Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

ALINMA SÖZLƏR

Bədii dilin leksikasını öyrənərkən əsərin yarandığı mühiti, 

ictimai   şəraiti   nəzərə   alaraq,   yazıçının   əcnəbi   sözlərə 

münasibətini   müəyyənləşdirmək,   ədəbi-ictimai   mühitin   qohum 

və qonşu dillərə təmasının dərəcə və istiqamətini aydınlaşdırmaq 

lazım   gəlir.   XIX   əsrin   sonu,   XX   əsrin   əvvəllərində, 

Ə.Haqverdiyevin   bədii   yaradıcılıqla   məşğul   olduğu   dövrdə 

Azərbaycan dili bir neçə cəbhədən yad dillərin güclü təzyiq və 

116

təsirinə   məruz   idi.   Belə   bir   şəraitdən   baş   açmaq,   milli     dilin 

orijinallığını mühafizə edib qorumaq, əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, 

yazıçıdan böyük cəsarət, formalaşmış demokratik dünyagörüşü 

tələb edirdi. Ə.Haqverdiyevin ilk dram əsərləri yad dillərin mənfi 

təsirinə əks təsir və durumu, müqaviməti baxımından bu tələbə 

müsbət cavab verir. «Dağılan tifaq» pyesində işlənmiş ərəb, fars 

sözlərinin əksəriyyəti, rus dilindən alınmış sözlərin, demək olar 

ki,     hamısı   ədəbi   dilimizdə   möhkəm   mövqe   qazanmış   zəruri 

leksik   vahidlərdir.   Alınma   sözlərin   yalnız   kiçik   bir   qrupu   surət 

dilinin fərdiləşdirilməsi, rəsmi sənəd üslubu və s. ilə əlaqədardır.

Pyesin dilindəki alınma sözlər içərisində əsas yeri ərəb və 

fars mənşəli sözlər tutur. Rus dilindən alınma  söz kəmiyyətcə 

çox   azdır.   Əsərdə   ərəb,   fars   və   rus   mənşəli   sözlərdən   əlavə, 

bən, bana, bin, bin-bin

  kimi bir neçə sözə də təsadüf olunur. 

Belə   sözlərin   əvvəlində  

m

  əvəzinə  

b

  səsinin   işlənməsi   müasir 

türk dilinə məxsus haldır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu 

sözlərdən sonrakı ikisi əsərin 1926-cı il nəşrində əlavə edilmişdir. 

İlk nəşrdə 

bin, bin-bin

 sözlərinin olmamasından əlavə, 

bin, bana 

sözləri də tək-tək hallarda işlədilmişdir. Şübhəsiz, bu hal dövrün 

orfoqrafiya qaydaları ilə bağlıdır və belə sözlər təkcə «Dağılan 

tifaq»ın   dilində   deyil,   o   dövrdə     nəşr   olunmuş   bütün   bədii 

əsərlərin, mətbuat nümunələrinin, hətta qrammatika kitablarının 

dilində də özünü göstərir. Məlumdur ki, XIX əsrin sonlarında və 

xüsusən XX əsrin birinci rübündə türk dili bu dili təbliğ edənlərin 

simasında   öz   təsirini   xeyli   gücləndirə   bilmişdi   və   bunun 

nəticəsində   də   bir   neçə   sözün   türkcə   yazılışı   bir   növ   adətə 

çevrilmiş, «həm bədii ədəbiyyatın, həm qəzet və jurnalların, həm 

də dərsliklərin dilində xeyli müddət özünü saxlamışdır».

43

Ərəb və fars mənşəli sözlərin kəmiyyətcə üstünlüyü uzun 

bir tarixi prosesin təbii nəticəsi olduğundan belə sözlərin xeyli 

hissəsi   (95,4   faizi)   canlı   dildən   əlavə,   lüğət   tərkibinin   əsas 

hissəsinə   də   daxil   olmuş,   ümumişlək   sözlər   sırasına   keçmiş, 

zəruri   leksik   vahidlərə   çevrilmişdir.  

Adət,   aləm,   bina,   vacib, 

vədə, vərəm, vəsiyyət, qədim, qəzəb, qəm, qəribə, dəfə, eyb, 

əvvəl,   əzab,   əla,   qəbul,   qəbr,   qüvvət,   dəqiqə,   dünya,   etibar, 

43

  .                    . 

 

 

 

. 

, 1961, 

.31.

А М я щ я р р я м о в Ядяби дилин совет дюврц Бакы

сящ

117

əbəs, əlavə, əlac, əməl, ətraf, əxlaq, əhali, əhval, zəif, zəmanə, 

zərər, zəhmət, insan, ixtiyar, layiq, ləzzət, meyit, meyil, məz-

mun, məktub, məlum, mərhəmət, məsəl

,  

məsləhət, məhəbbət, 

məşğul, məşhur, müəllim, nəsihət, razı, təlim, tərif

, 

fələk, xeyli, 

xərc, halva, heyvan, həyət, hələ, cəld, şey, şe`r, şərt, şəxs (ə r  

ə b), asan, bağ, betər, bənd, bəhanə, dərə, dərd, divar, dost, 

ziyan,  kəllə, kənar, manat, meyvə, pəncərə, pərdə, pul,  heç, 

can, cavan, şad, şirin (

f a r s

)

44

  və s.  sözləri geniş kütlə mənşə 

fərqinə varmadan öz ünsiyyətinə daxil edir, bu sözlərin ifadə etdiyi 

anlayışların başqa sözlərlə ifadəsinə ehtiyac duyulmur.

Zəruri və təbii  ünsiyyət vahidlərinə çevrilmiş bu cür ərəb və 

fars  sözlərinin  xeyli   hissəsi   dilimizdə  sabit   semantik  xüsusiyyətə 

malik   olmaqla   yanaşı,   fonetik   cəhətdən   də   sığallanmış,   ahəng 

qanununun tələbləri əsasında dəyişərək, tələffüz tərzinə görə də 

azərbaycancalaşmışdır:  

adam, axır, dövlət, zalım, zaman, kağız, 

kəlmə,   lazım,   məsələ,   sual,   fayda,   xarab,   hava,   halal,   haram, 

cavab

 (ə r ə b)

,  ayna, damaq, dənə, küçə, köhnə, şəhər 

(f a r s) 

və s. Bu qrupa daxil olan sözlər mənşə dildə başqa cür yazılıb, 

başqa cür tələffüz olunduğu halda, semantik və fonetik qanunlar 

əsasında sığallanaraq dilimizin təbiətinə uyğunlaşmışdır.

Pyesin dilindəki ərəb və fars sözlərinin  bir qismi formaca 

mənşə   dildəkindən   fərqlənmir,   Azərbaycan   dili   qaydalarına   da 

uyğun   gəlir:  

müddət,   nəfəs,   nəfər,   səbəb,   səfeh,   qəfəs, 

qəflətən, söhbət, tərəf, xəbər, hazır,  həkim,  hörmət,  şəfəq

 (ə r 

ə b), 

vadar, hünər, kisə

 (f a r s) və s. Bu sözlər mənşə dillərdə 

də əsasən  bu   cür   yazılır   və  bu  cür   tələffüz  olunur.   Semantik 

uyğunlaşma belə sözlərə də aiddir.

Pyesdə   işlənmiş   ərəb   və   fars   mənşəli   sözlər   içərisində 

dilimizin   fonetik   qanunlarına   tabe   olmayan,   ahəng   qanununa 

44

 

 

 

 

 

 

 

Яряб вя фарс мяншяли сюзляр груплашдырыларкян ясасян 

 

ашаьыдакы лцьятляр

 

дян ис

 

:  

тифадя едилмишдир . .              .

Л З Б у д а г о в  

 

 

-

Сравнительный словарь турецко татарс

 

. 

-

.

ких наречий Санкт Петербург  

I - 1869. II–1871;              

М и р з а А б     

д у л            

л а Г а ф         . 

-

ф а р о в Персидско русский 

,  

 

словарь том I.   .,   1927;

М

 

-

 

.  

,   1945;

Турецко русский словарь Москва

 

 

 

 

 

   

 

 

Азярбайъан ядяби дилиндя ишлянян яряб вя фарс сюзляринин гыса 

. 

  . .

, 

, 1960    .

лцьяти Редактору Ъ Ф Баьыров Бакы

вя с

118

uyğun gəlməyən sözlər də vardır: 

arif,  bəla, müqabil, övlad, rəşa-

dət, sakit, saniyə, sahib, səxavət, təmənna, təravət, fincan, xalis, 

xəcalət, xülasə, halət 

(ə r ə b

),

 

nazik, nalə, nişan,  peşiman, rəftar, 

fəryad

 (f a r s) və s. 

Müəllif bəzən tarixi-ənənəvi prinsipə əməl edərək, bir qrup 

sözün   mənşə   dildəki   yazılış   tərzini   olduğu   kimi   saxlamışdır. 

Məsələn:  

vəqt,   əql,   ə`dəd,   əhməq,   keyf,   kəbab,   rahət,   saət, 

səlamət, sən`ət, təməh, fəqir, də`va, xəl`ət, sənduk

 (ə r ə b), 

pişə,   xorus

  (f   a   r   s)   və   s.   Şübhəsiz,   bu   hal   ərəb   əlifbasının 

mühafizəkarlığı   ilə   əlaqədardır   və   əsərin   yazıldığı   dövrdə   də 

həmin sözlər indiki kimi  

vaxt, ağıl, ədəd, axmaq, kef, kabab, 

rahat, saat, salamat, sənət, tamah, fağır, dava, xələt, sandıq, 

peşə,   xoruz

  şəklində   tələffüz   edilmişdir.   Bunu   bəzi   sözlərin 

yazılışındakı   ikilik   də   subut   edir.   Belə   ki   əsərdə   həm  

ğeyri, 

ğəzəb, əmma  

sözlərinə, həm də bunların  

qeyri, qəzəb, amma 

şəklində yazılışına təsadüf edilir.

Qeyd etdiyimiz sözlər uzun müddət klassik ədəbiyyatımızda 

böyük   söz   sənətkarlarının   dilində   işlənərək   cilalanmış   və   dilin 

malı olmuşdur. Bunların alınma tarixini müəyyənləşdirmədən də 

demək mümkündür ki, burada dilimizə yabançı ünsür yoxdur və 

həmin sözlər dilin təbii, zəruri ifadə vasitələri sırasına keçmişdir. 

Bunlarla bərabər, pyesdə çox kiçik bir qrup təşkil edən

: qərz, 

əqdəm, əsbab, məriz, mübtəla, səba, vaqiə, mürəxxəs

 (ə r ə b), 

bad

  (f   a   r   s)   kimi   alınmalara   da   təsadüf   edilir   ki,   bugünkü 

orfoqrafiya lüğətində

45

 qeyd olunmalarına baxmayaraq, bu sözlər 

işlənmə   dairəsinə   görə   son   dərəcə   məhdudlaşmış   və 

köhnəlmişdir. Bu, hər şeydən əvvəl, onunla əlaqədardır ki,  hə-

min sözlərin müasir ədəbi dilimizdə geniş dairədə işlənən

 borc, 

qabaq,   şey,   xəstəlik,   tutulmuş,   səhər   yeli,   yuxu,   azad,   külək 

kimi qarşılıqları vardır. İşlənmə dairəsinin məhdudluğuna  görə 

həmin sözlərə yaxın bir qrupu təşkil edən 

aqil, adil, təğyir, təhrif, 

təşrif, şövkət, vücud, əyyam

  (ə r ə b),  

ruzigar

  (f a r s) kimi 

sözlər   isə   əsasən   kitab   dilində   sabitləşmişdir.   Pyesdə:

  əta, 

müşarileyh, müstəte, səlim, fariğ, cəbərrut

 (ə r ə b), 

xub, nam, 

45

 

.: 

 

 

 

. 

 

Бах Азярбайъан дилинин орфографийа лцьяти Азярбайъан ССР 

-

 

ЕА нын няшрий

, 

, 1960.

йаты Бакы

119

na

 (f a r s) və s. kimi bu gün çətin anlaşılan sözlər də vardır. Bu 

sözlər istifadədən tamamilə qalmışdır. Dramaturq bu cür sözləri 

pyesə obrazların dilini fərdiləşdirmək məqsədi ilə daxil etmişdir. 

Belə sözlərin çoxu, Haqverdiyevin özünün dediyi kimi, «varlıların 

ətrafında   fır-fır fırlanan», boş və mənasız, ictimai məzmundan 

xali mədhiyyələr yazmaqla məşğul olan dindar Mirzə Bayramın 

dilində işlənmişdir. Mirzə Bayram Hacı Nurunun xələfi deyil, rəqi-

bidir. Müəllif də Mirzə Bayram kimilərin kökünü kəsmək üçün on-

ların əsl simasını öz dilləri ilə açıb göstərmişdir. O özünü «alim» 

bir   sənətkar,   ərəb   və   fars   dillərinin   məşhur   bilicisi   kimi 

tanıtmışdır. Onun bu xasiyyətini bilən Nəcəf bəy də onunla onun 

«öz dilində» danışmağa çalışır. Nəcəf bəy özünün «əhvali-şərif» 

sualına eyni tərzdə qəliz cavab alır: «Lillahilhəmd,   səlamət və 

ağanın vücuduna  peyvəstə duagu varıq». Mirzə Bayram hətta 

bəzən suallara yad bir dildə cavab verir:

N ə c ə f  b ə y: 

Çox pis şeydir zarafat, belədirmi Mirzə?

M  i   r  z  ə    B a   y  r  a   m.  

Bəli, bəli! Düz buyurursunuz! 

Əzzərafate-miqrazül-məhəbbət

.

46

 (12)

 Yaxud: N ə c ə f   b ə y. 

Mirzə, bağışlaginən, …adət 

eləmişəm, axşam çayını şərabsız içə bilmirəm.

M i r z ə   B a y r a m.  

Bəli, əladətü kəttəbiəttüssaniyə

.

47 

(12)

Qəliz ərəb, fars sözlərinə bəzən köhnə ifadə və ibarələrin 

tərkibində də rast gəlmək olur. Bunlara baxmayaraq, pyesdə bu 

və ya digər səbəbdən işlənmiş çətin anlaşılan sözlər son dərəcə 

azdır və hər biri cəmi bir-iki dəfə işlənmişdir.

Ərəb və fars sözlərinin bir qismi (7, 6 faizi) dini sözlərdən 

ibarətdir. Məlumdur ki, dini sözlərin tarixi daha qədimdir və belə 

sözlər   ərəb   istilası   ilə   əlaqədar   dilimizə   başqa   söz   qruplarına 

nisbətən   daha   əvvəllər   daxil   olmuşdur.   «Kitabi-Dədə  Qorqud» 

dastanlarında   işlənmiş   ərəb   və   fars   sözləri   də   «…məzmun 

etibarilə   daha   ziyadə   dini   sözlərdir».

48

  Əsrlər   ötdükcə,   din 

46

 

 

 

.

Зарафат достлуьун гайчысыдыр

47

  

 

 

 

.

Адят икинъи хасиййят кимидир

48

 

.   .                       .   «

-

 

»

Проф Я Д я м и р ч и з а д я Китаби Дядя Горгуд  

 

».   . .

дастанларынын дили В И Ле

 

 

-

 

,

нин адына АПИ нин няшриййаты  

120

insanların iliyinə,  sümüyünə   yeridikcə  dini istilahlar  da  artmış, 

çoxalmışdır. XIX əsrin 80-ci illərində dini sözlərin müəyyən qismi 

ən zəruri işlək vasitələr idi və ona görə də o dövrün insanlarını 

ədəbiyyata   gətirərkən   onların   dilində   belə   sözlər   işlətməmək 

qeyri-mümkün idi. Elə buna görə də pyesdəki dini məfhumların 

ifadəçiləri   əsasən   çoxişlənən   sözlərdir:  

allah,   qiyamət,   quran, 

qurban, dua, şükür, iman, amin, axirət, bismillah-ir-rəhman-ir-

rəhim,   vallah,   ərrəhman,   əstəğfürullah,   ibadət,   ilahi,   inşallah, 

kövsər,   lillahilhəmd,   molla,   müctəhid,   nəzir,   rəhmət,   ruh, 

salavat, surə, tə`ziyə, fitrə, halal, haram, cəhənnəm, şeytan 

(ə r 

ə  b),  

namaz,  peyğəmbər, dərviş,  günah, behişt,  gor, möhür,  

pərvərdigar,   xuda,   xudavənd,   canamaz

  (f   a   r   s).   Bu   sözlərin 

çoxu   indi   artıq   dini   məzmununu   itirmiş,   ümumişlək   sözlər 

sırasında qeyri-dini çalarda işlədilməkdədir.

Qeyd   etməliyik   ki,   bu   cür   dini   sözlərin   işlədilməsində 

məqsəd   heç   də   dini   fikirlərin   təbliği   deyildir:   «Səlim   bəyin, 

Həmzə   bəyin   dinə   qarşı   etinasızlığı,   mömin   Mirzə   Bayramın 

tamahkarlığı   və   riyakarlığı,   Kərimin   «allahdan   qorxmayıb» 

intiqam alması və nəticədə allahın bəlasından asanlıqla yaxasını 

qurtarıb, Təbrizdə ticarətlə məşğul olması və sairə də göstərir ki, 

müəllifin məqsədi insanları heç də din və allah yoluna çıxarmaq, 

onları Nəcəf bəyin aqibəti ilə qorxutmaq deyildir, əksinə, din və 

mövhumat   boyası   altında   gizlənən   həyat   həqiqətini   ortaya 

çıxarmaq, bəyliyin tüfeyli təbiətini, vəhşiliyini, zorakılığını, əxlaqi 

miskinliyini göstərməkdir».

49

Ərəb   və   fars   dillərindən   alınmış   sözlərin   quruluşu   da 

maraqlıdır. Heç bir xalis Azərbaycan sözünə ərəb, fars şəkilçisi 

artırılmadığı halda, ərəb və fars sözləri Azərbaycan dili şəkilçiləri 

ilə   sərbəst   şəkildə   birləşərək   müxtəlif   düzəltmə   sözlərin 

yaranmasına səbəb olmuşdur. Ərəb və fars dillərindən alınmış 

sözlərdən aşağıdakı hallarda yeni sözlər düzəldilmişdir:

, 1959, 

.148.

Бакы

сящ

49

  .               .   «

 

»,   «

 

",   1950,

Ъ Ъ я ф я р о в Даьылан тифаг

Ядябиййат гязети

 

7(584).

№

121

1.   Ərəb   sözlərinə   Azərbaycan   dili   şəkilçiləri   artırmaqla: 

qeyz-lən(mək),   dövlət-li,   dua-çı,   əvvəl-inci,   əməl-li,   ləzzət-li, 

rəhmət-lik, səbir-siz, təskin-lik, şərab-sız, şikayət-çi;

 2. Fars sözlərinə Azərbaycan dili şəkilçisi artırmaqla: 

dost-

luq, rüsva-lıq, həmişə-lik

;

3. Ərəb və fars   ünsürlərinin  birləşməsindən  ibarət  olan 

sözlərə   Azərbaycan   dili   şəkilçiləri   artırmaqla:  

əhvalpürsan-lıq, 

biədəb-lik, biabru-çı-lıq

;

4. Fars dili söz və şəkilçiləri ilə: 

bi-abru, bi-kar, bi-nəva, bi-

huş, dər-gah, na-mərd, na-xoş, ruz-gar

;

5. Ərəb sözləri üzərinə fars şəkilçiləri artırmaqla:  

ba-səfa, 

bi-həya, qumar-baz, kam-yab, na-əlac, na-layiq, na-ümid, na-

həqq, na-məlum, seyrən-gah, xəbər-dar, hövl-nak

.

Ərəb və fars sözlərinin sintaktik yolla söz yaradıcılığında iş-

tirakının iki üsulu vardır:

1. a) alınma sözlərin Azərbaycan dili sözləri ilə birləşməsi yolu 

ilə: 

çayxana

 (af), 

bugün-sabah

 (aə); b) ərəb, fars sözləri ilə 

olmaq 

və  ya  

etmək  

sözünün   əlaqəsi   yolu   ilə:  

dostluq   eləmək,   rəftar 

eləmək, möhtac olmaq  

və  s.  Bu qəbildən olan  

daxil olmaq

  feli 

remarkalarda 25 dəfə işlənmişdir.

2. Ərəb və fars sözlərinin birləşməsi yolu ilə: a) iki ərəb sö-

zünün birləşməsi ilə: 

qədr-qiymət, xatircəm, cah-cəlal, eyş-işrət; 

b)   iki   fars   sözünün   birləşməsi   ilə:  

bədgüman,   peyğəmbər, 

dərviş, şoraba;

 c) fars və ərəb sözlərinin birləşməsi ilə: 

bədbəxt, 

nəməkbəharam, xudahafiz, dərə-divan;

 ç) ərəb və fars sözlərinin 

birləşməsi ilə: 

duagu, ibrətxanə, tərifnamə, filankəs;

 d) ərəb və 

fars sözlərinin təkrarı ilə: 

əhməq-əhməq, ahəstə-ahəstə

.

Pyesdə canlı dilin xüsusiyyətini qabarıq əks etdirən qoşa 

sözlərə   də   təsadüf   olunur.   Müstəqil   mənalı   köklə   mənasız 

kökün

50

 qoşalaşıb işlənməsi nəticəsində əmələ gələn belə sözlərə 

həm xalis Azərbaycan sözləri (qara-qura, qarışıq-quruşuq və s.), 

həm   də   alınmalar   sırasında   (dəllək-məllək,   kasıb-kusub,   lotu-

potu, cahıl-cuhul) rast gəlirik.

50

 

.:  .  .                  . 

 

 

 

Бах И Р Я ф я н д и й е в Азярбайъан дилиндя сюзцн гурулушу 

(

 

Биринъи щис ),  . .

 

 

-

 

,  

ся В И Ленин адына АПИ нин ясярляри XXIII  .,

ъ  

1963,  .80.

с

122

Ə.Haqverdiyev Peterburqda yaşadığı və təhsil aldığı on ilə 

yaxın bir müddətdə rus dilnə çox dərindən yiyələnmişdi. Realizm 

prinsiplərinə   möhkəm   sadiq   qalan   dramaturq   XIX   əsrin   80-ci 

illərində

51

  yaşamış Azərbaycan mülkədarlarını, yoxsul kəndliləri, 

hüquqsuz qadınları, sadə şəhər əhalisini, ticarət burjuaziyasının 

nümayəndələrini təbii bir dildə danışdırmış, bir kəlmə də olsun 

yersiz rus sözü işlətməmişdir. Pyesdə, ümumiyyətlə, rus dilindən 

alınmış   söz   çox   azdır   və   cəmi   beş-on   sözdür:  

verst,   istəkan, 

istul, işqab, gimnaziya, papiros, samavar, milyon, işqol, qəpik. 

Yazılışından göründüyü kimi, bu sözlər kitablardan deyil, canlı 

dildən götürülmüşdür. Rus dilindən alınmış sözlərin kəmiyyətcə 

azlığı  həyata  və   ictimai  hadisə  olan  dilə  şüurlu  münasibətin, 

ədibin ictimai-estetik baxışlarının real nəticəsidir. Müqayisə üçün 

başqa bir misala diqqət yetirək:

F i r i d u n  b ə y. 

Ey, millətpərəst, idi syuda! (Səfi yaxın 

gəlir). Sən millətpərəst, yoxsa yox?

S ə f i. 

Necə, bəy?

  F i r i d u n   b ə y.  

Sən görsən ki, mən yıxılıb ölürəm, 

kömək eləyərsən, yoxsa eləməzsən?

S ə f i. 

Əlbəttə, borcumdur eləmək.

F i r i d u n  b ə y. 

Vot, znaçit sən millətpərəst! Stupay!

Firidun  bəy artıq XIX əsrin 80-ci illərindəki bəylərdən deyil-

dir. O, nəinki rus sözlərinin yersiz işlədilməsinə sərhəd qoymur, 

hətta   cümlələri   qrammatik   quruluş   cəhətdən   də   rus   dilinə 

uyğunlaşdırmağa     çalışır.   «

Vot,   znaçit   sən   millətpərəst

»   - 

cümləsinin   son   sözündən   xəbərlik   şəkilçisi   təsadüfən   ixtisar 

edilməmişdir. Ölməkdə olan bir sinfin nümayəndələrini ədibin bu 

qədər   həssaslıqla   təsvir   etməsi   onun   şəraiti   düzgün 

qiymətləndirməsi,   insanların   xarakterində   ictimai   mühitlə 

əlaqədar dəyişmə və «inkişafı» ardıcıl izləməsi nəticəsidir. «Mil-

lətpərəst» ziyalıların və yuxarı təbəqə nümayəndələrinin istifadə 

etdikləri bu yeni jarqon, onların dilindəki bu yeni meyil təsadüfi 

51

 

 

 

 

 

 

  1209-

 

Няъяф бяй тямяссцкц Мяшяди Ъяфяря щиъри

ъу илдя 

 

 

  ,   

 

 

 

 1882-

 

 

вердийини гейд едир ки бу да милади тарихля

ъи иля уйьун 

,  

  70-

 

 

 

  80-

 

эялир щадисялярин

ъи иллярин сону вя

ъи иллярин 

 

 

 

.

яввялляриндя ъяряйан етдийини эюстярир

123

deyil, ictimai şəraitlə əlaqədar idi: «XIX əsrin axırlarında və indiki 

əsrin   əvvəllərində   meydana   gələn   Azərbaycan   burjuaziyası 

kapitalizm   təsərrüfatında   farslardan   heç   bir   ibrət   ala 

bilməyəcəyini   və   fars   mədəniyyəti   ilə   Avropa   texnikasının 

qarşısında   dayanmayacağını   görüb,   öz   nəzərini   feodalizm 

(dərəbəylik) dövrünü keçirən İrandan çəkib, kapitalizm yoluna 

düşən çar Rusiyasına doğru çevirdi… Bu dövrdə isə türk (Azər-

baycan – Q.K.) ziyalıları rus məktəblərində təhsil alaraq öz ana 

dilinə həqarət nəzərilə baxırdılar və labüddən türkcə danışdıqları 

vaxt nitqlərinin yarısını və bəlkə daha artığını rus sözləri ilə dol-

dururdular».

52

  Elə   bunun   nəticəsidir   ki,   «Millət   dostları»nda 

təsvir   olunan   bəylər   «Dağılan   tifaq»dakı   bəylərə   bənzəmirlər. 

Beş məclisdə cərəyan edən bir pyesdə rus dilindən alınmış cəmi 

bir neçə söz olduğu, həm də əsasən ümumxalq dilində işlədilən 

sözlər   olduğu   halda,   dörd   vərəqlik   «Millət   dostları»nda 

yuxarıdakılardan   əlavə:  

zakuska,   naxal,   damski   kavalerlik, 

iskandal   (eləmək),   intelligent,   bravo,   bravo!,   abijat   (eləmək), 

pravadit (eləmək), apazdat (eləmək), bakal, yubka

 və s. sözlərə 

rast gəlirik (cədvəllərə bax). 

İctimai həyatdan gələn və mütərəqqi ziyalıları həmişə düşün-

dürən bu cəhət – rus dili söz və ifadələrindən yersiz istifadə halları 

başqa   realist   yazıçılarımızın   əsərlərində   də   öz   əksini   tapmışdır. 

N.Vəzirovun «Pəhlivanani-zəmanə», «Nə əkərsən, onu biçərsən» 

və s. əsərlərini xatırlamaq kifayətdir. Hələ bu əsərlərdəki Rüstəm 

bəy kimilər bir yana, aralıq övrəti Nurcahan («Nə əkərsən, onu 

biçərsən»)   kimi   qocaların   dilində   də   bu   cür   fərdi   xüsusiyyətlər 

əmələ gəlmiş, «…tarixi şərait, XX əsr Bakı həyatı onun danışığına 

«razdavay bajalskə», «jiri pajalskə», «razdivay pajalskə», «isnimi 

pajalskə» kimi ifadələr əlavə etmişdir».

53

                 Nəticə olaraq qeyd etməliyik ki, rus dilinə hüsn-rəğbət 

bəsləyən Haqverdiyev bu dildən jarqon kimi istifadə hallarını, rus 

dili söz və ifadələrinə sərhəd qoyulmadan işlədilməsini  hər iki 

52

                     . 

 

 

. «

Я з и з Ш я р и ф Ябдцррящимбяй Щагвердийевин дили Йени 

» 

, 1927, 15 

.

фикир гязети

йанвар

53

                             . 

 

. 

 

К а м р а н М я м м я д о в Няъяфбяй Вязиров Азярбайъан ССР 

-

 

ЕА нын няшрий

, 

, 1963, 

.241.

йаты Бакы

сящ

124

dilə hörmətsizlik əlaməti saymış, realist bir yazıçı kimi, həmişə 

belə bir prosesə qarşı mübarizə aparmışdır.

125

 «Dağılan tifaq»ın lüğət materialının mənşəcə təhlili göstərir ki, 

Haqverdiyev xalq dilinin zəngin lüğət tərkibinə arxalanmış, ardıcıl və 

bəzən   paralel   fəaliyyət   göstərən   mürtəce   təmayüllərin   təsirindən 

uzaq olmuşdur. Bu isə   böyük Mirzə Fətəlinin milli dil sahəsində 

başlamış olduğu son dərəcə mütərəqqi bir işin çətin şəraitdə ardıcıl 

xətlə   ləyaqətlə   davam   etdirilməsi   idi:   «Haqverdiyev   öz   müəllimi 

Mirzə Fətəli Axundovun şərəfli ənənələrini davam etdirərək, burjua 

yazıçıları kimi yazmamış, geniş zəhmətkeş kütlələrin başa düşdüyü 

bir   dildə   yazmışdır.   O,   bizim   əsrin   I   rübündə   osmanlı   – 

Konstantinopol ləhcəsinin,  fars və ərəb dillərinin və ya rus ifadə 

formalarının   güclü   təsiri   altına   düşməyərək,   türk   –   Azərbaycan 

dialektinin tamamilə təmiz şəkildə saxlanmasına  nail olan tək-tək 

yazıçılardandır».

54

«Dağılan tifaq»ın lüğət tərkibinin mənşə mənzərəsini əks etdi-

rən cədvəl də  (cədvələ bax:)  ədibin milli   dilimizə xidməti barədə 

yuxarıdakı sözlərə haqq qazandırır. Yalnız bunu göstərmək kifayətdir 

ki,     pyesdə   işlənmiş   1332   sözün   729-u,   yəni   54,7   faizi   xalis 

Azərbaycan   sözlərindən   ibarətdir.   Sözlərin   təkrarən   işlənmə 

imkanlarını hesaba aldıqda bu sözlərin böyük üstünlüyü daha aydın 

görünür. Belə ki təkrarlarla birlikdə işlənmiş 7406 sözün 5412-ni, 

yəni 73 faizini xalis Azərbaycan sözləri təşkil edir. Bəzi məhəlli və 

arxaik sözləri, tipikləşdirmə məqsədi ilə işlənmiş beş-on alınma sözü 

nəzərə   almasaq,   pyesin   dilindəki   bütün   sözlər   ədəbi   dilimizdə 

sabitləşmiş sözlərdir.

Cədvəl üzrə pyesin lüğət materialını nəzərdən keçirdikdə alın-

ma sözlərin işlənməsinə dair bəzi xüsusiyyətlər özünü göstərir. Prof. 

H.Mirzəzadə Füzuli dilinin leksik tərkibindən danışarkən ərəb mənşəli 

sözlər içərisində «m» hərfi ilə başlayan sözlərin daha çox olduğunu 

qeyd etmişdir.

55

  Bu hal pyesdə də müşahidə olunur. Məsələn, 

g, p, 

ç, u

 hərfləri ilə başlayan ərəb mənşəli sözə təsadüf edilmədiyi halda, 

m

 ilə başlayan 54, 

ə

 ilə başlayan 41 ərəb sözü işlənmişdir (cədvəl № 

54

                    .

А з и з Ш а р и ф  

   

 

,  

.

Жизнь и творчество Ахвердова журн  

«Литератур

 

», 

ный Азербайджан 1936,  11-12, 

№

. 64.  

 

сящ

Ситатдакы диалект 

 

вя лящъя 

 

 

 

 

сюзляри цмумиййятля дил мянасында баша 

.

дцшцлмялидир

55

 

:  

 

 

 

 

,  

Бах Ядябиййат вя Дил институтунун ясярляри VIII 

,

ъилд  

 

 

 

, 1957, 

.177.

Азярбайъан ССР ЕА няшри

сящ

126

1-ə bax); 

m

 ilə başlayan 74 sözdən qalanı bunlardır: 

meşə, meyvə, 

məgər, mən, mənəm-mənəm, məngənə, milyon, mirvari, mişavıl, 

möhür, murov, murovluq, müftəxor

. Bunların da bir qismi fars, biri 

rus dilindən alınmış, yalnız bir neçə söz xalis Azərbaycan sözüdür. 

127

128

129

130

Bunun əksinə olaraq, 

g

 hərfi ilə başlayan 51 sözdən yalnız 

gədə, giriftar, girov, gor, guya, günah

 sözləri fars, 

gimnaziya

 rus 

dilindən alınmış, qalanı xalis Azərbaycan sözləridir, ərəb mənşəli 

söz   yoxdur,  

P

  ilə   başlayan   32   sözdən   yalnız   bir   neçəsi   fars 

dilindən   alınmamışdır:  

paltar,   pambıq,   papaq,   papiros,   parça, 

pəh-pəh,   pis,   pis-pis,   pişik

;  

x

  ilə   başlayan   sözlərdən:    

xan, 

xanım, xəncər

  sözləri alınma deyildir;  

ş

  ilə başlayan 24 sözdən 

14-ü ərəb, 5-i fars, yalnız 

şalaq, şaxımaq, şəvə, şıllaq, şüklətmək 

sözləri xalis Azərbaycan sözləridir;       

c

 ilə başlayan 22 söz içə-

risində  

cırmaq,   calamaq,   cərcənək

  alınma   de-     yildir;  

h

  ilə 

başlayan sözlər içərisində yalnız 

ha, ha-ha-ha, hamı,  hanı, hara, 

hey-hey, hırıldamaq, hökürmək, hürmək

 sözləri xalis Azərbaycan 

sözləridir. Bunlardan fərqli olaraq, 

a

 ilə başlayan 80 sözün çoxu 

(

a,   av,   avçı,   ata,   ağsaq,   axşam,   ağ,   ağarmaq,   ağac,   ağız, 

ağlamaq,   ağlıq,   ağlıya-ağlıya,   ağrımaq,   ad,   adlı,   az,   ay!,   ay, 

ayrılmaq, ayırmaq, ayrı, alın, alış-veriş, alışmaq, almaq, alt, altı, 

ana, and, anlamaq, ancaq, aparmaq, ara, araba, arzu, artmaq, 

artıq, asmaq, at, ata, atıcı, atlı, atmaq, ax!, axmaq, axtarmaq, 

axşam,   ah!,   açıq,   açmaq,   ac,   aşıq,   aşmaq

)   xalis   Azərbaycan 

sözüdür; 

b

 ilə başlayan 115 sözdən üç-dördü ərəb (

bilmərrə, bi-

na, bismillah

  və s.), qalanı xalis Azərbaycan və fars sözləridir. 

Fars sözlərinin çoxluğu 

bi

 ön şəkilçisi ilə bağlıdır. 

Q

 hərfi ilə baş-

layan   104   sözdən   dörddə   biri   alınma   olduğu   halda,  

ğ

  ilə 

başlayan   6   sözün   hamısı   (

ğeyz,   ğeyzlənmək,   ğeyri,   ğeyri-

mümkün, ğəzəb, ğəribə

) ərəb mənşəlidir.  

Ə

  hərfi ilə başlayan 

30 söz içərisində 

əyaq, əyin, əyləşmək, əymək, əyri, əl, əliboş, əlli, 

əlsiz-əyaqsız, ərik, əsirgəmək, əsmək, ər, ət, ətək, ətli 

sözləri xalis 

Azərbaycan,  

əgər, əncir

  sözləri fars, qalanı isə ərəb  mənşəlidir. 

Cədvəli   nəzərdən   keçirməklə   bu   barədə   daha   ətraflı   məlumat 

almaq olar.