Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ak kulum ər egiz kork g….z yıta əvəzinə Alp kulum, ərdəm yürəgim sizə yıta , beşinci sətirdə əvvəlki öz sözü
əvəzinə yüz , yeddinci sətirdə Üçin sözü əvəzinə Arslan oxumuşdur».(21, 302) Heç şübhəsiz, əksər mətnlərdə bu cür hallar ola bilər. Bundan əlavə, saitlərin oxunuşunda da səhih olmayan hallar vardır. Bu, əlifbanın özündən gəlir. Söz başında işlənən bir sıra samitlərdən əvvəl müvafiq
saitlərindən birinin nəzərdə tu- tulması kimi hallar buna aiddir. Qeyd edirlər ki, Orxon-Yenisey abidələrinin əldə edilmiş bütün mətnləri birlikdə bir müəllif vərəqi həcmindədir. Bir neçə əsrlik geniş bir dövrü əhatə edən bu qədər az yazı dövrün dil mənzərəsini, xüsusilə frazeoloji mənzərəni lazımi şəkildə əks etdirə bilməzdi. Buna yazıların səciyyəsi də təminat vermir. Epi- tafiyalarda, təbii ki, frazeoloji ifadəyə elə geniş imkan ola bilməzdi. Bunlar göstərir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»un frazeoloji fondu 2-ci minillikdə yaranmamışdır və başdan-binadan dastan boyları xalq dilinin qədim frazeoloji yatağına söykənmişdir. Odur ki dastanın dili yazıyaqədərki dövrün frazeoloji sistemini öyrənmək üçün qarşımızda geniş meydan açır. Mənşə üzrə qruplaşdırmazdan əvvəl bir sıra səciyyəvi cəhətləri nəzərdən keçirmək üçün bir neçə nümunəyə diqqət yetirək. Dastanın dilində elə frazeoloji vahidlər var ki, düşünmək olar ki, onlar bilavasitə ərəb işğalı, islam dininin yayılması dövrü ilə bağlıdır. Əslində isə belə ifadələrin bir qisminin tarixi çox qədimdir – zərdüştilikdən gəlir. Lakin islam mühiti onların işləkliyini genişləndirmiş və fəallaşdırmışdır. Qiyamət qopınca (31) – ifadəsi Azərbaycan dilinə məxsus frazeoloji törəniş qaydalarına uyğun yaranmışdır.
sözü islam təbliğatçılarının şərhində dəhşətli tufanı nəzərdə tutmuş,
ifadəsinə müvafiq qiyamət qopur ifadəsi yaranmışdır. Deməli, frazeoloji vahidlərin təşəkkülü üçün 316
fel çoxmənalılığının (oxşar əşyalar və hadisələr üzərinə köçürmələr) mühüm rolu olmuşdur. Sənin oğlın kür qopdı,
(36-37) misal- larından göründüyü kimi,
feli «Dədə Qorqud»un dilində frazeoloji vahid tərkibində çox fəal olmuşdur. Qiyamət
qopur ifadəsi bu gün də dilimizdə işlənməkdədir. Qılıc çaldı, din açdı
şahi-mərdan Əli görkli (32) – cümləsində qılıc çaldı – vuruşdu, din açdı – din yaratdı, yeni dinə yol açdı mənasındadır.
ifadələri bütün döyüş boylarının işlək ifadələrindəndir. Heç şübhəsiz, hər iki ifadə qılınc və din anlayışları qədər qədimdir. Bunlardan birincisi bu gün də işlənməkdədir;
ifadəsi işləkliyini itirmişdir. Yum verəyin. (41)
Yum vermək – xeyir-dua vermək deməkdir. M.Rəsulzadə Azərbaycan cümhuriyyətinin ilk parlamentini açarkən bu sözdən istifadə etmişdir: «Möhtərəm məbuslar! Azərbaycan Cümhuriyyətinin ilk məclisi-məbusanını açmaq
yum səadəti, siz möhtərəm məbusları təbrik etmək şərəfinin öhdəmə düşməsi ilə müftəxərəm (alqışlar), əfəndilər!» (24, 379) Bu gün dilimizdə işləkliyini itirmişdir. Qarnım toymadı, yüzim gülmədi (33) – ifadələri şəxsin əhvalını göstərir, lakin bunlardan ikincisində frazeoloji məna daha güclüdür, çünki həmin ifadə sonralar dərin ictimai məzmun qazanmışdır. Qurbaninin poeziyasına diqqət yetirmək kifayətdir: Üzüm gülməz, heç açılmaz, ah, mənim!
Mənim üzüm gülməz Vətəndən ayrı və s. Bu ifadələr bu gün də işləkliyini saxlamışdır. Şübhəsiz, ifadə etdikləri anlayışlar bəşərin yaşıdıdır. Qanun dökəyinmi – ifadəsi qan tökmək şəklində tayfa davalarına, xalqlararası döyüşlərə və fərdi ölüm-öldürmə halla- rına aid edilərək, geniş ictimai məzmun qazanmışdır. Dastanda isə Dirsə xanın şəxsi ailə münasibətləri ilə bağlı işlənmişdir və mənacə ilkin – etimoloji kökünə yaxındır. Göz gəzdirdi, yürəgi oynadı, bağrı yanar (37) ifadələri də dastanın dilində ilkin təbii semantikasına daha yaxındır. Lakin bununla belə, artıq frazeoloji məna qazanmışlar. Göz açuban (gördigim), könül verib (sevdigim) kimi frazeoloji birləşmələr də ilkin-natural mənasına indikindən yaxındır. Lakin 317
eyni zamanda, bu qədər qədim tarixə malik olmaları dilimizin frazeoloji qatının daha qədim dövrlərdə təşəkkül tapmış olduğunu sübut edir.
(32) – ifadələrinin hamısında frazeoloji məna vardır Könlünə ilham etmək – ilham vermək, bir şey haqqında qəlbinə duyğular yeritməkdir; əlindən almaq – hakimiyyəti ələ keçirməkdir ; sözün tutmaq – sözünə, məsləhətlərinə baxmaqdır; qulaq urmaq – dinləməkdir, eşitməkdir – indi qulaq vermək
şəklində işlənir. Yaqan,la boğazından tutayınmı, (qaba) ön,cəm altına salayınmı (35) – ifadələrində frazeoloji məna zəif, ilkin məna əsas olsa da, birləşmələr artıq frazeoloji inkişaf yolundadır. Birləşmələrin ümumi mənası öldürmək, məhv etməkdir. Elə birləşmələr var ki, onların hələ çox sonralar frazeoloji vahidə çevriləcəyi hiss olunur. Məsələn, Bunlu qoca ilə Yapağlu qocayı Dəpəgözə verün, aşın pişürsün – cümləsində aşını bişirmək birləşməsi hələ həqiqi mənadadır, fraza izləri yoxdur – hələ birisinə kələk gəlmək, birisini ağır vəziyyətə salmaq məna- larını qazanmayıb. Frazeoloji vahidlərin bir qisminin komponentlərində həqiqi məna izləri qaldığından tərəflər arasına müxtəlif sözlər daxil ol- muşdur. Qara tırnaq ağ yüzümə çalayınmı (76) - cümləsində fraza «tırnaq çalmaq»dır. Lakin onun birinci tərəfi öz təyini, ikinci tərəfi obyekti ilə işlənmişdir:
,
.
kimi ifadələr də fiziki əsasına yaxındır.
35) İnsanın göz açdığı ilk gündən göylərə tapındığını nəzərə aldıqda bu ifadələr daha qədim ola bilər. Lakin islam dininin təsiri ilə daha işlək olmuşlar. Əl götürmək, dua etmək, hacət diləmək sinonim ifadələri bizim günlərdə yenə də aktuallaşmaqdadır. Əcəl aldı (42) - öldü, (qardaşını) həqqinə qodı – dəfn
etdi – ifadələrinin də islam dini ehkamları ilə bağlı yarandığını güman etmək olar. Lakin, şübhəsiz, ifadə etdiikləri anlayışlara görə tarixən daha qədimdir. 318
Ölmək, öldürmək anlayışlarının çoxu müəyyən vasitə ilə reallaşan prosesi bildirir:
(38), oxa düşdi, şəhid oldı (46), at ayağı altında qalmasun (48), ər bögürdən (49), (kafərə) qırğın girdi (50), (on iki bin kafər) qılıcdan keçdi,
qan dökipdir (69), (Əzrayıl ol yigidin) canın aldı, canını xır- latğıl (79),
canın verərmisən, xırlamağa başladı , (dilədi ki) olanı həlak qılaydı, canımı alasan (82),
ödi sındı (100). Bir qismi təbii ölüm anlayışını bildirir:
(öldü) (100) can vermədi (yəni canını sənə vermədi), gözlərin uyxu almış (ölüm yuxusu) (39), canın seyranda imiş (ruhu göylərdə olmaq mənasında),
(dirisənsə) (39), yer gizlədi (41) və s, Ağlı başından çıxmaq, huşunu itirmək, çətin vəziyyətə düşmək mənalarında işlədilmiş frazeoloji vahidlər də əsaslı dəyişikliyə uğramadan dilimizdə yaşamaqdadır: ah etdi, əqli başından getdi, dünya-aləm gözinə qaranu oldı, dünya- aləm (kafərin) başına qaranu oldı (44), başım bunaldı (45),
ah eylədi, başından əqli getdi, əqlim-usum dərə bilmən. (44)
Bu misallarda qaranu – qaranlıq, bunaldı – zəiflədi, us –
ağıl mənalarındadır və dəyişiklik bunlardan ibarətdir. Qazan bəg yola getdi (44) cümləsində
ifadəsi eyni mətndə işlənmiş
ifadəsi ilə sinonimdir. Düşdi feli zəif şəkildə «yıxıldı» mənasını da ifadə edir, bu məna dilimizdə arxaikləşdikcə
sözü
düşdü sözü ilə əvəz edilmişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində işlənmiş frazeoloji vahid- ləri komponentlərinin mənşəyinə görə qruplaşdırdıqda türk mən- şəli sözlərdən yaranmış frazeoloji vahidlərin təbii üstünlüyü müşahidə olunur. Müasir dilimizdə olduğu kimi, dastan boylarının dilində də feli frazeoloji vahidlər aparıcıdır. Frazeoloji vahid tərkibində şəxsli fellər felin müxtəlif şəkillərindədir.
Fel əmr şəklinin əksər şəxslərində özünü göstərir. 1-ci şəxs təkdə – qara tırnaq ağ yüzümə çalayınmı (76), (yigidin) canın qurtarayım; (82)
319 2-ci şəxs təkdə – bağır basğıl (42), ava çıxğıl (37),
avımı bozma (47
), (sən) aradan çıqğıl (82), Oğuzı sındırğıl; (117)
3-cü şəxs təkdə – ( anam mənim içün) gög geyüb, qara sarınsun (76), (mənim) qanım (Aruza) qomasun (126), qırımım (Qazan) olsun; (126)
1-ci şəxs cəmdə – xoş keçəlim (47), (Sənünlə) gürəş
(55), kəsim kəsəlim (113), aradan (Beyrəgi) götürəlim (125),
qanın alalım; ( 126)
2-ci şəxs cəmdə – (məni) yolımdan ayırman (113), (ayağına) ət tuşağın urın ( evləndirin – mənasında) (113), başınuz yarağın görün (121).
1-ci şəxsin təkində –ayın, -ayım , cəmdə –alum, -əlim şəkilçiləri arxaik rəng almışdır, az işlənir (- əyin forması). 2-ci şəxsin təkində işlənən –ğıl şəkilçisi şivələrdə məhdudlaşmışdır. 2-ci şəxsin cəmində işlənən
şəkilçisi bu gün də olduğu kimi Cəbrayıl rayonu Soltanlı kənd şivəsində işlənmək- dədir.(23, 170-184) Xəbər şəklində. Feli frazeoloji vahidlərin böyük bir qisminin xəbəri felin bu şəklində işlənmişdir.
Frazeoloji vahid tərkibində xəbər şəklində olan fellər, başlıca olaraq, aşağıdakılar- dan ibarətdir :
boyına saldı (37),
(qulağına) səs toqındı
(41), qatmışdır - (evini)
bir-birinə qatmış(dır ),
- (buğayı) qoyu verdilər (buraxdılar)
(36)
, sımadı - (anasının ) sözin sımadı (40) , dəpdi - (kafərlər ) at dəpdilər, boyladı
boy
boyladı (42)
, soyladı - soy soyladı (42)
baş endirdi (42) , gəlməz - keçimcə gəlməz (mana), qaxarlar -
başıma
qaxınc qaxarlar (47)
, girdi – ( ikisi bilə) yola girdi , (bazırganlar) yola girdilər (46),
tağlarsan - bağrmla
yürəgim (nə) tağlarsan (47),
at saldılar (52), (Qazana) adam saldılar , (təkur) adam saldı (yəni göndərdi) (117),
gördilər
(53) , işlədin - ərlik işlədin, ısırdı - (yigit) barmağın ısırdı
(dişlədi), dökdi - qan dökdi, (qarıcuq anan) qan-yaş dökdi (76),
gözinin yaşın dökdi,
- adam axtardı (özü ilə döyüşə bilən istədi), qodı - (oğlana) ad qodı, götürdi
başım götürdüm (sana gəldim) (baş götürüb gəlmək və ya 320
getmək) , (oğuz bəgləri) əl götürdilər, bindi - (bəglər həb) ava bindi, qaynadı - (Beyrəgin) qanı qaynadı, qaxınc edərlər – başuma qaxınc, yüzimə toxınc edərlər, girdi - (qızın incə) belinə girdi, endirdi - baş endirdi, basdı - bağır basdı (56) , gördi – dügün yarağın gördi (57),
(Banıçiçək) qaralar geydi (58)
, şükr eylədi - allaha şükr eylədi, qara oldı - toyın, dügünin qara oldı, yandı - yandı bağrım, göynədi - göynədi içim (60)
, qoyulubdır - yürəginə qaynar yağlar qoyulubdır ,
(62)
, toldı - (qara qıyma) gözləri qan-yaş toldı (62),
aldınuz - (bənim
) başım-beynim aldınuz (82)
, çaldılar - (Oğuz bəgləri) əl-ələ çaldılar (63)
, verdi - tənri (mana)
yol verdi, almış - (on
parmağını) souq almış, yırtdın - yanağın yırtdınmı, keçdi - (Beyrək) suçından keçdi (67)
(acı)
yaş dökdinmi ,
(69)
sən yaman yerdə) duşaq oldun (70),
basıldı - yağı basıldı, gəzdirdi - (sağlan solına) göz gəzdirdi (72),
(bəg oğulları) ağ çıqardı, qara geydi, tuta bil-
(dəxi sənin) yerin tuta bilməz, görməz oldı - görər gözi görməz oldı, tutmaz oldı - tutar əli tutmaz oldı, qılmaq - (yarligümə) şükr qılmaz (79),
– canımı qıya bilməm (82), y olmaq -
saçın yolarmısan (82),
çaldı - əlin əlinə çaldı, qorxutdum – gözini qorxutdum (80)
, sığınmaq - (tar ətünə, gen) qoltuğına sığunı (gəlmişəm) (87 ), boşaldı -
taraqlığı boşaldı, mavıldı - gedisi mavıldı, yaqmaq - (eşqi ilə) oda yaqar (88),
dəvə əlində qalmışdı (93), diləmək -
ər dilədi (94),
tar olmaq - (yalan) dünya başına tar oldı ,
oynadı - yürəgi oynadı, gördi - düş gördü (yuxu),
- (Dədə Qor- qutdan ) ögüt aldım, kəsdi - yol kəsdi, qusdurdı - (Aruz qocaya) qan qusdurdı, saldılar - (ayağın) t oprağına (məni) saldılar (103),
aldın - (qardaşın) qanın aldın, qurtardın - (Qalın Oğuz bəglərini) bundan qurtardın, baturdın - (alplar
içində bizi qusqunımızdan) balçığa baturdın (105)
(nə-
lər) qopdı
(mənim) başıma
(106), çıqdı - ayaq yoluna çıqdı (111),
aradı - (anasının) dilin aradı, çıqardı - il çıqarmadılar (121),
geyib -
qara geyüb gög sarındılar , basmadı - (Beyrək) ətməgün basmadı (126)
, verdi – ( sənin)
yolında baş 321
verdi (başını verdi - öldü) (126), qarartdı – (kafərə) göz qarartdı (71) və s. Feli frazeoloji vahidlərin əksəriyyəti bu gün ədəbi və canlı danışıq dilimizdə işlənməkdədir. Heç şübhəsiz, keçən 1500 ildən artıq bir müddətdə bir sıra səs keçidləri də baş vermişdir – kar səsin cingiltiləşməsi və ya əksinə. Məsələn: dəpdi, dökdi sözlərində d > t keçidi,
tağlarsan, toldı, tar olmaq sözlərində t > d keçidi,
yaqmaq tipli sözlərdə q > x keçidi və s.
Qeyd edilən feli frazeoloji vahidlər tərkibində fellərin xeyli hissəsi çoxmənalıdır:
(Qaracıq çobanın) acığı tutdı;
(Qazanı kücicik) ölüm tutdı (49), (Oğuz bəgləri) yüz göyə tutdılar, (yigidin) gözi (boz ayqırı) tutdu (116), ( Ağ saqallı) qarışı tutdı ola ,
gözi yaşı tutdı ola (103), taşa tutdılar (120);
(bazırgan dəxi) öglərinə düşdi, yola düşdi (60),
(Çobanın) içinə qorxu düşdi , (kafərlərin) gözünə qorxu düşdü , ayağına düşdilər (122); aldı - (oğlını sağ) yanına aldı, (Qazanın qarannulu) gözüni uyxu aldı (116); verdilər - səlam verdilər, qulun verdi, köşək verdi (balaladı), ögüt verdi (47);
gəlür - əlündən (nə)
gəlür (65
), başıma (gör nələr) gəldi ,
xoş gəlmədi (68), (baqa-baqa Uruzın) eşqi gəldi (72) və s. Frazeoloji vahidlərin bir qismində asılı tərəf
arxaikləşmişdir: (Beyrək) suçından
keçdi, çöldi
alıbdır, (Qalın Oğuz bəglərini) bundan
qurtardın, (Beyrək) ətməgün
basmadı. İfadələrin bir qismində feli tərəf köhnəlmişdir. Belə ifadələrdə köhnəlmiş tərəf sonralar yeni sözlərlə əvəz edilmişdir : sözün sımadı -sözünü sındırmadı, barmağın ısırdı - barmağını dişlədi, yola girdi - yola düşdü, ava bindi - ova getdi və s. Boy boyladı, soy soyladı, taraqlığı boşaldı, gedisi mavıldı (mavladı) kimi ifadələr isə köhnəlmişdir və daha işlətmirik. Bir sıra ifadələr müasir dilimizdə işlənsə də, mənası dəyiş- mişdir. Bəzi ifadələr qrammatik cəhətdən səlisləşmişdir:
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|