Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

«Tədqiqatın məqsədi qədim türk yazılı abidələrinə 

məxsus   dil xüsusiyyətlərinin, fonetik, leksik, qrammatik 

normaların   orta əsrlər türk yazılı abidələrində davam və 

inkişaf etdirildiyini sübut etməkdir»

. (s.5) 

Heç bunun sübuta ehtiyacı var?  Məgər burda başqa hal da 

ola bilərdi? «Davam və inkişaf etdirildiyini» - fikri də  düz deyil. Xalq 

filan xüsusiyyətləri zorla inkişaf etdirmir. Bu, dilin təbii axarı ilə bağlı 

məsələdir.

Amma   əsərin   əsl   məqsədi   var   və   yalnız   diqqətli   oxucu 

müəllifin aşağıdakıları sübut etmək istədiyini görə bilər:

1.Türk   xalqları   uşaqdır.   Türk   xalqlarının   tarixi 

yoxdur

, çox qısadır. Ermənilərin, farsların neçə min illik tarixi 

var, amma türklərin, çox olsa, 1500 illik tarixi var və 18-ci əsrə 

qədər   heç   bir   türk   xalqı   olmayıb,   yalnız   bir   xalq   (müxtəlif 

regionlara yayılmaqla) və onların «türki» adlı bir dili olub.

Müəllifin «ideyası» ilə tanış olduqda adam düşünür ki, bizim 

bir   sıra   açıq   düşmənlərimiz   özümüzünkülərdən   çox   insaflıdır. 

285

Məsələn, bu ölkənin havası ilə tənəffüz edən Yadigar Əliyev kimilər 

XVIII əsrə qədər müstəqil heç bir türk dili tanımır (müstəqil türk dili 

yoxdursa, müstəqil türk xalqı da yoxdur). Amma rus siyasətinin 

daşıyıcısı olan N.A.Baskakov M.A.Kastren, V.V.Bartold, V.V.Radlov, 

P.M.Melioranski, S.Y.Malov, B.Y.Vladimirtsov, Q.Ramsted, V.Kotviç, 

K.Qrenbek kimi nəhəng alimlərə əsaslanaraq, türk dillərini dil inki-

şafı   baxımından   6   mərhələyə     -   Altay   dövrü   (ən   qədim   za-

manlardan  hun dövrünədək), Hun dövrü (V əsrədək), qədim türk 

dövrü (V-X əsrlər), orta türk dövrü (X-XV əsrlər), yeni türk dövrü və 

s. dövrlərə ayıraraq göstərir ki, türk dillərinin Altay dövründə, bir 

tərəfdən,   türk   dili   türk,   monqol   və   tunqus-mancur   dillərinə 

parçalanmış, digər tərəfdən, iki qola – türk-monqol və tünqus-man-

cur qollarına ayrılmışdır. Türk-monqol dilləri 

ç-ş

, tunqus-mancur 

t 

dilləri adlana bilər.   (Vvedenie v izuçenii törkskix əzıkov. İzdanie 

vtoroe, «Vısşaə şkola», Moskva, 1969), s.148-149)

Y.Əliyev yazır: «Qədim türk dövrünün əsas xüsusiyyətlərindən 

biri: «Yad təsirlər yoxdur və ya əhəmiyyətli tutumda deyil».(13) Hələ 

Hun dövründə türk, monqol, tunqus-mancur tayfa dilləri inkişaf və 

çarpazlaşma prosesində çin, sanskrit, fars, slavyan dilləri ilə əlaqədə 

olmuşdur. Qərbdə yaşayan türk dillərinə qədim İran və slavyan, 

şərqi türk dillərinə çin dili  elementləri daxil olmuşdur.(154)

Rus N.A.Baskakov deyir ki, hələ Hun dövründə türk dillərinin 

şərq və qərb qrupları fərqlənirdi. (s.157) Yadigar Əliyev isə deyir ki, 

XVIII əsrə qədər ancaq regional fərq olub, yalnız bir türki olub.

Yenə N.A.Baskakovdan bir sıra iqtibaslar: «Bulqar dili   - VI-

VIII   əsrlərdə   Volqa   və   Kama   üzərində     formalaşmış   Bulqar 

dövlətinin qədim dili…» olub. (s.233) «Xəzər dili -   Volqanın və 

Donun aşağılarında Xəzər dövləti əhalisinin qədim dili, IV əsrdən 

əvvəl formalaşmış, VII-VIII əsrlərdə yüksək inkişaf qazanmışdır…» 

(s.237) Əksər tədqiqatçılar çuvaş dilinin   mənşəyini və inkişafını 

bulqar   dili   ilə   bağlayırlar   (VI-XIV   əsrlər).   (239)   Türkmən   dilinə 

Qaraxanilər dövlətinin   uyğur, tirkeş, karluk dialektləri əsasında 

təqribən   X-XI   əsrlərdə   formalaşmış   dili   təsir   etmişdir.(s.250) 

Habelə karluk-uyğur yarımqrupunun X-XI əsrə, uyğur dilinin XI 

əsrə aid abidəsi («Kudatku biliq»), Karluk-xarəzm ədəbi dilinin 

Xarəzmdə monqol dövrünə qədər mövcud olduğu göstərilir. Bu 

ədəbi   dilin   «Divani-hikmət»   kimi   abidəsi   məlumdur.   Əhməd 

286

Yəsəvi   (1105-1166) bu əsəri qədim Cığatay dilində yazmışdır. 

Əgər bir dilin abidəsi varsa və o abidə o dilə aid edilirsə, deməli, 

o dil o biri dillərdən fərqlənir.

«Qırğızlar   Orta Asiyanın ən qədim xalqlarındandır. Qırğızlar 

haqqında ilk məlumat e.ə.201-ci ilə aiddir.» (A.A.Koklyanova. Kir-

qizskiy əzık. V kn: «Mladopisğmennıe əzıki narodov SSSR», 1959, 

s106) «Uyğurlar qədim zəngin mədəniyyəti olan xalqdır. Eramızın 

VIII əsrinə aid yazısı və yazılı abidələri olan xalqdır». (Orada, 170) 

«Çuvaş dili, məlum olduğu kimi,  o biri türk dillərindən kəskin fərq-

lənən dildir». (s.182)

Yadigar   da   jeyir   ki,     XVIII   əsrə   qədər   türk   dilləri 

fərqlənməyib və cəmi bir dil olub – «türki».

Başqa ölkələrin tədqiqatçıları başqa cür   deyir, az-çox insafla 

danışır. Bizim öz içərimizdən doktor olmaq istəyən isə deyir ki, «Sözü 

uzatmayın, VI-X əsrlərdə bir dil – «bir qədim türk dili olub»,  X əsrdə 

bu dil türki adlı yeni dilə çevrilib, XVII əsrə qədər o, bir (vahid) dil ki-

mi inkişaf edib, XVII əsrdə tənəzzül edib və başına nə iş gəlib, bilmi-

rəm».

2.Dediyinin   mahiyyəti   bir   də   budur   ki,  

X1   əsrə   qədər 

Azərbaycanda   türk   olmayıb,   Azərbaycan   əhalisi   X1 

əsrdən türkləşdirilməyə başlayıb,

 Səlcuqların gəlişi ilə. 

Bu, çox əhəmiyyətli «yenilik»dir, çünki belə olmasa, ermənilər 

və farslar üçün çətinlik olar. Məsələn, ermənilər deyə bilməz ki, in-

diki Azərbaycan torpaqlarının hamısı Tiqranın əraziləridir. Amma biz 

özümüz sübut edəndən sonra ki, bu yerlərə biz gəlməyik, XI əsrdən 

gəlməyə başlamışıq, onda onların daha nə çətinliyi olar? Adam bey-

nəlmiləlçi olmalı, qonşulara kömək etməlidir. 

Amma bizim görkəmli alimlərimiz tam başqa söz deyirlər və 

tarixi   faktlar   da   onların   dediklərinə   uyğundur,   bu   köhnə 

bayatının yenidən «kəşfinə» yox.

Şumer-türk  münasibətləri   insanları   təzəcə  düşündürməyə 

başladığı, aborigen türklərin çox qədim tarixi nəzərə alınmadığı 

dövrdə ümumxalq  Azərbaycan dilinin VI-VIII əsrlərdə təşəkkül 

tapdığını qeyd etməyin özü də böyük cəsarətin və elmi qğdrətin 

nəticəsi   idi.   Ədəbi   dilimizin   tarixinin   misilsiz   tədqiqatçısı 

prof.Ə.Dəmirçizadə   məhz   belə   düşünmüş   və   beləcə   də 

yazmışdır:     “Məlum   olduğu   üzrə,   VI-VIII   əsrlərdə   vahid 

287

Azərbaycan xalqı formalaşdığı kimi, bu xalqın hamısının ünsiyyət 

vasitəsi vahid ümumxalq Azərbaycan dili də artıq mövcud idi və 

geniş dairədə işlənirdi”.(40; 71)  

Azərbaycan tarixçi, dilçi və etnoqraflarının əldə etdiyi yeni 

materiallar   əsasında   ümumxalq   Azərbaycan   dilinin   VI-VIII 

əsrlərdə   deyil,     III-V   əsrlərdə   tam   təşəkkül   tapmış   olduğu 

güstərilmişdir.   Artıq   bu  zaman,   yəni  “...V   yüzilliyin   sonları,  VI 

yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanın, demək olar ki, hər yerində 

dilləri   bizim   Azərbaycan   dilinin   kökündə   dayanan   soylar 

yaşayırdılar... Gətirdiyimiz külli miqdar materiallar və mülahizələr 

göstərir     ki,   ilk   orta   yüzilliklərdə   islam   dininin   bu   ərazidə 

yayılmasından qabaq, ola bilsin ki, daha çox qabaq Azərbaycan 

ərazisi əhalisinin böyük əksəriyyəti artıq türkdilli idi”. (5; 95-96) 

Bu   fikri   yalnız   ekstralinqvistik   amillərin   tədqiqi   əsasında 

deyil, toponim, etnonim, antroponim, hidronim, oronim və sairin, 

elmi   əsərlərə   yol   tapıb   həmin   əsərlərdə   mühafizə   olunmuş 

leksikanın araşdırılması əsasında digər alimlərin gəldiyi nəticələr 

də təsdiq edir. Bu dövr  başqa quruluş tipində olan qonşu dilləri 

Azərbaycan dilinin öz təsiri altına aldığı dövr idi.  XIX əsrin 70-ci 

illərində   doktor   Mordman   erməni   dilinə   həsr   etdiyi   əsərində 

yazmışdır:     «Məlumdur   ki,   ermənilər       Hind-Avropa   mənşəli 

xalqdır, amma onların dili   Turan (türk) dilinin güclü   təsirinə 

məruz qalmışdır. Mən həmin ifadə ilə  heç də çoxəsrlik  kontakt 

nəticəsində   osmanlı türkcəsindən   alınmış sözləri nəzərdə tut-

muram. Söhbət IV, V, VI və   VII əsrlərdə erməni ədəbi dilinə 

keçmiş   Turan   elementlərindən   gedir.   Bu   elə   bir   dövr   idi   ki, 

dünyada hələ nə səlcuqlar, nə osmanlılar… var idi». (13, 80)

Bizim   bir   sıra   tarixçi   alimlərimiz   də   bu   dövrü   geniş 

araşdırmışlar. Akademik Ziya Bünyadov yazmışdır: «Beləliklə, Azər-

baycanın   və   Aranın   türkləşməsi   ərəblərin     siyasi   arenaya 

çıxmasından çox-çox əvvəl  Sasani imperiyası tərkibində başlamışdı. 

Ərəblərin Azərbaycanda görünməsi  və müstəmləkəçiliyi əvvəllər  bu 

prosesi   ləngidirdi,   lakin   tezliklə   ərəblərin     türklər   tərəfindən 

assimilyasiyaya uğradılması   onu sürətləndirdi   və hər hansı yüz 

ildən sonra  o, geniş vüsət aldı».(38, 182) Z.Bünyadov yenə yazmış-

288

dır:   «Bir   sıra   tədqiqatçıların   etdiyi   kimi,   türkləşmənin     XI   –   XII 

əsrlərdə baş verdiyini  qəbul etmək səhv olardı. Azərbaycan ərazisinə 

türkləri gəlmə, yad  xalq hesab etmək də inandırıcı deyil, çünki bu 

halda   böyük kompakt   yerli türk tayfa   təşkilatları inkar edilmiş 

olur». (38, 179)

Keçmiş SSRİ-də qədim Şərqi, qədim Şərq dillərini yaxşı bilən 

üç alimdən biri – Yusif Yusifov deyir ki, Azərbaycan türk xalqı və 

ümumxalq Azərbaycan dili VI əsrdə artıq tam təşəkkül tapmışdı 

(Tarixçilərdən nahaq sitat verirəm, çünki bəzi alimlərin fikrinə görə, 

«tarixçinin dilə nə dəxli var?»). 

Türk   tarixinə   dair   bir   akademiya   qədər   iş   görmüş 

Q.Qeybullayev   yazır   ki,   Səlcuqlar   gələndən   neçə   yüz   il   əvvəl 

Azərbaycan dili mövcud idi və Səlcuqların bu dilin formalaşmasında 

heç bir rolu yoxdur. 

Dissertantın   əsaslanmaq   istədiyi   N.Cəfərov   konkret   bir 

nümunə ilə əvvəlki mğrtəce konsepsiyanı ustalıqla ifşa etmişdir. 

Müəllif   akademik   «Azərbaycan   tarixi”»nin   1-ci   cildində   (1998) 

Azərbaycan xalqının etnik tərkibi, dilinin mənşəyi və inkişaf yolu 

barədə   fikrin   mürtəce   mahiyyətini   (biz   bu   mğrtəce   mahiyyəti 

«Təzadlar» qəzetinin 2001-ci il iyul-avqust nümrələrində geniş 

şəkildə oxuculara zatdırmışıq) düzgün ifşa etmişdir: «Azərbaycan 

xalqının   təşəkkülündə   Manna,   Atropatena   və   Qafqaz 

Albaniyasında   məskunlaşmış   müxtəlif,   o   cümlədən   Qafqaz   və 

İran dillərində danışan (kursiv mənimdir – Q.K.) qədim dövr və 

orta əsrlərin tayfa və xalqları – mannalılar, kaspilər, Atropatena 

madalıları,   albanlar,   azərilər   və   bir   sıra   digərləri   əsas   rol 

oynamışlar.   Azərbaycan   xalqının,   dilinin   formalaşması 

etnogenezin son mərhələsində - orta əsrlərdə davam etmişdir»”. 

(1;34)   N.Cəfərov   «Azərbaycan   tarixi»ndən   bu   sitatı   verərək 

yazır: “Göründüyü kimi, bu «konsepsiya”» Azərbaycan xalqının 

mənşəyi barədə hər cür volyuntarist nəzəriyyənin ortaya çıxması 

üçün münbit metodoloji şərait yaradır. Və bu “konsepsiya” yalnız 

səhv   deyil,   həm   də   mürtəcedir,   xalqa   öz   keçmişini,   etnik 

mənşəyini   unutdurmaq   «ehtiyac”ından»   irəli   gəlmişdir»”.   (44; 

16) Akademik nəşrin tənqidinə həsr etdiyimiz silsilə məqalələrdə 

birinci   cilddə   Azərbaycan   etnogenezinə   yanlış   və   qeyri-elmi, 

zərərli   mövqeyə   kəskin   münasibətimizi   bildirmişik.   (bax:   59) 

289

N.Cəfərovun   münasibətində   bizə   xoş   gələn   odur   ki,   reallıq 

getdikcə   dərk   olunmaqdadır.   Çünki   bu,   son   dərəcə   ciddi 

məsələdir   –   «Xalqa   öz   tarixini   unutdurmaq   ehtiyacı»”   başqa 

şəkildə deyilmiş olsa, əslində, düşmənçilikdir. 

Söhbət   etnogenezdən   gedir.   “Tarixçi”   adlananın   əksinə 

olaraq,   xalqın   dilini,   mədəniyyət   və   sosial   tarixini   düzgün 

düşünən dilçi yazır: 

 “III-V əsrlərdə Azərbaycan dili formalaşır, - bu proses türk 

tayfa   dillərinin   (birinci   növbədə   folklor   dilinin)   mərkəzləşməsi 

hesabına gedir; VII, XI əsrlərdə Azərbaycana gələn türk tayfaları 

artıq   müxtəlif   tayfalarla   (yaxud   tayfa   birlikləri   ilə)   deyil, 

müəyyənləşmiş xalq mövcudluğu (və onun dili) ilə qarşılaşır - 

gəlmə mədəniyyətin qohum yerli mədəniyyətlə ehtivası tədricən 

gedir”. (44; 16-17) 

Burada   fikir   daha   aydın   söylənmişdir:   III-V   əsrlərdə 

Azərbaycan xalqı və ümumxalq Azərbaycan dili formalaşmışdır. 

Və yenə çox aydın deyilmişdir: bu dövrdən, yəni V əsrdən sonra 

gələn türklər Azərbaycan ərazisində tayfalarla və ya tayfa dilləri 

ilə   deyil,   hazır   xalqla   və   onun   artıq   təşəkkül   tapmış   dili   ilə 

qarşılaşmışlar. Buradan o da hasil olur ki, XI və sonrakı əsrlərdə 

gələn   Səlcuq   oğuzları   Azərbaycanda   Azərbaycan   dili 

formalaşdırmayıb. Onlar gələndə artıq bu xalq və onun dili vardı. 

Onlar yalnız bu hazıra havadar ola bilərdilər. Və bəlkə buna heç 

ehtiyac   da   yox   idi.   Beləliklə,   bu   fikir   Səlcuqlar   tərəfindən 

Azərbaycan   dilinin   formalaşdırılması   barədə   kökündən   yanlış 

olan  zərərli  konsepsiyanın  bizim tərəfimizdən dartılıb qoparılmış 

ïóò àüàúûíû bir daha baltalamışdır.

Mən bunları misal gətirəndə qeyri millətlər yox (onlar deyə 

bilər), türk millətinin bir sıra savadlı adamları   etiraz edir, özü də 

ictimai yerdə, deyirlər ki, «Nə olar, onlar elə deyib, bu da belə 

deyir, bununla dünya dağılmır ki?»  

3.

Bu adam deyir ki,

  «Kitabi-Dədə Qorqud» X1

 

əsrin 

abidəsidir. 

290

Dövlət   tədbiri   ilə   «Kitabi-Dədə   Qorqud»un     1300   illiyi 

keçirildi.  Gənc alim isə  1300 illiyi qəbul etmir, dastanı X1 əsrə 

aid edir. Ona görə X1 əsrə aid edir ki, Səlcuqlarla - X1 əsrdə 

gələn türklərlə bağlayır.  Yəni X1 əsrə qədər Azərbaycanda türk 

də olmayıb, «Kitabi-Dədə Qorqud» da.  

Biz sonrakı tədqiqatlarımızda bu dastanın 1300 yox, azı 3300 

yaşı   olduğunu   ortaya   çıxardıq.   Ortaya   çıxardıq   ki,   «Dədə 

Qorqud»un poetikası ilə Homerin poemalarının poetikası arasında 

böyük   yaxınlıq   vardır.   Bu   yaxınlıq   Orta   Asiya   türkləri   ilə   ola 

bilməzdi.   Bu   yaxınlıq   yunanların   qonşuluğundakı   Azərbaycan 

türkləri ilə ola bilərdi. VI əsrdə  «Dədə Qorqud» boylarından birinin 

fars dilində tərcüməsinin Sasanilərin saray kitabxanasında olması 

da az şey demir. Ə.Dəmirçizadə hələ 50 il bundan əvvəl qeyd edib 

ki,   «Kitabi-Dədə   Qorqud»   Səlcuq   oğuzları   ilə   bağlı   deyil, 

Azərbaycanın qədim əhalisi olan yerli oğuzların əsəridir.

4.Nəhayət

, bu adam tarixdə heç Azərbaycan tanımır. 

Avtoreferatında   iki cümlədə «Azərbaycan» adı çəkə bilərdi ki, 

hər iki halda  

Azərbaycan

  əvəzinə  

İran  

deyir (misalları əvvəldə 

vermişik).

Bunun qəsdən və ya qeyri-ixtiyari olduğunu deyə bilmirəm. 

Amma onu bilirəm ki, bu, Vətən hissi, Vətən təəssübkeşliyi olma-

yanda olur. Azərbaycanın torpaqları parça-parça getdiyi kimi, tarixi 

də beləcə parça-parça  kəsilib qısaldılır.   Bu   sözlərlə Azərbaycan 

tarixi nə az, nə çox,  dörd min il geri salınır (o da hələ X1 əsrdən 

sonra Azərbaycan tanıyırsa).

Azərbaycanın tarixii İranın tarixindən 2500 il qədimdir. 

XI əsrdən danışır. XI əsrdə İran var idi? Azərbaycan  əhalisi 

də, farslar da, ərəblər də Xilafətin hakimiyyəti altında idilər. Amma 

Azərbaycan üstünlüyə malik idi: XI-XII əsrlərdə Xilafəti Atabəylər 

idarə edirdilər,   onlar isə Azərbaycan türkləri idilər. Hətta Atabəy 

Qızıl Arslan ölümündən bir neçə il əvvəl Xilafət ordusunu məhv 

edərək Azərbaycanın tam müstəqilliyinə nail olmuşdu. Bu qədər 

böyük   tarixin   üstündən   qələm   çəkib   «İran»   yazmaqda   məqsəd 

nədir? 

Bu oğlanın - Yadigar Vəli oğlu Əliyevin   doktor olmasına mən 

etiraz etmirəm. Qəti şəkildə etiraz etmirəm. Gəncdir, qabiliyyəti də 

var. Onun qələmindən çıxan (amma əsər başqasının da üslubuna 

291

oxşayır – adamın öz üslubu olar) bu yazıları  başa düşmək və başa 

salmaq lazımdır, ağlamaq yox. Heç kim düşməsə də, mən onu, o da 

məni başa düşdü.   Dediklərinin mahiyyəti bunlardan ibarət idi. Bu 

tezislər   tarixi   reallığın   kəskin   təhrifindən   ibarətdir.   Bir   qədər   də 

mahiyyətində türk və Azərbaycan tarixinə nifrət var.   Bunlar türk 

dünyasına, Azərbaycan tarixinə baş ucalığı gətirmir. 

Mən dedim.

Qalanını millət özü bilər…

                                   

                                                                                  27.

09.07

ƏDƏBİYYAT

1.Azərbaycan   tarixi.   EA-nın   nəşri,   I   cild, 

«Elm”»,1998.

2.Azərbaycan   tarixi.-Azərbaycan   Dövlət   Nəşriyyatı, 

Bakı,1994.

3.N.F.Katanov.   Alfavitnıy   ukazatelğ   sobstvennıx 

imen, vstreçaöhixsə vo vtorom tome, obrazüı narodnoy 

literaturı  törkskix plemen, sobrannıx V.V.Radlovım. SPb., 

1888. 

4.Azərbaycan   tarixi   üzrə   qaynaqlar.   Azərbaycan 

Universiteti Nəşriyyatı, Bakı, 1989. 

5.Mahmud   İsmayıl.Azərbaycan   tarixi.   «Azərbaycan 

ensiklopediyası” nəşriyyat-poliqrafiya birliyi», Bakı, 1997.

6.Qiyasəddin   Qeybullayev.   Azərbaycan   türklərinin 

təşəkkülü tarixindən. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 

1994.

7.Moisey Kalankatuklu.Albaniya tarixi. (Müqəddimə, 

qeyd, tərcümə və şərhlər akad.Z.Bünyadovundur), Bakı, 

«Elm”», 1993.

292

8.Kemal   Aliev.   Antiçnıe   istoçniki   po   istorii 

Azerbaydjana. –Baku, “Glm”, 1987.

9.Q.A.Qeybullaev.K   gtnoqenezu   azerbaydjanüev. 

Baku, “Glm”, 1991.

10.A.S.Sumbatzade.Azerbaydjanüı   -   gtnoqenez   i 

formirovanie naroda.-Baku, «Glm»,1990. 

11.Əhməd Zəki Vəlidi Toğan. Ğmumi tərihinə giriş. 

I, İstanbul, 1946.

12.Ə.Dəmirçizadə. 50 söz. «Gənclik”», Bakı, 1968.

13. Q.Voroşil. Qafqaz Albaniyası. Bakı, “Öyrətmən”, 

1993.  

14.V.V.Bartolğd.Soçinenie,t.II.

15.Bahaəddin Ögəl.Böyük hun imperiyası. I   Bakı, 

«Azərnəşr”», 1992.

16.T.M.Mamedov.   Kavkazskaə   Albaniə.    “Maarif”, 

Baku,1993.

17.Azərbaycan tarixi. Ən qədim dövrlərdən XX əsrin 

əvvəllərinə qədər,   EA nəşri, 1993.

18.A.Q.Abramən   Deşifrovka   nadpisey   Kavkazskix 

Aqvan. Erevan, 1964.

19.A.Şanidze.Novootkrıtıy   alfavit   kavkazskix 

albanüev.-V kn. İ.Abuladze. K otkrıtiö alfavita kavkazskix 

albanüev, Tbilisi, 1938,

20.Dokladı AN Azerb. SSR, 9, 1948, 

293

21.Drevnetörkskiy

 

slovarğ.Leninqrad, 

“Nauka”,1969.

22.K.Q.Aliev.   O   nazvanii   reka   Kura.  DAN 

Azerb.SSR,1959, 

23.N.Ə.Merpert.Drevneyşie   bolqarskie   plemena   v 

Priçernomorğe.  V   kn.:   Oçerki   istorii   SSSR,     III-IX   vv., 

Moskva,1958 

24.S.S.Aliərov.Ob   gtnoqeneze   azerbaydjanskoqo 

naroda. V sb.: K probleme gtnoqeneze azerbaydjanskoqo 

naroda, Baku,1984

25.V.İ.Abaev.Skifo-sarmatskie   nareçiə.   V   kn.: 

Osnovı   iranskoqo   əzıkoznaniə.   Drevneiranskie 

əzıki,Moskva,1979. 

26.G.Moravçiq. Bizantiko-turkika, III, d. 11,1943.

27.N.A.Baskakov.   Vvedenie   v   izuçenii   törkskix 

əzıkov. Moskva, 1969. 

28.S.Ö.Kasumova. Azerbaydjan v III-VII vv., Baku, 

1992.

29.   Q.A.Qeybullayev.   Azərbaycanlıların   etnik 

tarixinə dair. Bakı, «Elm», 1994. 

30.Abdulla   Fazili.Atropatena.Er.əv.IV-er.VII   əsri. 

Bakı, «Elm»”,  1992. 

31.M.Yusifov.Türk   dillərində   kök   sözlərin 

fonomorfologiyası (səs keçidləri), I hissə, Gəncə, 1994.

32.Y.B.Yusifov.Qədim   Şərq   tarixi.   Bakı Universiteti 

Nəşriyyatı, 1993.

294

33.A.Bakixanov.Qölistan-İram, Baku,1926.

34.A.R.Zifeldt.Uralo-Altaika. Baku,1928.

35.   Murad   Adji.Evropa,   törki,   Velikaə   Stepğ. 

Moskva, Mıslğ, 1998. 

36.   Ə.Dəmirçizadə.   Azərbaycan   dilindəki   oğuz-

qıpçaq lisani ünsürləri.  Azərb.SSR EA Dilçilik institutunun 

əsərləri, 1-ci cild,1947, s.3-14.

37.M.İ.Artamanov. İstoriə xazar. Leninqrad, 1962.

38.Z.M.Buniatov.Azerbaydjan   v   VII-IX   vv. 

Baku,1965.

39.Rəfik Özdək. Türkün qızıl kitabı. Bakı,1992.

40.Ə.Dəmirçizadə.   Azərbaycan   ədəbi   dili   tarixi.  1, 

Bakı, «Maarif”»,1979. 

41.Ç.Qaraşarlı.Qafqaz   albanları   türk   idilər. 

«Məqalələr   toplusu»”,   IV,   Azərbaycan   Dövlət   Dillər 

İnstitutu, Bakı, 2000.

42.Z.Budaqova,T.Hacıyev.Azərbaycan

 

dili. 

Bakı,1992. 

43.İ.   Aliev.   Oçerk   istorii   Atropatenı. 

Azerbaydjanskoe Qosudar- stvennoe İzdatelğstvo, Baku, 

1989.

44.N.Cəfərov.Azərbaycanşünaslığa   giriş.   Bakı, 

AzAtaM, 2002.

295

45.E.   Əzizov.Azərbaycan   dilinin   tarixi 

dialektologiyası. Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1999. 

46.Zaur   Qasanov.   Üarskie   skifı.   Liberty     New 

York,2002.

47.V.V.Bartolğd. Törki. Alma-Atı,1998.

48.F.Məmmədova.   Azərbaycanın   (Albaniyanın) 

siyasi   tarixi   və   tarixi   coğrafiyası.   Azərbaycan   Dövlət 

Nəşriyyatı, Bakı, 1993.

49.F.Mamedova.   K   voprosu   ob   albanskom 

(Kavkazskom) gtnose. Azərb. SSR EA-nın Xəbərləri, tarix, 

fəlsəfə və hğquq seriyası, 1989, №3.

50.K.Əliyev,   F.Əliyeva.Azərbaycan   antik   dövrdə. 

Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1997.

51.K.Q.Aliev.   K   voprosı   o   qarqarax   i   territorii   ix 

rasseleniə, DAN Azerb. SSR, 1981, ¹ 1.

52.L.N.Qumilev. Otkrıtıe xazarii.  Moskva, 1966.

53.R.Q.Kuzeev.   Proisxojdenie   başkirskoqo   naroda. 

M., 1974.

54.Çingiz   Qaraşarlı.   Əfsanənin   izi   ilə.   «Ulduz»”, 

1989, ¹ 2.

55.Ə.Tanrıverdi.   «Kitabi-Dədə   Qorqud»”da   şəxs 

adları. Bakı, «Elm»”, 1999.

56.İzvestiə   drevnix   pisateley...   t.   I.   Per. 

V.V.Latışeva. SPb., 1893, s.185-186.

296

57.Q.Kazımov.   Qurbani   və   poetikası.   APİ   nəşri, 

Bakı,1996.

58.Q.Kazımov.   Sənət   düşüncələri.   Azərbaycan 

Dövlət Kitab Palatası, Bakı,1997.

59.Q.Kazımov.Azərbaycan   tarixi   -   1.   «Təzadlar»” 

qəzeti, iyul-avqust 2001,   ¹ 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 

30. Qədim Azərbaycan dili dövrü. «İki sahil”»,   2 fevral 

2002,   5   fevral   2002,   6   fevral   2002;   Ədəbi   dilimizin 

təşəkkül yolu. «Paritet”» qəzeti, 14-16 iyun 2003, ¹ 65 

(516) və s. 

60.K.Ş.Şaniəzov.   K   gtniçeskoy   istorii   uzbekskoqo 

naroda. Taşkent, 1974.

297