r d i r.  

(40) Bədbəxt bən o kəsə deyərəm ki, bu beş qara günü l ə z z ə  

t, d a m a q  ilə keçirib, baş gora aparmıya

 (5) və s. 

Sinonim cərgələrin bir qismi emosionallıq və ekspressivlik ilə 

əlaqədardır. Şübhəsiz, bu cəhət başqa sinonim cərgələrə də az-

çox aiddir. Lakin elə sinonim cərgələrə təsadüf edilir ki, bunların 

pyesə daxil edilməsi daha çox obrazların vəziyyətini təsirli bir dil 

ilə  ifadə   etmək  tələbindən   irəli   gəlir.   Sona   xanımın   şikayət  və 

yalvarışlarını   əks   etdirən   aşağıdakı   cümlələrə   diqqət   yetirmək 

kifayətdir: 

Əziz a l l a h, dərgahına qalxızmışam əllərimi… Səndən  

k ö m ə k istəyirəm,   …s ə n d ə n   mədəd  istəyirəm.  P ə r v ə r  

d i g a r a,  məgər övrət taifəsini d ə r d,  q ə m çəkməyə yaradıbsan?! 

X u d a y a, nə vaxtadək bizim dilimiz bağlı olacaq?

 (23)

153

Kömək   –   mədəd,   dərd   –   qəm

  sinonim   cərgələri   başqa 

sözlərlə   əlaqədə   Sona   xanımın   çıxılmaz   vəziyyətinin   təsirli 

ifadəçiləridir.  O,  

allah, pərvərdigar, xuda

  sözlərini  dalbadal  öz 

nitqinə daxil etməklə sanki gözəgörünməz Tanrıya nə yolla olur-

olsun, öz yalvarışlarını çatdırmaq istəyir, onu xəbərdar etməyə 

çalışır. Bunlarla yanaşı, bu sonuncu misalda təkrardan qaçmaq 

meyli də duyulur. Lakin bəzən ədib sinonim sözləri doğrudan-

doğruya təkrara yol verməmək məqsədi ilə işlətmişdir; məsələn: 

Y a z ı q! Dünyadan kam almamış f ə q i r!

  (46) Hətta bəzən 

belə məqamda  söz öz  perifrazı ilə əvəz olunmuşdur: 

A l- l a h 

oğlunuzu saxlasın! X u d a v ə n d i - a l ə m öz vəhdaniyyəti  

hörmətinə sizin kimi bəylərin sayeyi-mərhəmətini biz kəmtərin 

bəndələrin üstündən kəsməsin! 

(13)

Pyesdəki sinonim sözlər dildə işlənmə imkanlarına görə bir-bi-

rindən fərqlənir. Komponentləri ədəbi dil sözlərindən ibarət olan 

sinonim cərgələrlə yanaşı, tərəflərindən biri şivə çalarlı sözlərdən, 

vulqar söz və ifadələrdən, daha çox kitab dilinə və ya canlı danışıq 

dilinə məxsus leksik vahidlərdən ibarət olan sinonim cərgələrə də 

təsadüf edilir. Məsələn:

  

Y a b ı n ı n  da  adını qoyacaqlar  ə r ə b  a t ı.

 (18) Xub, 

siz nə dişi pişik kimi h ı r ı l d a ş ı r s ı n ı z? Biri bir axmaq söz 

dedi, gərək bunlar da oturub ona axmaq-axmaq g ü l ə l ə r. 

(12) 

Mənim ə s-    l i m və  n ə c a b ə t i m  heç vədə qəbul  

eləməz ki, mənim evimə it-qurd qızı gəlsin

 (36) və s.

Yabı

 sözü şivə çalarlı maldarlıq terminidirsə, 

at

 ümumişlək 

sözdür; 

hırıldamaq 

sözü Həmzə bəyin əsəbi və qaba vəziyyətini 

göstərir, o özü də bunu başa düşdüyü üçün sonrakı cümlədə 

sözü   yumşaldır,  

gülmək

  sözünü   işlədir;  

əslim

  və  

nəcabətim 

sözlərindən birincisi daha çox canlı danışıq dilinə, ikincisi kitab 

dilinə aiddir. Bu sonuncu vəziyyətə remarkada, ədibin öz dilində 

işlənmiş  

nəş

  sözü   ilə   surət   dilindəki  

meyit

  sözlərində   də   rast 

gəlmək olur.

Əsərdə   canlı   dilin   xüsusiyyətlərini   qabarıq   şəkildə   əks 

etdirən mürəkkəb söz şəklinə düşmüş qoşa sinonimlərə daha çox 

təsadüf olunur:  

Mən öz abrumın q ə d r - q i y m ə t i n i  

bilirəm. 

(55) 

Allah səni  e v s iz - e ş i k s i z  qoysun!

 (32) və s.

154

Əsərdə bəzən eyni köklü sözlərin (

«B ə y,  namus bir  b ə y 

z a -     d ə l ə r d ə deyil

»,  (35),  küll  ilə  cüzün (

…şəhərdə 

qalsa  cahıl-cuhul  yoldaşları  bilmərrə o d u n u,   o c a ğ ı nı  

söndürərlər

) sinonimliyindən də istifadə edilmişdir.

Pyesdəki sinonim sözlərin hamısı eyni mənşədən deyildir. 

Predmet   və   hadisələrin   əlavə   xüsusiyyətlərini   əhatə   etmək, 

obrazların   xarakter   və   dünyagörüşünə   uyğun   sözlər   seçmək 

ədibdən müxtəlif mənşəli sözlər işlətməyi tələb etmişdir. Lakin 

mənşəcə   fərqlənmələrinə   baxmayaraq,   bu   sözlərin   əksəriyyəti 

ümumişlək   sözlərdən   ibarətdir.   Əsərdəki   sinonim   cərgələri 

mənşə mənsubiyyətinə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

Xalis Azərbaycan sözlərindən ibarət olanlar: 

ər – kişi, ürək – 

könül,   tay-tuş   –   yoldaş,     danışmaq   –   demək   –   söyləmək, 

əyləşmək – oturmaq, çolaq – axsaq – şalaq

; xalis Azərbaycan və 

ərəb  sözlərindən: 

ev – imarət, söz – kəlmə, güc – qüvvət, yuxu – 

vaqiə

; xalis Azərbaycan və fars sözlərindən: 

bağ

 - 

bənd, torba - 

kisə, qıraq - kənar,  pis - bəd

;  xalis   Azərbaycan,   fars  və  ərəb 

sözlərindən:  

yazıq – binəva -   fəqir

;  ərəb   sözlərindən

: tövr – 

halət, qəzəb – qeyz, vəqt – vədə – əyyam

; fars sözlərindən: 

dost 

– aşna

; ərəb və fars sözlərindən:  

ruh – can, təqsir

 

– günah, 

zəmanə – ruzgar, axirət – gor

 və s.

Məlumdur ki, omonimlərdən fərqli olaraq, sinonim cərgəyə 

daxil olan sözlər mütləq eyni bir nitq hissəsinə mənsub olmalıdır. 

Nitq   hissələrinə mənsubiyyətinə görə pyesdə sinonim cərgələr 

içərisində   başlıca   yeri   feli   və   ismi   sinonimlər   tutur.   Buna 

baxmayaraq, digər nitq hissələrinin sinonimliyi də müəyyən rola 

malikdir. Komponentlərin nitq hissələrinə mənsubiyyətini nəzərə 

alaraq   sinonim   cərgələri   aşağıdakı   qruplara   ayırmaq   olar. 

İsimlərdən ibarət olanlar: 

bədən – vücud, bəla – dərd – qəm, dünya 

– aləm, biyaban – düz – çöl, qəpik – quruş, daş – qaya, əməl – iş,  

kam – arzu – təmənna, sinə – döş, saç – tel, təvəqqe – xahiş, əlac – 

çarə

; sifətlərdən

: doğru – düz, gözəl – göyçək, hali – xəbərdar

; 

saylardan: 

birinci – əvvəlinci, bir – tək, yarı – para

; əvəzliklərdən: 

bi-

risi – kim isə, neçə – nə qədər

; fellərdən:  

qatlamaq – bükmək, 

qışqırmaq – çığırmaq, dayanmaq – durmaq, daxil olmaq -  girmək, 

döşənmək – sərilmək, dutmaq – yapışmaq, vurmaq – yamamaq, 

yetmək – çatmaq, yüyürmək – qaçmaq, yerimək – getmək, baxmaq 

155

– görmək

; zərflərdən: 

əbəs – nahaq, bəri – bura,  yavaşca – ahəs-

tə-ahəstə, sağ – salamat, tez – tezliklə – tez-tez;

  qoşmalardan: 

başqa – özgə – savayı, əqdəm – qabaq – irəli, görə – ötrü – üçün,  

sarı – tərəf; 

 ədatlardan: 

ha – ki, xub – yaxşı 

və s.

* * *

V.İ.Lenin   məktublarının   birində   Qorkiyə   yazırdı:   «Həyat 

ziddiyyətlərlə irəliləyir və canlı ziddiyyətlər insan ağlının əvvəlcə 

zənn etdiyindən qat-qat zəngin, çoxcəhətli və məzmunludur».

103 

Qat-qat   zəngin   olan   həmin   ziddiyyətlər   dildə   öz   ifadəsini   çox 

vaxt antonim sözlərin vasitəsilə tapır. Əks, zidd, qarşı məna və 

məfhumları   ifadə   edən   antonim   sözlər   bədii   əsərdəki   fikrin 

zənginliyini,   dəqiqliyini,   təsirliliyini   təmin   edən   lüğəvi 

vahidlərdəndir.   Burada   əks   mənalar   «bir-birinə   zidd     olan 

məfhumları   vahid   bir   bütöv   şəklində   birləşdirməklə»

104 

təfəkkürümüzün abstraksiyanın yüksək pilləsinə qalxdığını göstərir.

  «Dağılan   tifaq»  pyesində   ziddiiyyətli   hadisələrin  bir   çox 

növünə   –  ictimai,   fərdi,   ailə-məişət   ziddiyyətlərinə   təsadüf 

olunduğu   üçün   bunların   əksər   hallarda   əsas   ifadəçiləri   olan 

antonim   sözlər   də   müxtəlif   sahələrlə   bağlı   olub,   müxtəlif   tipli 

əks,   zidd,   qarşı   cəhətləri   bəzən   təzadlı,   bəzən   də   nisbi 

ziddiyyətlərlə əks etdirir.

Dramaturq,   antonim   sözlərdən   istifadə   edərək,   obrazın 

mənəvi aləmini, həyat hadisələrinə münasibətini və bu hadisələri 

necə  qiymətləndirdiyini   müvəffəqiyyətlə  açıb   göstərə   bilmişdir. 

Nəcəf  bəy  bəzən   dialektik   düşünür   və  həyatdakı   ziddiyyətlərə 

təbii gözlə baxır. O, övladın bacarıqlısı və bacarıqsızı olduğunu 

yaxşı dərk edir, lakin bu zidd cəhətin əsl kökü və səbəbələri ilə 

maraqlanmadığı   kimi,   bu   barədə   tədbir   görməyi   də   ağlına 

gətirmir.   Övlad   üçün,   gələcək   nəsil   üçün   sərvət   toplamaq, 

ehtiyat görmək onun fəlsəfəsinə görə mənasız bir işdir, çünki 

«oğulun   y a x ş ı s ı   özü də qazanar, ataya möhtac olmaz. 

Oğulun  p i s i n ə həmçinin ata malı lazım deyil»

. (5)

103

  .  .          . 

, 34-  

, 

.140.

В И Л е н и н Ясярляри

ъц ъилд сящ

104

  .  .              . 

 

 

. 

, 1956, 

.140.

Р А Б у д а г о в Дилчилийя даир очеркляр Бакы

сящ

156

Pyesdə   əksinə   vəziyyətə   də   təsadüf   edilir.   Bəylər   öz 

mənafeləri   xatirinə   həyatdakı   obyektiv   ziddiyyətlərin   inkarına 

çalışırlar. Həmzə bəyin fikrincə, «qoca» və «cavan» məfhumları 

nahaq  yaranmışdır,  çünki həyatda  qoca  və  ya  cavan adamlar 

yoxdur; buna görə də insanın saqqalının ağ və ya qara olması da 

əhəmiyyətsizdir. Bu iddia səbəbsiz deyildir. Həmzə bəy çox qoca 

olduğu üçün bəylər ona qumardan əl çəkməyi məsləhət görürlər, 

lakin qumarbazlıq onun sümüyünə, iliyinə elə işləmişdir ki, o bu 

xəstəliyə elə tutulmuşdur ki, qocalığına baxmayaraq, bu yoldakı 

bütün maneələri dəf etməyə hazırdır. Buna görə də «qoca» və 

«cavan»   məfhumlarını   istədiyi   kimi   yozmağa   çalışır,   insanları 

qoca və cavan deyil, naxoş və salamat olmaqla iki qrupa ayırma-

ğı daha düzgün hesab edir:

H ə m z ə  b ə y.  Dünyada q o c a  və  c a v a n  nə gəzir? 

Mənim barəmdə, dünyada nə  q o c a  var,  nə  c a v a n;  bir  n a x 

o ş  var, bir  s a l a- m a t. Saqqalın çox da olsun  a ğ, canın ki oldu 

s a l a m a t, oldun  c a v a n. Ya saqqalın oldu  q a p q a r a şəvə 

kimi, elə ki g e c ə l ə r     s ü b h ə d ə k  öhö… öhö… öhö… 

(öskürür) atıcı kimi pambıq atdın, oldun  q o c a.(8)

Dramaturq   antonim   sözlər   vasitəsilə     obyektiv   aləmdəki 

ziddiyyətləri, cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar   yaranmış təzadlı 

vəziyyəti   müvəffəqiyyətlə   təsvir   edə   bilmişdir.   XIX   əsrin 

sonlarında   - 80-ci  illərdə   Azərbaycanda kapitalizmin inkişafının 

nisbətən   sürətlənməsi mülkədar təsərrüfatının   iflasını da xeyli 

sürətləndirirdi.   Mülkədarlar iflasa uğradıqca   Məşədi Cəfər kimi 

tacirlər daha da varlanır, Cavad kimi yeni tacirlər meydana çıxırdı. 

O   dövrün   hadisələrinin   real   təsvirini   verən     «Dağılan   tifaq» 

pyesində  həmin proses Əbdülün dili ilə  belə ümumiləşdirilmişdir:

Ə b d ü l. Budur, mən səkkiz ildən artıqdır ki,  g e t m i ş ə 

m  İrana. İndii  q a y ı d ı b nələr görürəm?   Heç keçən ozalar 

yoxdur…   Çox   namərddir   bu   dünya,   heç   ona   etibar   eləmək 

olmaz. Cavadı ki tanıyırsınız. Mən buradan gedəndə  onu  n ö k 

ə r  qoyub getmişəm, indi gəlib  s ö v d a g ə r  görürəm. (55)

Bu   sözlərlə   Cavadın     nökərçilikdən   tədricən   sövdagərliyə 

yüksəlməsi   aydın   olursa,   Məşədi   Cəfərin   Nəcəf   bəyə   girovsuz 

borc   vermək   istəməməsinin   səbəbini     aydınlaşdıran   aşağıdakı 

157

sözlər  Nəcəf bəyin həyatındakı  tamamilə əks təbəddülatı daha 

qabarıq göstərir:

M ə ş ə d i  C ə f ə r. (tək) Deyir keçən vaxt bin manatlarla 

borc  v e r i r d i n. Ha… ha… ha!.. Bin manat da  v e r i r d i m, 

iki  bin də, beş bin də, çünki verdiyim pulu da müamiləsi ilə  a l ı 

r d ı m, düşəndə bir at da bəndləyirdim. (49-50)

Buradakı   antonim   fellərin   hekayəli   keçmiş   zamanda 

işlənməsi  təsadüfi deyildir;  

vermək – almaq

 sözləri əks prosesi 

göstərdiyi kimi, ikisi birlikdə başqa bir məna da ifadə edir: indii 

nə borc verirəm, nə də alıram; daha doğrusu, ala bilmədiyim 

üçün vermirəm.   Məşədi Cəfər belə düşünərkən, haqlı olaraq, 

Nəcəf bəyin tamamilə iflasa uğramış olduğunu  və borcu qaytara 

bilməyəcəyini  nəzərdə tutur. Deməli, 

vermək – almaq

 antonim 

sözləri «yalnız mənaca əks olan sözlər deyil, həm də mənaları 

sistemində əks mənalar olan sözlərdir».

105

 

Ədib antonim sözlərin köməyi ilə pul dünyasında dostluğun 

əsl mahiyyətini, pulun insanların əxlaqına, mənəvi aləminə nə 

dərəcə   mənfi   təsir   etdiyini   açıb   göstərir.   Bu   münasibətlə 

İsmayılın dilindən deyilir:  

«Əgər evində, cibində bir şey v a r, 

aləm  sana   d o s t d u r.  Elə  ki   y o x u n d u r,   d ü ş m ə n i n 

də   sana  d ü ş m ə n d i r, d o s -        t  u n  d a  d ü ş m ə n olur» 

(58-59)

Belə bir aləmdə dostla düşməni tanımaq da çətindir. Elə 

Süleyman bəyi məhv edən səbəblərdən biri də budur:

…d o s i t u m u  tanımadım, d ü ş m ə n i m i tanımadım…  

Başa   düşmədim,   gəldim,   özümə   dost   bildim.   Burada   mənim  

xəncərimi odun qımaq bəhanəsi ilə alıb qaçdılar. D ü ş m ə n 

gəldi, asanlıqla bildiyini elədi. 

(44-45)

Antonim sözlər, ümumiyyətlə, fikri, mənanı dəqiq və təsirli 

ifadə  etmək   üçün   münasib   təsvir   vasitələrindəndir.   Yuxarıdakı 

misallar   da   bu   fikri   təsdiq   edir.   Lakin   müəllif   bəzən   antonim 

sözlərin köməyi ilə müəyyən  fikir ifadə etməkdən əlavə, bu və 

ya   digər   vəziyyəti,   hadisəni   daha   təsirli   dil   ilə,   emosional 

boyalarla,   hətta     mübaliğəli   şəkildə   təsvir   etməyə   çalışmışdır. 

105

  .  .              . 

 

 

. 

, 1956, .40.

Р А Б у д а г о в Дилчилийя даир очеркляр Бакы

с

158

Məsələn: 

Y e r,  g ö y  onların dudi-ahlarından lərzəyə gələcək. 

(52)

Pyesdə  elə   antonim   qoşalıqlar   da   vardır   ki,  onlar   əsərin 

yarandığı   dövrdə   insanların   nəzərində   indikindən   daha   kəskin 

ziddiyyət   təşkil   edən   məfhumların   adları   olmuş   və   məişət 

danışığına, insanların müxtəlif əşya və hadisələrə münasibətinə 

yaxşı   bələd   olduğu   üçün   ədib   belə   sözləri   nəzərdən 

qaçırmamışdır:

Mən bacımın rüsvayçılığını yerdə qoysam, gərək başıma p a 

p a q geyməyib, l ə ç ə k geyəm.

 (34)

Bu cümlədəki 

papaq

 və 

ləçək

 sözlərinin arxasında arvad və 

kişi   məfhumları   durur.   Bu   sözlər   əslində   həmin   məfhumların 

evfemistik əvəzediciləridir.

Pyesdə antonim sözlərdən bəzən sadəcə əks prosesin təsviri 

üçün də istifadə edilmişdir: 

Y o r u l a n l a r  g ə l i b ağacın 

dibində  d i n c ə l i r l ə r… bulaq və çəmən sahibinə dua edib g  

e d i r l ə r

. (27)

Əsərin dilindəki antonim sözlərin quruluşu da maraqlıdır. 

Leksik antonimlər əsasən sadə və düzəltmə sözlərdən ibarətdir. 

Az hallarda tərəflərdən biri mürəkkəb sözlə də ifadə olunmuşdur:

1. Sadə sözlərdən ibarət olanlar: 

od – su, ağa – nökər, ağ – 

qara, az – çox, ayaq – baş, alt – üst

 və s.

2. Biri sadə, digəri düzəltmə sözdən ibarət olanlar: 

artmaq 

– azalmaq, açmaq – bağlamaq, düz – əyri, zəif – güclü

 və s.

3. Düzəltmə sözlərdən ibarət olanlar:

a)   antonim   söz   köklərinə   eyni   şəkilçilərin   artırılması   ilə 

düzələnlər: 

alış – veriş, gələn – gedən

 və s.

b) söz köklərinə müxtəlif şəkilçilər artırmaqla düzələnlər: 

açıq – bağlı, balaca – böyük, istilənmək – sərinimək 

və s.

4. Biri sadə, digəri mürəkkəb sözdən ibarət olanlar

: hamı – 

heç kəs, bu gün – sabah

 və s.

Pyesdə xalis Azərbaycan və ərəb (

kişi – arvad, yavaş – 

cəld

),  xalis Azərbaycan  və fars  (

təpə – dərə, qoca – cavan

), 

yalnız ərəb (

arif – cahil, əvvəl – axır, bəli – xeyr, sual – cavab, 

fəqir – zalım, halal – haram, heyvan – insan, allah – şeytan, 

dünya – axirət

), yalnız fars (

dost – düşmən, hər – heç

), fars və 

ərəb   (

behişt – cəhənnəm

) sözlərindən ibarət antonimlər olsa 

159

da,   əsas   yeri   xalis   Azərbaycan   sözlərindən   ibarət   antonimlər 

tutur: 

dal – qabaq, yaz – qış, iç – çöl, yer – göy, var – yox, gecə –  

gündüz, sol – sağ, bərk – boş, yaxın – uzaq, yaxşı – pis, elə – belə,  

o – bu, ora – bura, bayaq – indi, irəli – geri, gec – tez, ağlamaq – 

gülmək, vermək – almaq, qalxmaq – enmək, dutmaq – buraxmaq, 

yığmaq – dağıtmaq, getmək – gəlmək, girmək – çıxmaq, minmək – 

düşmək, ölmək – qalmaq, istilənmək – sərinimək

 və s. Göründüyu 

kimi,   antonim   qoşalıqlar   mənşəcə   fərqlənsə   də,   komponentləri 

ümumişlək sözlərdən ibarətdir.

Ə.Haqverdiyev   sözün   semantik   cəhətinə   diqqətlə 

yanaşmışdır.   Ədib   surət   dilini   fərdiləşdirmək,   müəyyən   bir 

əlamət   və   ya   xüsusiyyəti   qabarıq   şəkildə   nəzərə   çarpdırmaq, 

ifadə olunan əsas fikri qüvvətləndirmək, nitqə kinayə, tərif və 

yaltaqlıq   çaları   vermək,   hadisəni   bütün   təfərrüatı   ilə 

canlandırmaq,   obrazın   qaba   təbiətini   göstərmək,   şikayət   və 

yalvarışlarını   təsirli   bir   dil  ilə  ifadə   etmək,   canlı   dilin   xüsusiy-

yətlərini saxlamaq, emosional və təsirli bir səhnə dili yaratmaq 

üçün   ümumxalq   Azərbaycan   dilinə   məxsus   zəngin   sinonim 

cərgələrdən   ustalıqla   istifadə   etdiyi   kimi,   zidd   hadisə   və 

məfhumların, obrazların xarakterində və ictimai həyatda mövcud 

olan ziddiyyətlərin real təsviri üçün antonimlik ifadə edə leksik 

vasitələri müvəffəqiyyətlə qarşılaşdırmaqla təzadlı halların bədii 

ifadəsinə nail olmuşdur.