Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

ƏDƏBİ-BƏDİİ DİL VƏ MƏTBUAT DİLİ

Ə.Haqverdiyev həmin məqaləsində ədəbi dilin inkişafında 

bədii   ədəbiyyatın   və   mətbuatın   rolundan,   əlifba,   orfoqrafiya, 

terminologiya məsələlərindən danışır, ədəbi dilin inkişafına mane 

olmuş və mane olmaqda davam edən bəzi nöqsanları qeyd edir. 

O, danışdığı məsələlər barəsində müstəqil fikir yürüdür, ədəbi dil 

ilə   əlaqədar   müzakirələrin   daha   ciddi   və   qızğın   aparılmasını 

istədiyi üçün deyir: «Mənim aşağıda yazdığım sözlər mübahisəyə 

səbəb olarlarsa, daha gözəl».

 

 

 

 

   

 

).

раз удинский могут быть сочтены за такое участие

2.

 

 

,   

   

 

 

Желательно знать конкретное в чем и как должно выразится 

 

мое учас

 (

 

 

 

 

).

тие Если мое первое предложение ошибочно

 3.  

 

   

 

 

   

 

   

На всякий случай я уже сделал заявление в Академию Наук о ко-

ман

 

 (

 

 

 

)   

дировании меня чтобы получить разрешение ехать на четыре 

неде    

   

   

     

 

ли в Азербайджан и вообще на Кавказ и от ответа Общест  

ва и 

возможнос  

 

 

, 

   

 

ти ехать будет зависеть как я использую командировку 

 

   

.

или использую ее вообще

 

 

 

.

С отменным уважением Марр

 

 

   

, 

   

 

 

 

В числе прочего я расчитываю что на месте мне будет обеспе-

 

чено по

. 

. 31 

 1924 

. 

».

мещение Марр марта

года Ленинград

73

Məqalədə Azərbaycan ədəbiyyatının XIX əsrdə və XX əsrin 

əvvəllərindəki inkişaf yolu və bu ədəbiyyatın öz inkişafı dövründə 

Azərbaycan ədəbi dilinə böyük təsiri əsasən düzgün xarakterizə 

edilmişdir.

Ə.Haqverdiyev   ədəbi   dilin   zənginləşməsində, 

səlisləşməsində  bədii  ədəbiyyatın mühüm   rola  malik olduğunu 

bilirdi; o həm də aydın başa düşürdü ki, ədəbi dilin xalq dilinə 

daha   çox   yaxınlaşması,   ədəbi   dil   ilə   xalq   dili   arasındakı 

uçurumun   ləğv   edilməsi   üçün   nəsrlə   yazılmış   əsərlər   şerə 

nisbətən daha çox iş görə bilər. O, ədəbi   dilimizin inkişafında 

poeziyanın uzunmüddətli rolunu inkar etmirdi, lakin milli ədəbi 

dilin ümumxalq dili əsasında zənginləşməsində nəsr üslubunun 

əvəzsiz   roluna   daha   çox   ümid   bəsləyirdi.   Azərbaycan 

ədəbiyyatında isə, məlum olduğu üzrə, bədii nəsrin tarixi qısadır, 

əsasən, XIX əsrin ikinci yarısından – M.F.Axundovdan başlayır. 

Axundovun   əsərlərindən   sonra   yenidən   poeziya   davam   edir. 

Yalnız 90-cı illərdə yeni nasir və dramaturqlar yetişir ki, bunların 

da yaradıcılığı daha çox 1905-ci il inqilabından sonra yüksəlir. 

Beləliklə, Azərbaycanda nəşr olunmuş bədii nəsr nümunələri az 

idi və bu mənada ədib yazırdı ki, 1905-ci il inqilabınadək «…

Azərbaycanda   ədəbiyyat   yoxluğunu   cürətlə   etiraf   etmək   olar. 

Nərimanov, Qənizadə və mənim tərəfimdən beş-üç kitabça bu-

raxılmışdısa da, bunlar dəryada bir qətrə hesab oluna bilərdilər».

Yeni realist ədəbiyyatın banisi M.F.Axundovun ədəbi dil sa-

həsində xidməti, prof. B.Çobanzadənin qeyd etdiyi kimi, bütün 

türk-tatar   dilləri   üçün   yeni   bir   hadisə   idi.

25

  Axundovun   işinin 

görkəmli   davametdiricilərindən   olan   Ə.Haqverdiyev   öz   böyük 

sələfinin elm, mədəniyyət və dil sahəsində xidmətlərini düzgün 

qiymətləndirmiş, onun böyük novatorluğu haqqında yazmışdır: 

«O zaman (XIX əsrin ortalarında – Q.K.) Azərbaycan ədəbiyyatı 

nə vəziyyətdə idi? İranın lirik şairləri Sədi və Hafizin təsiri altında 

inkişaf   edən   poeziya   qəzəllərdən,   varlı   şəxslərə   həsr   edilən 

mədhiyyələrdən ibarət idi. Müftəxor şairlər varlıların ətrafında fır-

fır   fırlanırdılar.   Ədəbiyyatın   başqa   formaları   haqqında   nə 

25

 

.:  .                  .  . .

 

 

. «

Бах Б Ч о б а н з а д я М Ф Ахундовда азяри лящъяси Маариф 

», 1928,  3, 

.6.

ишчиси

№ сящ

74

şairlərin, nə də ki xalqın təsəvvürü var idi. Belə bir zamanda 

Mirzə Fətəli dram ədəbiyyatının nümunəsini yaratdı».

26

Ə.Haqverdiyev başqa bir məqaləsində yazır: «Mirzə Fətəli 

Axundovun onun yolunu  davam etdirənlər üçün nümunə  olan 

pyesləri ona görə qiymətlidir ki, bu pyeslərdə son dərəcə gözəl 

tiplər və təmiz xalq dili vardır».

27

Ə.Haqverdiyev   M.F.Axundovun   bədii   əsərlərinin   dilindən 

danışarkən   onun   dramları   ilə   «Aldanmış   kəvakib»   hekayəsinin 

dili arasında müəyyən fərq olduğunu qeyd edir və göstərir ki, 

böyük ədib öz komediyalarını «…Azərbaycanın el dilində yazmış, 

hekayə   isə   fars   əlfazının   və   ibarələrinin   çoxluğundan   lüğətsiz 

çətin oxunur».

28

Ə.Haqverdiyev Mirzə Fətəlinin öz bədii yaradıcılığı ilə ədəbi 

dilimizə   xidmətini   düzgün   təyin   edə   bilmiş,   bununla   da, 

ümumiyyətlə, ədəbi dilimizin inkişafında XIX əsrin ortalarındakı 

Azərbaycan ədəbiyyatının rolunu doğru qiymətləndirmişdir.

O,   «Ədəbi   dilimiz   haqqında»   məqaləsində   Azərbaycan 

mətbuatı   tarixinə   də   nəzər   salmış,   sosialist   inqilabına   qədərki 

dövrdə   nəşr   olunmuş   bəzi   qəzet   və   jurnalların   dilinə   öz 

münasibətini bildirmişdir.

Müəllif XIX  əsrdə Azərbaycanda  qəzet  və jurnal nəşrinin 

zəifliyini çar hökumətinin ucqarlardakı siyasəti ilə əlaqələndirir, 

göstərir ki, çar hökuməti 70-80-ci illərdə iki-üç qəzetin nəşrinə 

icazə   verdisə   də,   onların   nəşrini   tezliklə   dayandırdı.   Onun 

fikrincə, XIX əsrdə mətbuatın zəif inkişafına bir səbəb də mətbəə 

yoxluğu   idi:   «Türklərin   bir   mətbəəsi   yox   idi,   quberniya 

mətbəəsində türk hürufatı var idisə, o da xırda elanlar tərcüməsi 

üçün   olub,   bərbad   bir   halda   idi».   Ə.Haqverdiyev   ədəbi   dilin 

inkişafında   mətbuat   dilinin   rolunu   yüksək   qiymətləndirir, 

26

  .                      . 

 

. 

Я Щ а г в е р д и й е в Сечилмиш ясярляри II 

, 

, 1957,

ъилд Бакы

 

. 362.

сящ

27

  .                      . 

 

. 

Я Щ а г в е р д и й е в Сечилмиш ясярляри II 

, 

, 1957,

ъилд Бакы

 

.396.

сящ

28

  .                      . 

 

 

, 

.

Я Щ а г в е р д и й е в Ядяби дилимиз щаггында ялйазмасы  

.2

сящ

75

«Əkinçi», «Kəşkül», «Ziyayi-Qafqaziyyə» qəzetlərinin dili haqqın-

da bəlkə də ilk dəfə məlumat verir, bu qəzetlərin dilini obyektiv 

şəkildə təhlil etməyə çalışır və göstərir ki, onların dil sahəsində 

xidmətləri   ilə   bərabər,   müəyyən   qüsurları   da   olmuşdur. 

Ə.Haqverdiyev   «Əkinçi»   qəzetinin   qüsurlarını   əsasən   onun 

qrammatik quruluşunda görürdü: «Əkinçi» qəzetinin iki dili var 

idi:  Zərdabinin   dili   və  mühərrirlərinin  dili.   Həsənbəyin  işlətdiyi 

cümlələrin çoxusu rus cümlələrindən çöndərmə idi, müxbir  və 

mühərrirləri isə fars cümlələri və fars dili işlədirdilər».

Ədibin fikrincə, o biri qəzetlərin dili daha çox nöqsanlı idi, 

çünki   bu  qəzetlər   Azərbaycan   dili   əvəzinə   ərəb,   fars   dillərinin 

leksik və qrammatik vasitələrindən daha çox istifadə edirdilər, 

hətta «Cəlal əfəndinin «Kəşkül»ünü… lüğətsiz oxumaq çətin idi».

Ə.Haqverdiyev ədəbiyyatın, mətbuatın inkişafını iki dövrə 

bölür,   1905-ci   il   inqilabından   sonra   mədəniyyətin   müxtəlif 

sahələrində ciddi bir yüksəliş əmələ gəldiyini göstərirdi: «1905-ci 

il inqilabından sonra Azərbaycanda ədəbiyyat yolunda böyük bir 

hərəkat   əmələ   gəldi:   mətbəələr   quruldu,   qəzetlər   intişara 

başladı, ədiblərin fəaliyyətləri yüksəldi, maarif cəmiyyətləri, dram 

dərnəkləri təşkil olundu, ədəbiyyat kitablarının sayı gün-gündən 

artmağa   başladı».   Ədib,   türk-osmanlı   ziyalılarının   ədəbi   dil 

sahəsində çirkin siyasət yeritdiklərini xatırlayaraq qeyd edir ki, 

Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının,  dilinin  inkişafı üçün 

az-çox imkan yarandığı bir zamanda onun başının üstünü yeni 

bir təhlükə aldı: hələ vaxtilə Sultan Əbdül Həmid zamanında Tür-

kiyə hökumətinin təhriki ilə türk ədibləri Azərbaycanda türkləş-

dirmə siyasəti yeritməyə çalışır, Azərbaycanı öz təsiri altına al-

maq istəyirdilər; Azərbaycanda 1905-ci il inqilabının təsiri ilə yeni 

ədəbi və mədəni yüksəliş yarandıqda «…osmanlı ədəbiyyatının 

ağalıq xülyası cünbüşə gəldi. Bu əsası icra etmək üçün bir neçə 

nəfər   İstanbuldan   ezam   olundu:   Əlibəy   Hüseynzadə,   Əhməd 

Kamal, Səbribəyzadə, Xalid Ziya və s. Birinci Əlibəy Hüseynzadə 

«Füyuzat»ı   nəşrə   başladı   və   türk   –   Azərbaycan   dilini 

osmanlılaşdırmağa   qədəm   qoydu…   Əlibəydən   sonra   Əhməd 

Kamal «Yeni Füyuzat» jurnalının başında əyləşib Əlibəy yolu ilə 

getdi. 1910-cu illərdə Səbribəyzadə «Şəlalə» jurnalı ilə meydana 

atıldı. Bu adam ondan qabaq gələnlər kimi işlədiyindən əlavə, ən 

76

mürtəce, qaranlıq sevən, tərəqqi düşməni, qadınlar təsəttürü yo-

lunda canından-başından keçən bir şəxs idi».

Belə bir dövrdə, Ə.Haqverdiyevin dediyi kimi, «Molla Nəs-

rəddin»   jurnalının   «amansız   mübarizəsi»   başlayır. 

Ə.Haqverdiyevin   özü   də   daxil   olmaqla,   demokratik   cəbhənin 

görkəmli   nümayəndələri   –   C.Məmmədquluzadə,   M.Ə.Sabir, 

Ə.Qəmküsar   və   başqaları   «Molla   Nəsrəddin»in   ətrafında 

toplaşaraq, milli  dili xəlqi zəmindən  ayırmağa çalışan mürtəce 

qəzet   və   jurnalların   qarışıq   dilinə   qarşı   möhkəm   mübarizə 

cəbhəsi yaradırlar.

77

ƏDƏBİ DİLİN TƏMİZLİYİ VƏ İNKİŞAFI UĞRUNDA 

MÜBARİZƏ

Dövri mətbuatın hücumunu təsvir edən ədib göstərir ki, bu 

hücumun müqabilində «Molla Nəsrəddin»in amansız mübarizəsi 

nəticə verə bilmədi və yazıçı gənclərin çoxunu Əlibəy öz nüfuzu 

altına   çəkdi».   Bu  fikir   bir   qədər   kəskin  söylənmişdir.   Müəllifin 

belə bir fikir söyləməsinin o dövrdə səbəbi çox idi. 20-ci illərdə 

yeniliklə köhnə cəmiyyətin tör-töküntüləri arasında mübarizə o 

qədər   güclü,   o   qədər   mürəkkəb   idi   ki,   belə   bir   şəraitdə 

cəmiyyətin   əsrlərlə   yaratdıqlarını   bəzən   obyektiv   şəkildə 

qiymətləndirmək   mümkün   olmurdu.   Ümumən   elmi   inkişafın 

səviyyəsi də buna mane olurdu. «Axır zamanlarda ədəbi türk dili 

məsələsi yomiyyə bir məsələ surətdə meydana çıxmışdır. Azər-

baycan türklərinin ədəbi bir dili varmı, ya yoxmu?» - sualı təkcə 

ədibi deyil, o dövrdə bu sahə ilə məşğul olan bütün şəxsləri ma-

raqlandırırdı. Şübhəsiz, bir çox başqaları kimi, Ə.Haqverdiyev də 

«ədəbi dilin yoxluğu»  qənaətinə gələrkən bu anlayışı son dərəcə 

məhdud başa düşmüş, ədəbi dil anlayışını bir yazıçının üslubu, 

bir mətbuatın dildən istifadə istiqaməti ilə eyniləşdirmişdir. Hətta 

indi də ədəbi dilə bu cür baxış bəzən özünü göstərir və məsələn, 

Mirzə   Cəlil   kimi   xalq   dilinin   ölməz   müdafiəçisi   bədii   dilinin 

sintaksisinə   görə   təqsirləndirilir,   yazılarının   sintaktik   quruluşca 

ədəbi   dilə   uyğun   gəlmədiyi   iddia   edilir.  Əgər   Ə.Haqverdiyev, 

yuxarıdakı   qeydlərinə   əsasən,   mətbuat   dili   ilə   ədəbi   dili 

eyniləşdirmişsə, belələri bədii dil ilə ədəbi dil arasına bərabərlik 

işarəsi qoymuş olur. Bədii dil, hər şeydən əvvəl, bədii dildir və bu-

rada bütün sintaktik vasitələr – birləşmələr, söz sırası, cümlənin 

intonasiya və quruluş xüsusiyyətləri bədiilik vasitəsi kimi çıxış edir. 

«Ədəbi   dil»   geniş   anlayışdır,   onun   özünəməxsus   normaları, 

qanunları vardır. Ona görə də ədəbi dil ilə bədii dili, mətbuat dilini 

eyniləşdirmək olmaz.

Ə.Haqverdiyevin söylədiyi fikirlər ömrü boyu dil məsələləri 

ilə böyük ehtirasla maraqlanmış həssas ədibin o dövrün qızğın 

müzakirələrindən   aldığı   təəssüratın   nəticəsidir.   Ömrünün 

sonlarında   –   1933-cü   ildə   Ali   Pedaqoji   İnstitutda   keçirilən   dil 

78

müşavirəsi   münasibətilə   yazdığı

29

 

bu   məqalədəki: 

«Kitablarımızda,   qəzetlərimizdə   sərf-nəhv   qəvaidini   indi   də 

düzgün işlətməyirik. Bu xüsusda xüsusi məqalə  hazırlayıram» - 

sözlərindən aydın olur ki, o, son nəfəsinədək dilimizin nəzəri və əməli 

məsələləri ilə maraqlanmış, bu işi ümumi yaradıcılığının, ictimai və 

elmi fəaliyyətinin zəruri tərkib hissəsi saymışdır. Məqalə və qeydlərini 

nəzərdən keçirdikcə onun fəaliyyət dairəsinin genişliyi və zənginliyi 

diqqəti daha çox cəlb edir. Hələ XX əsrin əvvəllərində, Azərbaycan 

dilinə   ərəb,   fars   dilləri   ilə   yanaşı,   osmanlı   dilinin   mənfi   təsirinin 

başladığı dövrdə, o da Mirzə Cəlil kimi, doğma dilini alınma söz və 

ibarələrlə korlamağa və anlaşılmaz hala salmağa çalışanlara qarşı 

mübarizə aparmış, xalq dilinin gözəlliyini, şirinliyini əks etdirən bədii 

əsərlərini yabançı təsirlərə qarşı qoymuşdur. C.Məmmədquluzadənin 

kinayəli şəkildə söylədiyi «Mən onu bilirəm ki, türk dilində danışmaq 

eybdir və şəxsin elminin azlığına dəlalət edir» sözlərinin mənasını o, 

müstəqim şəkildə ifadə etmişdir: «Danışıq vaxtında fars ləfzlərinin 

işlənməsi savadlılığa indi də dəlil hesab olunur».

Görkəmli yazıçı termin yaradıcılığı məsələsinə də toxunmuş, 

ana dili terminləri əvəzinə, fars dili terminlərinin işlədilməsini ədəbi dil 

üçün qüsur saymışdır: «Fars dilinin təsiri sayəsində türk istilahlarını 

itirib  fars istilahları işlətməyə möhtac olmuşuz. Bu istilahları arayıb 

tapmaq üçün möhkəm çalışmaq lazımdır».

Türk-osmanlı dilinin leksik vasitələrindən lazımsız şəkildə istifa-

də hallarına etiraz edən ədib izah edir ki, dilimizdə işlədilən 

sırt, ər-

kək

 kimi sözlər ümumtürk mənşəli olsa da, dilimizin müstəqil inkişafı 

nəticəsində bu sözlərin Azərbaycan dilində 

çiyin, kişi

 kimi qarşılıqları 

əmələ gəlmişdir, 

ərkək

 sözü «Azərbaycan türkü təsəvvüründə hey-

vaniyyəti   təşkil   edən   bir   sözdür».   O,  

sırt   və   ərkək

  sözlərini 

«Azərbaycan qulağını deşən» sözlər adlandırmışdır.

Ə.Haqverdiyev rus dilinin beynəlmilləl terminlər hesabına ədəbi 

dilimizi zənginləşdirmə sahəsində xidmətlərini görürdü, lakin dilə yer-

siz qarışmış rus sözləri olduğunu, hətta bəzən rus dilinin sintaktik va-

29

 

 

 

 

 

 

 

 

  ,

Илк дяфя дяръ олунаркян верилмиш гейддян айдын олур ки  

«

 

 

» 

 

 

 2   

 –

Ядяби дилимиз щаггында мягаляси ядибин юлцмцндян ай яввял  

 

.

октйабрда йазылмышдыр

79

sitələrindən də (yazıçıda «rus cümlələri») yersiz istifadə olunduğunu 

qeyd edir, misallar göstərir

: O adamlar, hansılar ki, bu işdə iştirak 

edirlər; Mənim qardaşım tarda yaxşı oynayır; Əhmədin qızı ərə çıxdı 

və s.

Ə.Haqverdiyev ədəbi dilimizin inkişaf yolu haqqında qiymətli fi-

kirlər söyləmiş, onun inkişafına mane olan məsələləri açıb göstərmə-

yə çalışmışdır. Ömrünün sonlarında o, Azərbaycan dilinin tədqiqi və 

öyrənilməsi ilə məşğul olan xüsusi bir təşkilat yaratmağı təklif edirdi. 

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, ədib yeni ictimai quruluşdan çox 

şey gözləyirdi və arzularının həyata keçəcəyinə əmin idi. Qısa bir 

müddət ərzində onun gözləri önündə, özünün dediyi kimi, az dəyi-

şikliklər baş verməmişdi: «Şura hökuməti bərpa olandan bəri Azər-

baycanda ədəbiyyatın, mətbuatın sayı yüz əlli sənənin müddətində 

görünməmiş bir dərəcəyə çatmışdır».

ƏLAVƏ   ƏDƏBİYYAT

Ə. D ə m i r ç i z a d ə. M.F.Axundov dil haqqında və 

M.F.Axundovun dili, Azərb. XMK nəşri. Bakı, 1941. 

M. Ş i r ə l i y e v. 1905-ci il inqilabı və Azərbaycan ədəbi 

dilinin  xəlqiliyi uğrunda  mübarizə,  «Azərb.  SSR  EA xəbərləri», 

1953, №2, səh. 67-82.

  M.   C   a   h   a   n   g   i   r   o   v.   Dil   məsələləri   haqqında 

M.F.Axundovun   fikirləri,   «Azərbaycan»,   1953,   №4,   səh.   134-

147.

 E. Ə l i b ə y z a d ə, «Molla Nəsrəddin» jurnalının birinci 

nömrəsində   dil   məsələsi,   «Ədəbiyyat   və   Dil   institutunun 

əsərləri» (dilçilik seriyası), VI cild, 1954, səh.158-170.

K. M ə m m ə d o v. Açıq yazmağı da bacarmaq lazımdır, 

«Ə.Haqverdiyev» monoqrafiyası, 1970, səh. 110-115.

R. H. H ə s ə n o v . Yusif Vəzir Çəmənzəminli dil məsələlərinə 

dair. V.İ.Lenin adına APİ-nin «Elmi əsərlər»i, XI seriya, 1963, №4, 

səh.93-108.

M. M ə m m ə d o v, N.Nərimanov və ana dili, «Elm» nəş-

riyyatı, Bakı, 1971.

80

Q.   Ş.   K   a   z   ı   m   o   v.   Ə.Haqverdiyev   və   ədəbi   dilimiz, 

V.İ.Lenin adına APİ-nin «Elmi əsərlər»i, XI seriya, 1964, №2, 

səh.87-97.

Q. Ş. K a z ı m o v. «Müxtəlif qeydlər dəftəri», «Azərbaycan 

müəllimi», 1965, №40.

81

II FƏSİL

YAZIÇI DUYĞUSU, DİLÇİ ƏMƏLİYYATI

AYIN ŞAHİDLİYİ

Türk   dillərinin   qədim   abidələri,   əlifba,   orfoqrafiya, 

qrammatika haqqında fikir və mülahizələri, mətbuat və kitab dili 

haqqında   tənqidi   qeydləri,   ölkəşünaslıq   cəmiyyətində   dilimizin 

tədqiqi və öyrənilməsi işi ilə əlaqədar fəaliyyəti, sovet dövründə 

ədəbi dilin inkişafına mane olan səbəblərin aradan qaldırılması 

uğrunda aparılan müzakirələrdə fəal iştirakı, müəllimlik fəaliyyəti 

–   Azərbaycan   dilinin   yaranma   və   inkişaf   tarixi,   qədim   yazılı 

abidələri   barədə   azərbaycanlı   tələbələrə   mühazirələr   oxuması, 

qeyri-azərbaycanlı   tələbələrə   bu   dilin   öyrədilməsi   sahəsində 

əməyi Ə.Haqverdiyevin sovet dövrü dil yaradıcılığına çox ciddi 

təsir etmişdir. Buna ən yaxşı dəlil inqilabdan əvvəl çap etdirdiyi 

əsərlərin sovet dövründə yeni nəşrlərinin dili üzərində ədibin özü 

tərəfindən   edilmiş   dəyişikliklər,   təshih   və   düzəlişlərdir.   Başqa 

görkəmli yazıçılar kimi, o da öz dilinə tələbkar olmuş, bütün ya-

radıcılığı boyu, imkan olduqca, əsərlərinin dili üzərində yenidən 

işləmişdir.   O,   inqilabdan   əvvəl   də   öz   əsərlərinin   dili   üzərində 

yaradıcılıq   əməliyyatı   aparmışdır.   Lakin   işin   keyfiyyət   və 

kəmiyyətinə diqqət yetirdikdə aydın olur ki, iki dövr – inqilabdan 

əvvəlki   və   sonrakı   dövrlər   arasında   böyük   fərq   vardır. 

Ə.Haqverdiyevin   bu   sahədəki   yaradıcılıq   işinin   dairəsi   sovet 

dövründə çox genişlənmiş,  ədib öz əsərlərinin yeni nəşrlərinin 

dili üzərində, əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, daha çox usta yazıçı 

duyğusu   ilə   bağlı   olan   və   səlisləşmə   istiqamətində   aparılan 

məhdud   dəyişikliklərlə   kifayətlənməmiş,   gənc   sovet 

respublikasının   ədəbi   dilə   dair   yeni   tədbirləri   onun 

dünyagörüşündə ciddi təbəddülata səbəb olmuşdur. Doğrudur, 

ədibin   yazıçılıq   təcrübəsi   artdıqca,  dünyagörüşü   genişləndikcə, 

onun öz qələminə məxsus cəhətlər sabitləşdikcə və o, bir yazıçı 

kimi   püxtələşdikcə   əsərlərinin   dili   üzərində   işini   də   təkmilləş-

dirmiş, ustad yazıçı qələminə məxsus əsərlər yaratmışdır. Bütün 

82

bunları nəzərdən qaçırmaq olmaz və yazıçının öz əsərlərinin dili 

üzərində   işini   təkmilləşdirməsindən   danışarkən   bunları   mütləq 

hesaba almaq lazım gəlir. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, 

bunlar onun dil yaradıcılığını tədricən təkmilləşdirə bilən amillər 

idi. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Azərbaycan dilinin nəzəri və 

praktik   məsələlərinə   dair   böyük   qüvvə   ilə   başlanan   işlər   isə 

ədibin   dünyagörüşünə   daha   ciddi   təsir   etmiş,   qeyd   etdiyimiz 

ciddi   təbəddülatın   səbəbi   olmuşdur.   Elə   buna   görə   də 

yaradıcılığının   I   və   II   dövrlərində,   əsasən,   lüğət   materialı 

üzərində   aparılan,   lüğətlə   məhdudlaşan   iş   indi   qrammatik 

quruluşu da əhatə edir, dilçi əməliyyatına bənzəyir. Bütün bunla-

rın nəticəsidir ki, onun 20-ci illərin sonlarında həm yenidən nəşr 

olunmuş, həm də ilk dəfə nəşr olunan əsərlərinin dili istər lüğət 

tərkibi,   istərsə   də   qrammatik   quruluş   cəhətdən   ədəbi   dil 

normalarına daha çox uyğundur. Bunu R.Kazımova da müşahidə 

etmiş  və  yazmışdır:  «Biz  onun   yenidən  işlənmiş   hekayələrinin 

dilində müasir dilimizin qanunlarına yaxınlaşmanı daha çox hiss 

edirik».

30

Ədibin inqilabdan əvvəl və sonra öz əsərlərinin dili üzərində 

necə işləmiş olduğunu əyani şəkildə müşahidə etmək üçün «Ayın 

şahidliyi» hekayəsi və «Dağılan tifaq» pyesi üzərində apardığı 

əməliyyatı nəzərdən keçirək.

Hekayənin   əlyazması   qalmamışdır.   Ə.Haqverdiyev   bu 

hekayəni   ilk   dəfə   1906-cı   ilin   24   mayında   «Həyat»   qəzetində 

«Qəmərin şahidliyi» adı ilə, ikinci dəfə 1909-cu ildə «İki hekayət» 

kitabında «Ayın şahidliyi» adı ilə çap etdirmişdir. Hekayəni ikinci 

dəfə   çap   etdirən   ədib,   təbii   olaraq,   bəzi   düzəlişlər   aparmışdır. 

Hekayənin   bu   iki   çapı   arasındakı   fərqlər   tənqidçi   və 

ədəbiyyatşünas   H.Əfəndiyev   tərəfindən   dəqiq   mü-

əyyənləşdirilmişdir. O yazır: «Kitabda («İki hekayət» kitabı və ora-

dakı «Ayın şahidliyi» əsəri nəzərdə tutulur – Q.K.) bəzi cümlə və 

ifadələrin mətndən çıxarılması, ayrı-ayrı sözlərin və ləfzlərin dəyiş-

30

  .                 .   .

 

 

 

Р К а з ы м о в а Я Щагвердийев юз щекайяляринин дили 

 

 

цзяриндя неъя иш

. 

 

 

 

 

лямишдир Азярбайъан ССР ЕА Дил Институтунун 

, 

ясярляри III 

, 1950, 

.37.

ъилд

сящ

83

dirilməsi və yaxud da lüzumsuz olaraq ixtisarı hallarına təsadüf 

olunur».

31

Burada   hekayənin   yeni   çapındakı   düzəlişlər   haqqında 

söhbət gedir. Məqalə müəllifi düzəlişlərin dairəsini – onların bir 

qisim söz, ifadə və cümlələrin ixtisarından, əvəz edilməsindən 

ibarət   olduğunu   dəqiq   müəyyənləşdirmişdir.   Ədibin 

yaradıcılığının   ilk   iki   dövründə   əsərlərinin   dili   üzərində   işinin 

dairəsi,   bəzi   əlavələri   də   nəzərə   alsaq,   əsasən,   bu   qədər 

olmuşdur. Məsələn, ədib «…qurbağaların nəğmələri hamısı bir-

birinə   qarışıb   ruha   sükunət   bəxş   edən  qəribə   bir   ahəngi-təbii 

əmələ   gətirmişdilər»   cümləsindəki  

bəxş   edən

  sözünü  

verən

, 

«Süleyman   mümkün   tapıb   həbsxanadan   qaçıb   quldurlar 

dəstəsinə qoşuldu» cümləsindəki 

həbsxana

 sözünü 

dustaqxana

, 

«Ay, ulduz, daşlar, ağaclar allahın hökmü ilə bu növ şahid ola 

bilərlər»   cümləsindəki  

şahid   ola  bilərlər

  ifadəsini  

şəhadət  edə 

bilərlər

  ifadəsi ilə əvəz etmişdir. Zahirən belə görünə   bilər ki, 

bunlardan   üçüncü   cümlədəki   əvəzetmə   «lüzumsuz»dur,   lakin 

diqqət   edildikdə   məlum   olur   ki,   ədib   fikrin   ifadəsini   daha   da 

qüvvətləndirmiş,   mənanı   nəzərə   almışdır.   Əslində,   əvvəlki 

cümlədə 

şahid  ola bilərlər

 ifadəsi yerinə düşmür. Yaxud da cüm-

lədəki 

allahın hökmü ilə

 sözləri artıqdır. Çünki allahın hökmü ol-

madan da ay, ulduz, daşlar, ağaclar yazıçının nəzərdə tutduğu 

qanlı faciələrə şahiddir.   Burada ədib təsvir etdiyi subyektlərin 

passiv şahidliyini yox, allahın hökmü ilə fəal şəhadətini, şahidlik 

etməsini nəzərdə tutmuş, ona görə də ifadənin qəliz və ya asan 

olmasını   deyil,   mənasını   əsas   götürmüşdür.   İkinci   nəşrdə 

müvafiq   ixtisarlara   da   təsadüf   olunur:   «Qəndablı   kəndinin 

yayının   havası,   ələlxüsus   gecələri   hamıya   məlumdur»   - 

cümləsindəki 

yayının

 sözü ixtisar edilməklə fikir ümumiləşdirilmiş 

və məzmun genişləndirilmişdir; «Mən səni buradan salamat bu-

raxmayacağam, gərək sən bu saat burada öləsən, çünki kənd 

yaxındır,   gedib   xəbər   edərsən,   mənim   dalımca   gəlib   məni 

31

  .                  .  .

 «

 

»

Щ Я ф я н д и й е в Я Щагвердийевин Гямярин шащидлийи  

 

,  . .

 

 

-

 

 

, 1961,

щекайяси щаггында С М Киров адына АДУ нун Елми Ясярляри

 

3, 

.52.

№ сящ

84

tutarlar» - cümlələrindən ikincisi –  

gərək sən bu saat burada 

öləsən

 hissəsi məntiqsiz və ibtidai məzmuna malik olduğu üçün 

mətndən çıxarılmışdır; «Mənim üzümdə siz bir qara görüb onu 

ləkə   hesab   edirsiniz.   Xeyr,   o   qara,   ləkə   deyil.   O   qara   bəlkə 

mənim   ahımın   tüstüsüdür»   -     cümlələrində  

qara

  sözü   çox 

təkrarlandığı üçün sonuncu cümlədən atılmış və son iki cümlə 

birləşdirilərək 

«Xeyr, o qara, ləkə deyil, bəlkə mənim ahımın tüs-

tüsüdür»

  şəklində   səlisləşdirilmişdir.   Bunlardan   əlavə,   bir-iki 

cümləyə   qeyri-müəyyənlik   bildirən  

bir

  sözü,  

və  

bağlayıcısı 

artırılmış,   həmcins   xəbərlərdən   birincisi   feli   bağlama   şəklinə 

salınmışdır. İkinci çapda olan bu yeniliklərin həm ümumilikdə, 

həm ayrı-ayrılıqda əsərin xeyrinə olduğu və usta yazıçı qələmi ilə 

edildiyi göz qabağındadır.

H.Əfəndiyev hekayənin iki çapı arasındakı fərqləri  müəy-

yənləşdirmişsə də, məsələnin qoyuluşu düzgün olmadığından o, 

doğru   nəticəyə   gəlməmişdir.   O   bunları   «lüzumsuz   ixtisarlar», 

«kobud   əməliyyat»   və   s.   adlandırır,   göstərir   ki,   «bunlar   istər-

istəməz əsərin orijinalının təhrifinə və ondan alınan təəssüratın 

müəyyən dərəcədə pozulmasına səbəb olmuşdur». Bu yanlış fikrin 

səbəbi   odur   ki,   məqalə   müəllifi   əsərin   ikinci   çapındakı   ixtisar, 

əvəzetmə   və   əlavələrin   Ə.Haqverdiyevin   özü   tərəfindən   deyil, 

Orucov qardaşları nəşriyyatı tərəfindən aparıldığını güman edir. 

Dil məsələsində ardıcıl demokrat olan Haqverdiyev öz əsərlərinin 

dilinin  təhrif   edilməsinə   imkan   verməzdi.   Belə   hal   onun 

yaradıcılığının   ilk   dövründə   bəlkə   də   mümkün   idi,   lakin   «İki 

hekayət»   kitabının   nəşri   dövründə,   H.Əfəndiyevin   özünün   də 

qeyd etdiyi kimi, Ə.Haqverdiyev artıq görkəmli yazıçı və ictimai 

xadim kimi məşhur idi. İkinci nəşrdə hekayənin adı dəyişdirilmiş, 

qəmər

 sözu 

ay

 sözü ilə əvəz olunmuşdur. Bu cür dəyişiklik son 

dərəcə məntiqidir. İşlənmə dairəsinə görə 

qəmər

 sözünü 

ay

 sözü 

ilə müqayisə etmək olmaz. Ümumxalq  dilində 

ay

 sözü üstünlük 

təşkil   edir.  

Qəmər

  sözünə   biz   daha     çox   klassik   ədəbiyyatın 

dilində rast gəlirik. Xalq dilində olan  

ay doğdu, ay batdı

  və s. 

kimi   bir   çox   ifadələr   də   yalnız   bu   sözün   iştirakı   ilə 

formalaşmışdır.  Hələ  Haqverdiyev kimi  bir  yazıçının  ilk  nəşrdə 

hekayəni   nə   üçün   məhz   «Qəmərin   şahidliyi»   adlandırması 

təəccüb doğurur.

85

Beləliklə,   aydın   olur   ki,   Ə.Haqverdiyev   öz   əsərini   kitab 

halında   nəşrə  hazırlayarkən,   onu   bir   daha   nəzərdən   keçirmiş, 

yerinə   düşməyən   söz,   ifadə   və   cümlələri   təshih   etmişdir. 

Düzəlişlərin müsbət xarakterdə olması da bunu təsdiq edir. Elə 

buna   görə   H.Əfəndiyev   özü   də   təshihlərin   əhəmiyyəti   barədə 

bəzən tərəddüdlə danışır.

Əslində,   burada   bizi   maraqlandıran   cəhət   sovet 

hakimiyyətinə qədərki dövrdə ədibin öz əsərlərinin dili üzərində 

işinin dairəsi, xarakteridir. Nəzərdən keçirdiyimiz bir sıra başqa 

faktlar   da   göstərir   ki,  Haqverdiyev  otuz  ilə  qədər   bir   müddət 

ərzində yazıçı duyğusunun tələbləri çərçivəsində hərəkət etmiş, 

imkan dairəsində dil vasitələrinin ən yaxşısını, sinonim  söz və 

ifadələrdən daha müvafiqlərini seçib götürmək, səlislik, ifadəlilik, 

lakonizm,   bədiilik   prinsiplərini   əsas   tutmuş,   öz   əsərlərinin   dili 

üzərində bu prinsiplər əsasında iş aparmışdır.

İndi də «Dağılan tifaq»ın 1899-cu il Peterburq və 1926-cı il 

Bakı nəşrlərinin dilinə diqqət yetirək.