Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
arı – sudan duru. (təmiz) Gec gələn qonaq ağır
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
arı – sudan duru. (təmiz) Gec gələn qonaq
oturar. (hörmətli) Ulu sözünə baxmayan ulaya-ulaya qalar. Min gün
bir gün gərək. Qorxan
olmaz.
Dəvənin biri bir dəngə , vay
dəng dərdi.
Balıq başdan qoxuyar. Tülək tərlan yerinə sar bağlamaq olmaz. Borcludan bir
al, vur yerə sındır. Misallardakı bir qismi arxaikləşmiş, bir qismi məhdudlaşmış olan (xüsusi nəzərə çarpdırılan) sözlər, professorun fikrincə, tarixi izləri aşkara çıxarmaq üçün material verir.(5, 46) Bu cəhətdən yanaşdıqda, «Dədə Qorqud»un da, «Oğuzna- mə»nin də dili yazıyaqədərki dövrü öyrənmək üçün tükənməz xəzinə sayıla bilər. «Dədə Qorqud»un dilinə nəzər saldığımız kimi, «Oğuznamə»yə də diqqət yetirmək lazım gəlir və müqayisələr göstərir ki, tarixi keçmişi əks etdirmə baxımından bunlar eyni də- rəcədə qiymətli mənbələrdir. 348
«Oğuznamə»də toplanmış atalar sözləri və məsəllərin bir qismi bu gün də olduğu kimi dilimizdə işlənməkdədir. Bu cür nümunələrdə fərq, başlıca olaraq, iki dövrə – tarixi keçmişə və müasir dövrə aid orfoqrafik və fonetik normalarla bağlıdır; məsələn: El atduğı daş uzaq gedər.(54) Bal tutan parmağın yalar.(77) Çoq yaşayan çoq bilməz, çoq gəzən çoq bilür. (87) Dost başa baqar, düşmən ayağa baqar.(101) Tonuz qurbana yaramaz.(134) Keçi suyu bəgirə-bəgirə keçər.(157) Könüldən könülə yol var.(160) Gül dikənsiz olmaz.(163) Yoqdan tanrı da bezar.(191) Yerün də qulağı vardır.(194) «Oğuznamə»dəki atalar sözü və məsəllərin böyük bir qismində keçən min il ərzində bir sıra fərqlər yaranmışdır. Həmin fərqlər aşağıdakılardan ibarətdir: 1.Atalar sözünün mənası ümumiləşmiş və genişlənmişdir. Odur ki konkret obyektlə bağlı olanlarda obyekt bildirən söz ixtisar edilmişdir; məsələn: Ərgənün qazancını it yer, yaqasını bit yer .(24)
Qonşunun eşəgin iki istə, sənin üç olsun (144) – məsəllərindən birincisində «ərgən» sözü atılmış, subay gəncə aid olan hadisə ailəsiz hər cür adama aid edilmişdir: Qazancını it yeyir, yaqasını bit yeyir. Eləcə də ikinci misalda dövrün dünyagörüşü ilə bağlı «eşəg» sözü sonralar daha əhəmiyyətli heyvan adı ilə əvəz edilmiş, məna bir qədər də ümumiləşmişdir: Qonşunu iki inəkli istə ki, özün üç inəkli olasan . Bu şəkildə Eşəgin ölümi itə dügündür (24) – məsəlində leksik əvəzetmə ilə yanaşı ( dügün – bayram ), obyekt də dəyişmişdir:
. Misallardan bunu da hiss etmək olur ki, onların hər ikisi çox qədim tarixin yadigarıdır. Qeyd etdiyimizə müvafiq olaraq, müqayisə obyektini bildirən söz dəyişmiş, münasib mücərrəd isimlə əvəz edilmişdir:
(55) – məsəlində ər – igid, kişi, igidlik göstərən adam mənasındadır. Geyimin dəyişkənliyi, bəlkə də, kişi 349
üçün bizim bilmədiyimiz bir dövrdə faydalı olmuşdur. Lakin sonralar geyim məsələsi daha çox qadına, gözəlliyə aid edilmişdir: Gözəllik ondur, doqquzu dondur . Amma kişiyə aiddiyyəti ilə bağlı semantikasını da tam itirməmişdir. 2.Atalar sözləri və məsəllərin böyük bir qismində leksik də- yişmələr daha çox müşahidə olunur. Köhnəlmiş sözlər, arxaik leksik vahidlər tarixi inkişaf prosesində yeniləri ilə əvəz edilmişdir:
.(25)
Eyiligi eylə, dənizə buraq: balıq bilməzsə, xalıq bilür .(32)
Binar başından bulanar .(78)
Son peşmanlıq assı qılmaz .(122)
Saqındıq gözə çöp düşər .(124)
Sarb sirkə kəndü qabına ziyan edər .(124)
Qılıc yarası önəlür, dil yarası önəlməz . (144) Qonaq qonağı sevməz, ev issi ikisini də sevməz. (148)
Kedi ətə irişməsə, «murdardır» deyər .(166)
Bu misallarda dügün – toy-bayram, eyilik – yaxşılıq, binar – bulaq, assı qılmaz – fayda verməz, saqındıq – qorxaq, sarb – tünd,
kəndü – öz, önəlmək – sağalmaq, issi – yiyəsi, kedi – pişik, irişmək – çatmaq sözləri ilə əvəz edilmişdir. Təbii ki, həmin sözlərə müvafiq olaraq, bəzən başqa dəyişmələr də olmuşdur. Son misalda dəyişmə çox olsa da, məzmun eynidir: Pişiyin ağzı ətə çatmasa, deyər murdardır. Ər ər gərək, övrət övrət gərək .(38) – misalında ər – kişi, övrət – arvad sözləri ilə əvəz edilmişdir. 3.Bəzi nümunələrdə arxaik elementlərin islahı ilə yanaşı, məna da həqiqətə uyğunlaşdırılmışdır. Məsəllərdən birində deyilir: At düşürdigi vaqt timar gərəkdir, köşək düşürdigi vaqt timar gərəkdir, eşək düşürdigi vaqt qazma gərəkdir .(26)
Azərbaycan dilində düşmək feli «yıxılmaq» mənasını tədricən itirdiyindən bu söz
feli ilə əvəz edilmiş və misal sadələş- dirilmiş, ölüm anlayışı ağır zədə ilə əvəz edilmişdir: Dəvədən yıxılan pambıq üstə, eşşəkdən yıxılan daş üstə yıxılar. Amma bu birisi də qalmışdır:
.(26)
4.Bəzən həm arxaik leksik vahid, həm də obyekt dəyişdiril- mişdir:
Eşəgi düginə oqumuşlar: «Ya su yoqdur, ya odun yoq» demiş . (30) Bu misalda dügin – toy
,
çağırmaq leksik dəyişmələri ilə yanaşı, müqayisə obyekti də dəyişmiş, eşək dəvə ilə əvəz edilmişdir. Bu cür obyekt 350
dəyişmələri başqa nümunələrdə də vardır: İt itə buyursa, it də quyruğuna buyurar (43) məsəli indi «Tülkü tülküyə bu- yurdu, tülkü də quyruğuna» şəklində işlənir. Bəzən obyekt dəyiş- məsi ilə yanaşı, məsəl lakonikləşdirilmişdir: Bir alma bin aqçaya olursa, qabın soy, bin xiyar bir aqçaya olsa, qabın soyma (70) – məsəli əvəzinə indi Almanı soy ye, armudu say ye məsəli işlənir – həm qafiyəli, həm də yığcamdır, lakin məzmununu «Oğüznamə»dəkindən almışdır. 5
yerdə görünmə, əgər dedigümün əksini edərsən, xar olursan .(152)
Arqalı köpək qurt dutar, arqasız köpək çignin oynadur (65) – kimi misallardan aydın olur ki, məsəl nəticə ilə birlikdə işlənmişdir. Nəticəni dinləyən şəxs özü çıxarmalı olduğundan sonrakı dövrlərdə həmin hissə ixtisar edilmişdir. Odur ki bu nümunələrin müasir şəklində «…əgər dedigümün əksini edərsən, xor olursan», «arqasız köpək çignin oynadur» his- sələri yoxdur. 6.Sual cümləsi şəklində olan məsəl əmr cümləsi şəklinə sa- lınmaqla hökm qətiləşdirilmişdir:
(71) –
Buğda çörəyin yoxdur, buğda dilin olsun. Bəzən də əmr cümləsi nəqli cümlə şəklinə salınmaqla hökm gücləndirilmiş, məsəl cilalanmışdır:
(163) – Köhnə yurdun qədri təzə yurdda bilinər . 7.Atalar sözləri və məsəllərin bir qismində zərif semantik dəyişmələr olmuşdur. Məsələn: Bir kişinin adı çıqıncayadək göni çıqar .(77) Bin ölç, bir kəs .(83) Çıraq dibi qaranu olur .(91) Kölgəsində yatacaq ağacı budama .(165) «Göni çıqar» - ölməkdir, indi bunun əvəzinə «canı çıxar» ifadə- si işlənir. «Bin ölç, bir kəs» əvəzinə indi «Min ölç, bir biç» işlənir. «Biç» sözü daha müvafiqdir. «Çıraq dibi qaranu olur» əvəzinə «Çıraq dibinə işıq salmaz» daha məntiqidir. Ağacı budamaq başqa şeydir, kəsmək başqa şey. 351
8. Zahirən adama elə gələ bilər ki, «Dəgirmançı qızlıq görməz» (108) məsəlində «z» səsi orfoqramdır. Əslində isə bu hərf qədim
səs birləşməsinin tələffüz qalığıdır. Bizim dildə d(t) variantı üstün olmuşdur: Dəyirmançı qıtlıq görməz. 9.Bir sıra məsəllərdə xitabların yeri dəyişməklə ahəng daha da səlisləşmişdir:
(117) – Qızım, sənə deyirəm, gəlinim, sən eşit. Başqa üzvlərin, hətta komponentlərin sırasında da belə dəyişmələr olmuşdur:
(153) –
Dağ dağa qovuşmaz, adam adama qovuşar. 10.Bəzən məzmun saxlanılmış, forma tam dəyişmiş və gücləndirilmişdir:
(167) – İt ilə yoldaş ol, çomağı yerə qoyma. Nərdiban ayaq-ayaq çıqılur (179) – Ayağı bir-bir qoyarlar nərdivana. Yaxşı söz ilə yılan indən çıqar (190) – Şirin dil ilanı yuvasından çıxarar. Aşağıdakı misallarda da müvafiq dəyişikliklər olmuşdur: Əvvəl təam, andan kəlam (27)
– Əvvəl təam, sonra kəlam. Əgri otur, toğru söylə (33)
– Əyri otur, düz danış. İti öldürən sürüyü bilür (35)
– İti öldürənə sürüdərlər. İt dişi donuzun dərisinə münasibdir (45)
– İtin dişi – donuzun dərisi. Azacıq aşım, qovğasız başım (53) – Azacıq aşım, ağrımaz başım. Utananın oğlu-qızı olmaz (56)
– Utananın oğlu olmaz. Bal deməklə ağız tatlu olmaz (76)
– Bal deməklə ağız şirin olmaz. Bir söylə, bir eşit (83)
- Birin de, birin eşit. 352
Tutulmayan oğrı – bəgdən toğrı (133)
– Tutulmayan oğru – bəydən, xandan doğru. Varın verən yad olmamışdır (183)
– Varın verən utanmaz. «Oğuznamə»dəki atalar sözləri və məsəllərin bir qismi «Ki- tabi-Dədə Qorqud»un dilində də işlənmişdir. Hər iki mənbəni çapa hazırlayan və mənbələrə yaxşı bələd olan S.Əlizadə yazmışdır: «Oğuznamə» ideya-məzmun, linqvistik nöqteyi-nəzərindən türk və Azərbaycan atalar sözü və zərbi-məsəllərinin təməli sayılmağa layiq mənbələrdəndir. Təsadüfi deyil ki, «Oğuznamə»dəki bəzi nümunələrə ilk dəfə ya eynilə, ya da cüzi fərqlərlə «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində, XV əsr türk tarixçisi Yazıçıoğlu Əlinin «Səl- cuqnamə» əsərində və başqa mənbələrdə rast gəlirik». (10, 7) Müəllif dediyinə müvafiq bir sıra nümunələr də vermişdir. «Oğuznamə»dəki atalar sözləri və məsəllərdən «Kitabi- Dədə Qorqud»da aşağıdakılara rast gəlmək olur:
. (19)
Atılan oq yenə dönməz. (25) İssiz yerləri keyiklər
(30)
. (30)
Əski düşman dost olmaz, əski dost düşman olmaz. (42)
Uzun yaşın ucı ölümdür . (60)
Qadir tanrı verməyincək ər bayımaz . (145)
Qarı qısrağa binməz . (145)
Qonşu haqqı – tanrı haqqı . (145)
Qaravaşa ton geyürsən, qadın olmaz .(149)
Güyəgü oğul olmaz . (169)
Kül dəpəcik olmaz . (169)
Göründüyü kimi, bunların az bir qismində cüzi dəyişikliklər də vardır. Amma bunlar göstərir ki, «Oğuznamə»dəki atalar sözləri və məsəllər «Dədə Qorqud»la yaşıddır və bəlkə daha qədimdir. Bunlar keçən minilliklər ərzində eyni dərəcədə xalqa xidmət etmişdir. Belə güman etmək olar ki, «Kitabi-Dədə Qor- qud»un son formalaşma zamanı (eramızın 1-ci minilliyinin əvvəlləri) «Oğuznamə»nin də əlyazması var imiş və müqəddimənin tərtibi prosesində ondan istifadə edilmişdir. Hər 353
bir halda deyə bilərik ki, «Oğuznamə» «Dədə Qorqud» mövcud olduğu bütün zamanlarda mövcud olmuşdur. «Dədə Qorqud»un isə Homerin yaşıdı olduğu sübut olunur. (bax: 4, 31-78) Bunu «Dədə Qorqud»da olmayan, lakin «Oğuznamə»də «Dədə Qor- qud»un üslubuna müvafiq şəkildə qurulmuş aşağıdakı nümunələr də təsdiq edir: Oğlı-qızı olmaz övrətdən əski xasır yegdir.(20) Oğlan ağlamayınca məmə verməzlər.(28) Uzaq yoquşı yorğun bilür.(31) Ulu-ulu tağları keyiklər bilür.(31) Altun qiymətin sərraf bilür. (31) Oğlı-qızı olan ev yıqılmaz.(32) Axır zamanda əgri ağac qalmaya, saban ola; tana- tolubı qalmaya, öküz ola; dərə-dəpə qalmaya, tarla ola. (32) Alçaq yerdə dəpəcik kəndüzini tağ sanur.(38) Əcəlsizə ölüm yoq.(40) Adın ruspi olsa, ətməgin qurı yem.(41) Ağırlayanı ağırlarlar.(42) İt issinə ürməz.(66) Ər qara gərək, at Turı gərək.(42) Öksüzün qarnı toymaz.(57) Acın işi onmaz.(57) Ər ləğəbilə anılur.(63) Haram yeyici önmaz.(93) Haram nəsnə sinməz (sınmaz).(94) Dil ögündə yoquş olmaz.(99) Könül kimi sevərsə, görklü oldur.(170) Yerin alçağun su bilür.(201) Yer gedigün yel bilür.(201) Yer qolayın yerlu bilür (202) və s. Maraqlıdır ki, «Dədə Qorqud»da konkret müqayisə obyekti ilə bağlı işlənən məsəl «Oğuznamə»də daha ümumiləşdirici xarakterdədir. «Dədə Qorqud»da Bəkil ilə Qazan xanın mübahisəsinə səbəb olan «At işlər, ər ögünər» məsəli burada «Alət işlər, ər ögünür» (33) şəklindədir və «Kitabi-Dədə Qorqud»da onu hadisəyə uyğunlaşdırmışlar. 354
Atalar sözləri və məsəllərin bir qismi cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar məzmunca arxaikləşdiyi üçün işləkliyini də məhdudlaş- dırmışdır. Belələrindən:
Ər ünlü övrət udsuz olur.(27) Ər bunalmayınca mərd irməz.(42) Baxıl uçmağa girməz.(81) Tütünlü ev tonmaz.(85) Dövlətsizin oğlı olmaqdan dövlətlünün qulı olmaq yegdir.(100) Dövlətlünün evi tütünündən bəllüdür.(103) Dəvət var, çomaqdan artıqdır, dəvət var, uçmaqdan artıqdır. ((103) Bindüklü bindügi Buraq sanır.(82) Yedi yaşında qız ya ərdə, ya yerdə gərək (202) - kimi nümunələri göstərmək olar. Bu cəhətdən küyəgü (kürəkən) və bir misalda şagird haqqında fikirlər ailədə kürəkənin, şagirdin vəziyyətini öyrənmək, onlara münasibəti aydınlaşdırmaq baxımın- dan maraq doğurur:
Amma bunlarla yanaşı, bəzən küyəgü qayınata ilə bərabər tutulur:
Qadına münasibətdə arxaik rəng almış məsəllər də çoxdur: Övrətə inanma, suya tayanma.(138) Övrətin ətməgi dizindədir.(138) Övrətin saçı uzun, əqli qısadır.(138) Övrətdən vəfa gəlməz.(138) Son nümunədəki fikir Nizamidə mənfi obrazın dilindən daha kəskin söylənmişdir:
355
Ölsə də, dünyada muradsız qalmaz. Qadın, doğrudan da, səni çox sevər, Səndən yaxşısını tapana qədər. Əhdü vəfa sözü yazıldığı dəm Qadınlar adana çəkildi qələm. Lakin atalar sözləri və məsəllər içərisində qadın cəsarəti, qadın ürəyi barədə yaxşı, uca sözlər də var:
Bir sıra nümunələr mühüm bir fikir ifadə etməklə yanaşı, şirin yumoru ilə də diqqəti cəlb edir:
Boş oturan, işsiz insanın itlə müqayisəsi: Oturan adamdan yalar köpəg yegdir .(49) Bu motiv müvafiq şəkildə Nizamidə də vardır. İşsiz adama xatırlatmaq məqsədilə şair demişdir: Mədəsi ac olan işsiz bir köpək Boş-boş oturmaqla taparmı yemək? Təbii ki, məsəllərdə dövrün dünyagörüşü öz ifadəsini tapmışdır. Müsbət cəhətlərlə yanaşı, insana münasibətdə dövrün dini-fəlsəfi ideologiyası ilə bağlı geriliklər də müşahidə olunur. Məsələn, «Oğuznamə»dəki ilk məsəllərdən biri belədir: «Atalar: «Babam öldi, iş başına düşmiş» demişlər; «atam öl- di, öksüz olmuşsan» demişlər; «Oğlum öldi, yürəginə oq toqunmuş» demişlər; «amma «qızım öldi, xərcdən qurtulmuşsan» demişlər; «övrətim öldi, döşəgim yenilənmiş» demişlər».(18) Burada qıza və qadına mənfi münasibət vardır. Orxan Şaiqin «De- dem Korkutun kitabı» (İstambul, 1973) əsərində bu məsələ «Qonşun öldi, demişlər, tanışıqçun getmiş,-dedilər» cümləsi də əlavə edilmişdir. (10, 206) 356
Başqa bir məsəldə milli heysiyyat üstün tutulur. «Bin şəlam- əleykdən bir əleyk-əs-səlam yegdir» (69) məsəlində milli dilə hörmət vardır. «Bəslə it ənigin, axır baldırın yırtar» (700) - məsəli formaca müəyyən dərəcə köhnəlmiş olsa da, məzmunca bizim klassik ədəbiyyat üçün də gərəkli olmuşdur: Laş verib bəslədim hər küçüyü dəhrdə, Ta ki gəlib oldu it, dutdı qıçımdan mənim. (S.Ə.Şirvani) «Bəgi el yavuz edər, qışı yel yavuz edər» (71) – məsəli də arxaik fonda keçmişdir. Lakin maraqlı məzmunu ilə diqqəti cəlb edir. İkinci komponenti aydındır, lakin birinci tərəfi ilə nə demək istənilir – bəyi el nə üçün qəzəbli edir, qəzəbləndirir, bilinmir. Öz haqqını tələb etdiyi üçün, yoxsa bəyə boyun əymədiyi üçün? Çoq aqçadan çoq dil yegdir (89) məsəlində dil sözü
ürək və ya danışıq mənasında izah oluna bilir. Əslində, birlikdə hər iki mənanı ifadə edir: insanlar üçün çox pulu olan yox, yaxşı ürəyi, şirin dili olan adamlar faydalıdır. Bunu
(138) – məsəli də təsdiq edir. «Qəza gəlicək göz bağlanır» (142), «Qəza görükülməz» (143) kimi məsəllər də real düşüncənin məhsuludur. «Qız oğlanla övrətin fərqi bir gecədir» (154), «Qissədən hissə al» (154) kimi atalar sözlərinin zərif mənaları vardır. «Varmaq iradət ilə olur, getmək icazət ilə olur» (182) – məsəlinin maraqlı məntiqi vardır. Müasir dilimizdə bu sözlər ( varmaq və
getmək ) sinonim sayılır. Fərq orasındadır ki, varmaq
sözü arxaik rəng almışdır. Hazırda bu sözlərdə məsəldə göstərilən çalar yoxdur. Görünür, tarixən fərqlənmişlər. Varmaq
– sözündəki son –r səsi
–l səsinə yaxındır və görünür, bu söz məsəl yarandığı dövrdə
səsi ilə qayıdış məna çalarını (öz istəyi ilə getmək) saxlamışdır.
– sözündə isə –t icbar şəkilçisinin qalığıdır və başqasının göstərişi ilə hərəkət bil- dirir. «Oğuznamə»də müəllifi naməlum bir sıra beytlər verilmişdir ki, bunlar dünya barədə insanların ən ümumiləşdirilmiş fikirlərini ifadə edir. Məsələn: Dünya üçün oda düşüp yananın Su yerinə qanın içər ruzigar (107) – 357
misralarında dünya haqqında uzun tarixi təcrübə əsasında müd- rik fikir söylənmişdir. Dilin və təfəkkürün təbiiliyi məsəllərin vulqarlığında da özünü göstərir. Məsələn: Dəvəyə dikən yarar, övrətə… (107)
Bir sıra məsəllərdə türkün xarakterinin əlamətdar cizgiləri ifadə olunmuşdur: Türk ucuz bulduğun murdar sanır.(84) Türkə yüz vermə kim, cahanı yıqar.(85) Türk şərlünün qulıdır.(86) Toquz qaftan bir kürk, toquz şərlü bir türk.(121) Türk atının samanı bol gərək.(86). Şəhərlü aqça bulsa, evlər yapar, türk aqça bulsa, tavara verər. (120) Kölənin sufisindən, türkün avamından qorqmaq gərək.(158) Ərəb toyunca yeyər, türk ölüncə yeyər.(137) Bu misallarda türkün varlı həyatı, igidliyi, qəhrəmanlığı, çöl adamı olması, doqquz şəhərlinin bir türkə dəyməməsi, əsas silahı olan atına münasibəti, daha çox heyvandarlıqla məşğul olması, lap avamının da yeri gələndə güclü çomağı olduğu, igidliyi kimi, yeməyinin də yaxşı mənada dəhşətli olduğu ifadə olunmuşdur. Atalar sözləri və məsəllər içərisində, az da olsa, fars dilində olanlar və hətta tərkibində rus sözləri işlənənlər də vardır: Aqçacığın var ikən «dobra yunaq» dedilər, Aqçacığın yedilər, «Poydi z boqom!» dedilər . (22)
Eşək – zəfəran çe başəd? (65)
Balatər əz siyəhi-rəngi-digər nəbaşəd (72) –
Qaradan da qatı başqa rəng olmur . Müasir dildə: «Qaradan artıq rəng yoxdur».
Çon qonah əst, bari-kəbir əst (89) –
Bir halda ki günahdır, yükü böyükdür. Cani-cahil besihhəti-ərzani (91) –
Cahilin canına ucuz (yüngül, dəyərsiz) sağlamlıq nəsib olsun. Kar pa noubət əst (160) - (Hər) iş növbə ilə olur . 358 Məqsud hosne-tost digərha bəhane əst (176) - Məqsəd sənin gözəlliyindir, qalan şeylər bəhanədir. Birinci misaldan aydın olur ki, slavyanlarla türklərin əlaqə və münasibətləri bizim hazırkı elmi ədəbiyyatda deyildiyindən daha qədimdir: «Tarixdən məlumdur ki, 1X-X əsrlərdə Oğuz dövlətinin şimal sərhədləri Volqaboyu düzənliklərinə çatmış, bəzi oğuz tayfaları Kiyev Rus dövləti ilə ittifaqda olmuşdur. Həmin nümunənin məzmunu bir oğuzun el-obasından didərgin düşəndən sonrakı qəriblik, peşmançılıq və məyusluq duyğuları ilə aşılansa da, kifayət qədər sürəkli birgə yaşayış təcrübəsini əks etdirir». (10, 16) Sonrakı misallar farscadır: «Eşşək – zəfəran nə olur?» Müasir dilimizdə: «Eşşək nə bilir zəfəran nədir?» şəklində işlənir. Misallardan belə nəticəyə gəlmək olur ki, Azərbaycan dilində bir məsəl kimi anlaşıldığından həmin nümunələr hər iki dildə işlək ol- muşdur. İrəvan müəllimlərindən Məmmədvəli Qəmərlinin 1899-cu ildə tərtib və çap etdirdiyi «Atalar sözü» kitabında da bir sıra qədim atalar sözləri və məsəllər işlənmişdir. (7) Məsələn: Aş daşanda çömçə baha olur.(27) Gədadan ağa, küllükdən təpə olmaz.(42) Kəndi düşən ağlamaz.(42) Nə dəvənin südünü istə, nə ərəbin üzünü gör.(44) Molla olmaq asandır, adam olmaq çətin.(43) Yoruldun sarvana, acdın çobana. (47) Dilənçinin üzü qara olur, torbası dolu. (38) Aş – xörək mənasındadır. Bu məsəl indi «Aş daşandan sonra çömçə axtarır» şəklində işlənir. «Küllükdən təpə olmaz» - «Dədə Qorqud»u xatırladır. Kəndi və
düşən sözlərinin hər ikisi arxaikdir; düşən – sözü «Dədə Qorqud»dakı kimi «yıxılan» mənasındadır. «Ərəbin üzünü görməmək» - ərəb işğalı dövrünün yadigarıdır. «Molla» sözü daha sonralar «alim» sözü ilə əvəz edilmişdir. O biri məsəllər də məzmunca qədimdir. Folklorşünas İ.Abbasov bu kitabın yeni nəşrinə geniş ön söz yazmış və Qəmərlinin çap etdirdiyi atalar sözləri və məsəllərlə «Oğuznamə»dəki paremiyalar arasında bir sıra müqayisələr aparmışdır. Bizim də müşahidələr göstərir və müəllif də qeyd edir 359
ki, «Oğuznamə»də toplanmış atalar sözləri, məsəllər zaman keçdikcə səlisləşmişdir. «Oğuznamə»də Övrət yapduğı ev yıqılmaz, övrət yıqdığı ev yapılmaz (138) şəklində işlənmiş məsəl Qəmərlinin toplusunda «Arvad yıxmayan ev min il tikili qalar» (27) şəklindədir. Yaxud: «Kişi əyalın almaq güc olur, amma bəsləmək qolay olur, bədasılı almaq qolay olur, amma bəsləmək güc olur» (165) məsəli Qə- mərlidə «Əsli almaq çətindir, saxlamaq asandır» (27) şəklində sadələşmişdir. Bu cür nümunələr çoxdur: «Utananın oğlı-qızı olmaz» (56) - «Utananın oğlu olmaz» (30), «Qurdun adı yavuz, arada dülkü var, baş kəsərlər» (153) – «Tülkü var ki, baş kəsər, qurdun adı bədnamdır» (34), «Çıraq dibi qaranu olur» (91) –«Çırağ dibinə işıq salmaz» (35), «Köçdük yurdun qədrini qonduq yurdda allah bildirməsün» (163) – «Köçən yurdun qədrini qonan yurdda bilərlər» (42) və s. Ərəblər Azərbaycana daxil olarkən artıq vahid Azərbaycan xalqı və onun vahid ədəbi dili inkişaf prosesi keçirirdi - ümumiləşməkdə, müxtəlif türkdilli etnosların şivə xüsusiyyətlərindən təmizlənməkdə, ədəbiləşməkdə idi. Türk-azəri dilinin ədəbiləşməsində ən böyük işi folklor nümunələri görürdü. Məlumdur ki, mətbuatın, radionun, televiziyanın, qurultay və konfransların, geniş ali və orta məktəb şəbəkələrinin olmadığı belə bir dövrdə aparıcı qüvvə el sənətkarları, xalq nağılçıları və ozanlar olmuşlar. Ayrı-ayrı qohum türk tayfaları min illər boyu yaratmış olduqları əsatir, əfsanə, rəvayət, nağıl, hekayə və dastanları böyük maraqla bir-birinə ötürür və bu prosesdə dilin demokratikləşməsi, ümumiləşməsi ilə yanaşı, folklor nümunələri də ümumiləşir və bir tayfanın, bir etnosun yaradıcılıq məhsulu olmaqdan çıxaraq bütün xalqın ortaqlı mədəniyyət, ədəbiyyat abidəsinə çevrilirdi. Ayrı-ayrı tayfaların adı ilə bağlı olan bayatı, varsağı, əfşarı, qaytağı da bu dövrün məhsuludur. Hazırkı atalar sözlərinin, məsəllərin, alqışların, qarğışların, vulqar ifadələrin, tapmacaların, bayatıların, nağılların böyük bir qismi kök etibarilə həmin dövrün məhsuludur. Folklorun ümumiləşməsi şifahi ədəbi dilin formalaşması demək idi. Ozanlar və el ədəbiyyatının biliciləri folklor 360
nümunələrini məhdud şivələrdə deyil, daha ümumi və aydın bir dildə çatdırmalı olurdular. Dövrün folklor dili bizim indi zənn etdiyimizdən qat-qat emosional, ədəbi, ifadəli və zəngin olmuşdur. Bunu sübut edən ən mühüm vasitə «Kitabi-Dədə Qorqud”» dastanının dilidir. Bu dastanın dilini zənginliyinə, ahəngdarlıq və emosionallığına görə heç bir əsərlə müqayisə etmək olmaz. Hun imperiyasının meydana çıxması və oğuzların fəaliyyəti ilə bağlı yaranan, əksərən öz küklərini əvvəlki minilliklərdən alan bu dastan II-V əsrlər arasında formalaşma prosesi keçirsə də, bugünkü varianta müvafiq şəkildə tam formalaşma işini VI-VIII əsrlərdə başa çatdırmış, sonrakı əsrlərdə bəzi arxaik elementlərin islahı ilə yanaşı, boylara islam şəxs adları, müsəlman ayinləri və müəyyən qədər ərəb, fars sözləri əlavə olunmuşdur. XI-XII əsrlərdə əvvəlcə Səlcuq dövləti, sonralar müstəqil Atabəylər və Şirvanşahlar dövlətləri daxilində Azərbaycanda elmin, ədəbiyyatın, mədəniyyətin, məktəbin inkişafı daha da sürətlənir. Şəhər həyatı, müxtəlif sənət sahələri, təsərrüfat, başqa ölkələrlə ticarət genişlənir. Mədrəsələrdə dərs deyən görkəmli yerli alimlər yetişir. Poeziya farsdilli, elm ərəbdilli olsa da, bütün bu inkişaf və yeniləşmə türk – Azərbaycan dilinin qanuni hüquqlarının müəyyən ölçüdə təmin edilməsinə səbəb olur. Ana dili mədrəsə və mollaxanalara yol tapır, yad dillərin öyrənilməsi üçün açar- vasitə rolunu oynayır. Türk dillərinin müqayisəli lüğəti tərtib olunur, Azərbaycan toponim, etnonim və antroponimləri VII əsrdən ərəb əlifbası ilə yazılış tərzini sabitləşdirir. El şairləri ilə yanaşı, bizə hələlik gəlib çatmasa da, türk yazılı ədəbiyyatı yaranır. Azərbaycan dili leksikası farsdilli poeziyaya geniş yol tapır. Farsdilli saray hakimləri türk dilinin saray ədəbiyyatına ayaq açmasına müqavimət göstərsələr də, artıq anadilli yazılı ədəbiyyatın inkişafı qarşısına səd çəkmək qeyri-mümkün olur. Əvvəlki dövrlərdə ana dilində yaranmış əsərlərin üzü köçürülür. Özünüdərk prosesi keçirən xalq öz müstəqilliyini öz dilinin təbii mövqe-müstəqilliyində görür. 361
Beləliklə, Azərbaycan ədəbi dili Səlcuqların gəlişindən bir neçə yüz il əvvəl təşəkkül tapmışdı. Səlcuqlar Azərbaycana ayaq basanda artıq Azərbaycan ədəbi dili mövcud idi. Əlimizə hələlik «Dədə Qorqud”»dan başqa bir əsər gəlib çatmasa da, bu dildə zəngin elmi və bədii ədəbiyyat olduğu şğbhəsizdir. Həm də şübhə etmirik ki, bu ədəbiyyatın ilk nümunələri azı I minilliyin ortalarına aid olmuşdur. Bütün bunların nəticəsi idi ki, eramızın ilk illərindən təşəkkül yoluna qədəm qoyan ğmumxalq Azərbaycan dili I minilliyin sonlarında artıq türk dilləri ailəsində seçilən və bir sıra başqa ərazilərin türklərinə ədəbi dil kimi xidmət edən bir dil idi. Həsənoğlunun qəzəlləri, «Dastani-Əhməd Hərami”», «Qisseyi- Yusif»”, «Mehri və Vəfa» kimi çox az bir qismi gəlib bizə çatan əsərlər Azərbaycan ədəbi dilinin ilk nümunələri deyil, bir neçə əsrlik inkişaf yolu keçmiş bir ədəbi dilin nümunələridir. Bunu ya- zıyaqədərki dövrün zəngin frazeologiyası da sübut edir. 18.10.06 ƏDƏBİYYAT 1.Q. K a z ı m o v. Azərbaycan dilinin tarixi (ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər). «Təhsil», Bakı, 2003. 2.İ s a. M e h r i və Vəfa (Tərtib edən, nəşrə hazırlayan və ön sözün müəllifi Aysel Şərifova), Bakı, «Nurlan», 2005. 3.Q .K a z ı m o v. Kİ SİKİL, yoxsa QIZOĞUL və ya qədim abidənin dilinin tədqiqi. V.Məmmədovun «Dastani-Əhməd Hərami» poemasının dili və üslubu» (Bakı, 2001) kitabına ön söz, s.III – XVII. 4.Q. K a z ı m o v. Homerin poemaları və «Kitabi-Dədə Qorqud». «Təhsil», Bakı, 2006. 5.Ə. M. D ə m i r ç i z a d ə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. Birinci hissə. Ali məktəb tələbələri üçün dərslik, «Maarif», Bakı, 1979.
6. Bayatılar (Tərtib edəni A.Məmmədova, redaktorları M.H.Təhmasib və C.V.Qəhrəmanov). «Elm», Bakı, 1977. 362
7. M ə m ə d v ə l i Q ə m ə r l i. Atalar sözü. Transliterasiya və sözlüyün müəllifi Rza Xəlilov, ön sözün müəllifi İsrafil Abbasov, redaktor Hüseyn İsmayılov, «Səda», Bakı, 2003. 8.A b d u l l a Ş a i q, M i r z ə M ə h ə m m ə d H a t i f. Ş ə f i q ə Ə f ə n d i z a d ə. Bayatılar və manilər. Trans- literasiya, ön sözün müəllifləri Rza Xəlilov, Afaq Xürrəmqızı, «Səda», Bakı, 2005. 9 «Kitabi-Dədə Qorqud» (Tərtib, transkripsiya, sadələşdirilmiş variant və müqəddimə Fərhad Zeynalov və Samət Əlizadənindir), Bakı, «Yazıçı», 1988. 10.«Oğuznamə» (Çapa hazırlayanı, müqəddimə, lüğət və şərhlərin müəllifi S.Əlizadə), Bakı, «Yazıçı», 1987. 11.Mənzum oğuznamə. Qədim Türk Tarixini Araşdırma Fondu. Qədim türkcədən çevirən və ön sözün müəllifi İ.M.Osmanlı, elmi redaktoru İ.Abbaslı, Bakı, 2005. 12.M. H ə k i m o v. Xalqımızın deyimləri və duyumları. «Maarif», Bakı, 1986. 13.B a l o ğ l a n Ş ə f i z a d ə. «Zərdüşt, Avesta, Azərbaycan…», Bakı, 1996. 14.H. A. B a y r a m o v. «Orxon-Yenisey abidələrinin fra- zeologiyası», Elmi əsərlər, dil və ədəbiyyat seriyası, S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universiteti, Bakı, 1966. 15.H. A. B a y r a m o v. «Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it türk» əsərində türk dillərinə məxsus frazeoloji vahidlər», Elmi əsərlər, dil və ədəbiyyat seriyası, S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universiteti, Bakı, 1966, № 3. 16.H. A. B a y r a m o v. «Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsərində frazeoloji mənalı sözlər». Elmi əsərlər, dil və ədəbiyyat seriyası, S.M. Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universiteti, Bakı, 1966. 17.H. A. B a y r a m o v. «Dədə Qorqud» dastanlarının bəzi frazeoloji vahidləri». Elmi əsərlər, dil və ədəbiyyat seriyası, S.M. Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universiteti, Bakı,1969. 18.H. B a y r a m o v. «Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları». «Maarif», Bakı, 1978. 363
19.Ə. D ə m i r ç i z a d ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı, Azərbaycan Dövlət Tədris Pedaqoji Ədəbiyyat nəşriyyatı, Bakı, 1962. 20.S. C ə f ə r o v.Müasir Azərbaycan dili. Leksika. 2-ci hissə, Bakı, «Maarif», 1982. 21.Ə. R ə c ə b o v, Y.M ə m m ə d o v. Orxon-Yenisey abidələri. «Yazıçı», Bakı, 1993. 22.Arvad ağısı. Bayatı, haxışta, sevgi, laylay, qayınana- gəlin sözləri. Tərtib edəni Mirzə Abbas Abbaszadə. Bakı, «Səda», 2004. (Əsər ilk dəfə 1918-ci ildə nəşr olunub). 23.Q. K a z ı m o v. Dilimiz – tariximiz. «Elm», Bakı, 1998. 24.A. A x u n d o v Dil və ədəbiyyat. 1-ci cild, Bakı, «Nurlan», 2003. 25.Q. K a z ı m o v. Sənət düşüncələri. Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası, Bakı, 1997. 26.Kitabi-Dədə Qorqud. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1962. 27.Kitabi-Dədə Qorqud (Tərtib edəni, çapa hazırlayanı, ön sözün və lüğətin müəllifi - Samət Əlizadə), Yeni Nəşrlər Evi, Bakı, 1999.
28.A. M. Ə s g ə r o v a. «Oğuznamə»nin leksika və frazeologiyası. Namizədlik dissertasiyasının avtoreferatı, Naxçıvan, 2006. 29.Q. K a z ı m o v. Aşina və Azərbaycan. «Türkologiya», № 1-2, Bakı, 2005. 364
РЕЗЮМЕ ДРЕВНЕЙШИЙ ПЛАСТ АЗЕРБАЙДЪАНСКОЙ ФРАЗЕОЛОГИИ (ДОПИСЬМЕННЫЙ ПЕРИОД) Основной целью настоящей статьи является выяснение общей картины фразеологии азербайдъанского языка в дописьменный период, для чего понадобилось прослеъивание языковых источников до ХЫЫЫ века и в первую очередь языка памятников орхоно-енисейской письменности и материалов «Дивана» М.Кашгари. Кроме того, общетюркские языковые источники, как и материалы отдельных тюркских языков, такъе способствуют складыванию определенного представления об уровне развития азербайдъанской фразеологии. Вместе с тем, язык древнейшего памятника непосредственно азербайдъанского языка – «Китаби-Дэдэ Горгуд»а, 1300-летие которого было широко отмечено по линии Юнеско, предоставляет нам гораздо более обширный материал, так что в этом отношении ни один исторически засвыдетельствованный ис- точник несравним с «Дэдэ Горгуд»ом. Наконец, баяты, пословицы и поговорки, афоризмы, крылатые слова, собранные и опублыкованные на протяъении последнего столетия, языковые материалы «Огузнамэ» такъе предоставляют широкие возмоъности для изучения в общих чертах фразеологической картины азербайдъанского языка дописьменного периода. Зафиксированные в «Огузнамэ» около двух тысяч паремий и афористических речений вос- ходят к глубокой старине и, моъно сказать, являются ровес- ныками «Дэдэ Горгуд»а. В деле выработки научного предс- тавления о тыпологическом характере древнейшего пласта азербайдъанской фразеологии оказалось весьма полезным впечатление, полученное нами от «Гатов» «Авесты», восходящих, по предполоъению, к ХЫ-ЫХ тысячелетиям до н.э. 365
Исследование отмеченных выше языковых материалов показывает, что в период формирования общенародного азербайдъанского языка (ЫЫЫ-В вв.) и в последующие столетия азербайдъанский язык уъе располагал довольно богатым фразеологыческим фондом. История зароъдения и первоначального развития и фор- мирования большинства фразеологических единиц азербай- дъанского языка намного древнее эпохи складывания общенародного языка. В особенности фразеологизмы, связанные с огнем, солнцем, тюркскими тотемами, хвалебными словами, проклятыями, бранными словами, чуть ли не ровесники человека. В статье фразеологические единицы в словосочетательных и предлоъенческих формах рассматрываются в отдельности. Шыроко использованы труды А.Демирчизаде, Г.Байрамова, С.Дъафарова, Б.Шафызаде и других ученых, собирателей и исследовате- лей фольклора. 366
QEYDLƏR I HİSSƏ. Ə.HAQVERDİYEVİN DRAMATURGİYA DİLİ. Namizədlik dissertasiyası şəklində yazılmış (1965) bu əsərin əsas hissələri keçən yüzilliyin 60-cı illərində məqalələr şəklində, sonra «Yazıçı və dil» adı ilə «Yazıçı və dil» kitabında (Bakı, APİ nəşri, 1975) çap olunmuşdur (s.3-124). Kitabın həcmi ilə əlaqədar o zaman son fəsli və lüğəti çap etmək mümkün olmamışdır, odur ki bu hissələr ilk dəfə çap olunur.
İlk dəfə bütöv halda «Yazıçı və dil» kitabında çap olun- muşdur (s.125-226). Bu əsərin «İfşa üsulları» fəslindən «Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları» kitabında (Bakı, «Maarif», 1987) istifadə edildi- yindən hazırkı çapda həmin hissə ixtisar edilmişdir. III HİSSƏ. TARİX VƏ DİL TARİXİ PROBLEMLƏRİ. «AZƏRBAYCAN TARİXİ» -1: DÖVLƏT, ETNOGENEZ VƏ DİLİMİZİN MƏNŞƏYİ MƏSƏLƏLƏRİ. İlk dəfə «Təzadlar» qəzetinin 3-10, 10-17, 17-24, 24-31 iyul, 1 iyul – 7 avqust, 7-14, 14-21, 21-28 avqust 2002-ci il tarixli nömrələrində, sonra «Dil. Tarix. Poeziya» (Bakı, «Nurlan», 2005) kitabında çap olunmuşdur (s.17-65). AŞİNA VƏ AZƏRBAYCAN. «Ədalət» qəzetinin 2004-cü il tarixli 14, 18, 19, 22 may nömrələrində, tezis şəklində «Azərbaycan və Türkiyə elmi- praktik simpoziumunun materialları»nda (İqtisad Universiteti, Bakı, 2004, s.170), «Türk Dil Kurumu V Uluslararası türk dil kurultayı. Bildiri özetler»də (Ankara, 20 – 26 eylül (sentyabr) 2004,.s.105-106) çap olunmuşdur. İqtisad Universitetində və Türk Dil Kurumunun 5-ci qurultayında məruzə edilmişdir. 367
«Türkologiya» jurnalında (№ 1-2, 2005, s.14-27), «Kredo» qəzetində (4 aprel 2005), «Homerin poemaları və «Kitabi-Dədə Qorqud» kitabında və Ankarada 2005-ci ildə təkrar çap olunmuşdur. AZƏRBAYCANIN İLK SAKİNLƏRİNİN SON XİDMƏTLƏRİ BARƏDƏ. «Kredo» qəzetində (23 aprel 2005-ci il) çap olunmuşdur.
«Kredo» qəzetinin 20, 28 yanvar, 4, 11,18, 25 fevral 2006-cı il nömrələrində və «Aşina və Azərbaycan» məqaləsi ilə birlikdə ayrıca kitab şəklində çap olunmuşdur. «AVESTA», AZƏRBAYCAN VƏ DOKTOR ŞƏFİZA- DƏNİN ELMİ QÜDRƏTİ. «Kredo» qəzetinin 16, 23, 30 sentyabr, 7 oktyabr 2006- cı il nömrələrində çap olunmuşdur.
çap olunmuşdur. XI ƏSRİN ANADİLLİ MÖHTƏŞƏM ABİDƏSİ. «Kredo» qəzetinin 27 yanvar, 3, 10, 17, 24 fevral, 3, 10 mart 2007-ci il nömrələrində çap olunmuşdur.
«Kredo» qəzetinin 19 may 2007-ci il nömrəsində çap olunmuşdur.
«Kredo» qəzetinin 7, 14, 21 iyul 2007-ci il nömrələrində çap olunmuşdur.
nömrələrində çap olunmuşdur. AZƏRBAYCAN DİLİ FRAZEOLOGİYASININ ƏN QƏDİM QATI (YAZIYAQƏDƏRKİ DÖVR). M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutu, «Filologiya məsələləri» (№ 2,2006, s.3-53) məcmuəsində çap olunmuşdur. 368
369 KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR Zaman ƏSGƏRLİ . GƏLƏCƏK SORAQLI YARADICILIQ ...................................................................................5 - 38 I HİSSƏ Ə.HAQVERDİYEVİN DRAMATURGİYA DİLİ («DAĞILAN TİFAQ» PYESİ ƏSASINDA) I FƏSİL. Ə.HAQVERDİYEV VƏ ƏDƏBİ DİLİMİZ Demokratik cəbhədən..........................................40 Dil tarixindən mühazirələr...................................45 Türklərin qədim mədəniyyəti olduğu kimi, xüsusi əlifbaları da olmuşdur.........................................................47 Azərbaycan dilinin tədqiqi və öyrənilməsinə rəhbərlik ...................................................................................52 Ədəbi-bədii dil və mətbuat dili ............................55 Ədəbi dilin təmizliyi və inkişafı uğrunda mübarizə ...................................................................................59 II FƏSİL. YAZIÇI DUYĞUSU, DİLÇİ ƏMƏLİYYATI Ayın şahidliyi........................................................62 Şivəçiliyə qarşı....................................................65 Söz və ifadələrin yerinin dəqiqləşdirilməsi..........67 Əvəzetmələr.........................................................71 Əlavələr................................................................76 İxtisarlar..............................................................80 III FƏSİL. LEKSİK VƏ ÜSLUBİ-SEMANTİK XÜSUSİY- YƏTLƏR Xalis azərbaycan sözləri.......................................83 Alınma sözlər........................................................88 Şivə sözləri...........................................................100 Köhnəlmiş sözlər..................................................105 Sözün semantik cəhəti. Çoxmənalı və omonim sözlər ...................................................................................112 370
Sinonim və antonim sözlər...................................116 IV FƏSİL. DRAM DİLİNİN FRAZEOLOGİYASI Qrammatik xüsusiyyətlər.....................................126 Frazeoloji semantika............................................134 Dram dilində atalar sözləri və məsəllər...............146 V FƏSİL.ÜSLUBİ-QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏR Bəzi morfoloji vahidlərin üslubi xüsusiyyətləri. . .150 Felin zamanları.....................................................151 Fel şəkilləri haqqında qeydlər..............................155 Bəzi sintaktik vahidlərin üslubi strukturu...........158 Cümlə üzvlərinin sırası.........................................159 Mürəkkəb cümlə...................................................165 371
Tabesiz mürəkkəb cümlələr .................................167 Tabeli mürəkkəb cümlələr ...................................170 Əlavə....................................................................178 Lüğət....................................................................180 Nəticə...................................................................194 II HİSSƏ CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN SOVET DÖVRÜ FELYETONLARINIEN DİLİ I FƏSİL. İCTİMAİ-SİYASİ (TERMİNOLOJİ) SÖZLƏR VƏ BİRLƏŞMƏLƏR....................................................201 Padşah. Çinovnik. Müdir. «Məsul» işçilə r............ 203 Hökumət. Hakimiyyət orqanları. İdarə və təşkilat adları.......................................................................... 211 Siyasət. Sülh. Müharibə .......................................216 II FƏSİL .
Allah. Peyğəmbər və imamlar. Kiçik rütbəli din xadimləri ................................................................... 223 Dinlər, dini kitablar. Dini bayramlar və ayinlər. Dini yer və zaman................................................................... 237 III HİSSƏ TARİX VƏ DİL TARİXİ PROBLEMLƏRİ «Azərbaycan tarixi» -1: dövlət, etnogenez və dilimizin mənşəyi məsələləri..............................................252 Aşina və azərbaycan.............................................295 Azərbaycanın ilk sakinlərinin son xidmətləri barədə ...................................................................................313 Homerin poemaları və «Kitabi-Dədə Qorqud......321 «Avesta», Azərbaycan və doktor Şəfizadənin elmi qüdrəti.......................................................................363 Şumer – türk əlaqələrinə dair yeni əsər..............384 372
XI əsrin anadilli möhtəşəm abidəsi.....................395 Tarixi fakt var, tarixçi yoxdur..............................444 Erməni millətçiliyi və bizimkilər...........................454 Türk tarixinə hədyan və yaxud zərərli bir dissertasiya haqqında..............................................................472 Azərbaycan dili frazeologiyasının ən qədim qatı (yazıyaqədərki dövr)............................................500 Qeydlər ................................................................556 QƏZƏNFƏR ŞİRİN OĞLU KAZIMOV SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ I CİLD 373 Document Outline
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|