Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
canı gözündən çıxmaq ifadəsi həmin boydakı hadisə ilə bağlı yaranmışdır. Məqalədə
kimi
ifadələr daha ətraflı izah edilmişdir. «Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları» (18) kitabında H.Bayramov fikirlərini bir qədər də ümumiləşdirmiş, frazeoloji sistemin tarixi inkişaf yolu barədə daha konkret fikir söyləmişdir. Məqalələrinə nisbətən, kitabdakı qısa xülasədə «Dədə Qorqud» dilinin zənginliyi barədə müəllifin təəssüratı həqiqətə daha yaxındır: «Kitabi-Dədə Qorqud»un Drezden nüsxəsinin faksimilində frazeoloji vahidlərin sayı 300-dən çoxdur. Bunların bir qismi heç bir məna dəyişikliyinə uğramadan müasir dilimizə qədər gəlib çıxmışdır (məsələn: üzü gülmək, qan almaq, yola düşmək, əl altından, …in ayağına düşmək, başına iş gəlmək, göz gəzdirmək, yol almaq ), bir qisminin komponentlərindən biri arxaik səciyyə daşımasına görə müasir dilimizdəkindən fərqlənir».(18, 28) Məqalələrindən fərqli olaraq, H. Bayramov kitabda ərəb mənşəli baş sözlər əsasında qurulan frazeoloji vahidlər haqqında da məlumat vermiş,
və baş sözü fars mənşəli: can vermək, can almaq, 306
abdəst almaq, murad verib murad almaq kimi ifadələrdən də danışmışdır.(18, 31) Müəllifin fikrincə, üzü bəri gəldikcə «Kitabi-Dədə Qorqud»dan sonrakı dövrlərdə dilimizin frazeoloji tərkibi zənginləşmiş, yeni-yeni frazeoloji vahidlər yaranmışdır: «Topladığımız dil materialında yalnız baş sözü ilə işlənmiş 300- dən artıq frazeoloji vahid vardır ki, bunların çoxu başqa mənbə- lərlə və sonrakı dövrlə əlaqədardır».(18, 32) Qeyd etdiyimiz araşdırmalar göstərir ki, yazıyaqədərki dövrlə bağlı mənbələr vardır və həmin mənbələrin daha ətraflı tədqiqi nəticəsində nəzərdə tutulan dövrün frazeoloji səciyyəsi barədə daha geniş təəssürat qazanmaq mümkündür. Araşdırmalardan aydın olur ki, dildə məcazlaşma düşündü- yümüzdən qat-qat qədim dövrlərdən mövcud olmuşdur. Ulu ba- balarımızın yaratdığı dünya şöhrətli «Avesta» əsərində hikmətli sözlərin tutarlı nümunələrinə rast gəlmək olur. 12 min il əvvələ aid edilən «Qatlar»da Odla, İşıqla, Günəşlə bağlı qüdrətli kəlam- lar işlənmişdir. Odur ki bu əsər «…dil baxımından türk xalqlarının ən qədim dil abidəsi kimi incəliklərinə qədər tədqiq edilməlidir».(13, 7) Çünki bu əsər «…tariximizin yazılmasında – Azərbaycan türklərinin və ümumiyyətlə türk xalqlarının etnogenezinin meydana çıxarılmasında mühüm mənbə rolunu oynayır».(13, 7) «Avesta»nın təbliğ etdiyi Od və Günəş bir sıra hikmətli kə- lamların mənbəyidir.
– insan məişətinin və təfəkkürün inkişa- fında misilsiz rol oynamışdır. İnsanın ilkin adının – «Adəm» sözünün od+mən şəklində ( od, enerji, mənim odum mənalarında) odla bağlı olması da «Avesta»da öz əksini tapmışdır. Türk xalqlarının məişətində Xoruz kultu və günəş doğuşunu qabaqcadan xəbər verən xoruzun müqəddəsliyinə inam indi də qalmaqdadır. Eyni zamanda xoruzun pis hadisələri də qabaqcadan xəbər verdiyi məlumdur. Bu münasibətlə dilimizdə «Vaxtsız banlayan xoruzun başını kəsərlər» (13, 20) kimi məsəl yaranmışdır. Eyni zamanda xoruzla bağlı «Xoruz banlamasa, səhər açılmazdı» kimi məsəl də işlənməkdədir. Belə ifadələrin tarixini ancaq insanın öz tarixi ilə müqayisə etmək, tutuşdurmaq olar. 307
«Avesta» ilə yanaşı, sonralar yaranmış dini kitablarda da frazeoloji vahidlərə təsadüf edilir. İsa peyğəmbərin çarmıxa çəkilərkən dediyi: «
» sözlərini - «Əhdi-ətiq»dəki Azərbaycan türk dilində olan bu cümləni tədqiqatçılar daim qəsdən dolaşıq izah etmişlər. B.Şəfizadə göstərir ki, «Təkəl» türk xalqlarında allah mənasında işlənən bir ifadə olmuşdur və dünyanın bir çox yerlərində üzərində tək əl olan məzar daşları vardır. İsa «Məni təkəl aparsın» dedikdə allaha qovuşmaq arzusunu bildirmişdir: Məni allah aparsın . Bu
cür ifadələr İsanın öz mənşəyinin də indi izah edildiyi şəkildə ol- madığını göstərir. (13, 25) İsa peyğəmbər «İncil»də də bəzən bu dildə danışıb:
(
Saf ağ fanidir
, 13, 25) Zərdüştilikdə insanın həyatı onun hansı bürcün altında do- ğulması və planetlərin müvafiq əlaqəsi ilə bağlı izah edilir. Bu mənada xalq arasında işlənən alın yazısı ifadəsi neçə minillik tarixə malikdir. «Onu da qeyd edək ki, cənnət, cəhənnəm, qıl körpü, namaz, ruh və bu kimi bir çox ayin və kultların islama zərdüştilikdən keçdiyi məlumdur».(13, 89) Deməli, dilimizdəki cəhənnəmə getsin, gora getsin, qoy cəhənnəm olsun, yeri cəhənnəmlikdir, yeri cənnət olsun, namaz qılır, ruhu şad olsun və s. kimi ifadələrin tarixi çox qədimdir. Pir sözü də od mənasında çox qədim sözdür. Bu münasibətlə
kimi ifadələr də qədimdən gəlir. Ə.Dəmirçizadə frazeoloji vahidlərdən «idiomlar» adı altında danışaraq, onları quruluşuna görə üç qrupa ayırmışdır: 1) idiomatik sözlər; 2) idiomatik ifadələr; 3) idiomatik cümlələr. (19, 170) Buradan aydın olur ki, professor frazeoloji vahidləri söz, söz birləşməsi və cümlə şəklində təsəvvür etmişdir. Söz şəklində
hiyləgərlik mənasında), eşşək ( qanacaqsız), dayı (vəzifədə olan adam), dəm (bir az kefli) tipli sözləri nəzərdə tutmuşdur. Birləşmə şəklində olanlara
tipli frazeoloji vahidləri, cümlə şəklində olanlara atalar sözləri və məsəlləri misal göstərmişdir. 308
(19, 168-179) Bu bölgünün birinci qrupu əksər dilçilər tə- rəfindən frazeologiyaya daxil edilmir. Sonrakı qruplara gəlincə, ikinci qrup dil vahidlərinin frazeoloji vahid olduğuna heç kəsdə şübhə yoxdur. Hətta bir qrup alimlər «frazeoloji vahid» dedikdə yalnız birləşmə şəklində olanları nəzərdə tuturlar. Alimlərin bir qismi isə atalar sözləri və məsəlləri, hikmətli sözləri, hətta tapmacaları da frazeologiyaya daxil edirlər.(20, 100) Bizim fikrimizcə də, atalar sözləri və məsəllər xalq dili frazeologiyasının mühüm tərkib hissələrindəndir. Ona görə də yazıyaqədərki dövrdə dilimizin frazeoloji inkişafını öyrənmək üçün həm birləşmə, həm də cümlə şəklində olan frazeoloji vahidləri nəzərdən keçirəcəyik. BİRLƏŞMƏ ŞƏKLİNDƏ OLAN FRAZEOLOJİ VAHİDLƏR Xalq dili frazeologiyasını qoruyub saxlayan ən mühüm mənbə şifahi xalq ədəbiyyatıdır. Bu cəhətdən bayatılar daha etibarlı janr sayılır. Lakin bayatıların da hamısı eyni vaxtda yaranmamışdır. Qədim bayatılarda qədim izlər qorunub saxlanmış olur. Asya Məmmədovanın 1977-ci ildə tərtib və çap etdirdiyi «Bayatılar (XVII- XX əsrlər)» (redaktorları M.H.Təhmasib və C.V.Qəhrəmanov) kitabı bayatıların qeydə alınması tarixinin qədimliyi ilə daha çox maraq doğurur. Tərtibçi əlyazma fondu materialları arasından bayatı qeydə alınmış 92 mənbə üzə çıxarmışdır. Bunlardan 74-ü müxtəlif əlyazma və cünglərdən, qalanı görkəmli ədib və mədəniyyət xadimlərinin arxivində mühafizə olunan bayatı dəftərlərindən və fraqment səhifələrindən ibarətdir. A.Məmmədova yazır: «Əlyazma- ların səhifələrində qeydə alınmış bayatılar həcmcə yığcam, məzmunca daha dolğun olmaqla öz qədimliyini mühafizə etmiş və fikrimizcə, əslinə daha çox uyğundur». (6, 4) Tarixi hadisələrə işarə ilə qələmə alınmış bayatıların tarixi də həmin hadisələr qədər qədimdir: Vermə xazara bəni, Çəkər bazara məni. 309
Yada kəniz verincə Sala mazara bəni. (6, 55) – bayatısındakı «xazar» sözündən aydın olur ki, bu bayatı xəzərlərin Azərbaycana basqınları dövrünün (VII əsr) yadigarıdır. Odur ki bayatıda işlənmiş bazara çəkmək, məzara salmaq ifadələrinin tarixi də o qədər qədimdir. Bu ifadələr, tam forma- laşmış ifadələr kimi, ədəbi dilin frazeoloji imkanları haqqında aydın təəssürat yaradır. Ərəb işğalı ilə bağlı da belə tarixi bayatılar vardır: Ərəb qapdı fəsini, Su
. Gedin anama deyin, Yaxşı dutsun yasımı . (8, 46) Nəfəsini kəsmək, yasını dutmaq ifadələri ərəb işğalı dövründə çoxdan cilalanmış frazeoloji vahidlər kimi bayatıya daxil olmuşdur. Eyni ruhda olan: Dağları qacal aldı, Avçını
macal aldı . Bir yanım qərib ölkə, Bir yanım acal aldı (6, 47) – bayatısında isə
ifadələri ilə qəriblik, əsirlik həyatının acıları qələmə alınmışdır. Aydın olur ki, «Dədə Qorqud»dakı əcəl aldı ifadəsi öz işləkliyi ilə bayatılara da güc vermişdir. Və ya bayatılardan güc almışdır. Hər halda, tarixinin çox qədim olduğunu düşünmək olur. Belə bayatılar sırasında: Gedirəm, ölkə, sənnən, Qorxuram
. Gəl bir qol-boyun olaq , Ayrıldıq bəlkə sənnən (6, 142) – 310 tipli bayatıları da qeyd etmək olar. Bayatıdakı yol kəsən, qol- boyun olmaq ifadələri bu cür ifadələrin dildə qədim dövrlərdən – insanların ilk qaçqınlıq, köçkünlük dövrlərindən, şadlıq əyyamlarından ( qol-boyun olmaq ) işlək olduğunu göstərir. Qaşların qələm-qələm, Pulum yox səni alam. Səni gürcü aparsın, Bən gəlib satın alam (6, 169) – bayatısındakı «gürcü aparsın» sözlərindən aydın olur ki, bu ba- yatı geci X1-X11 əsrlərə, yəni gürcü – Azərbaycan münaqişələri dövrünə aiddir. Amma bayatıda zarafat da var: sevgilini almağa pulu olmadığı halda, əsir kimi gürcülərdən satın almaq fikri ifadə olunur. Gürcü – Azərbaycan münasibətləri, tarixən gürcülərin Azərbaycan torpaqlarına basqınları, əsir götürmə faktları başqa bayatılarda da öz əksini tapmışdır. Abdulla Şaiq, Mirzə Məhəmməd Axundzadə və Şəfiqə xanım Əfəndizadə tərəfindən toplanıb 1926-cı ildə çap olunmuş «Bayatılar və manilər» kitabında da bu cür bayatılar vardır: Tiflisin üstü bostan, Xarab qalsın Gürcüstan. Fələgin qaydasıdır, Ayırır dostu dostdan. (8, 31) Bayatıdan aydın olur ki,
qarğışı ahəngə görə xarab qalsın şəklində işlədilmişdir. Yanırsan, yan yürəgim, Dolubdur qan yürəgim. Səndən ayrı düşəni Fəğan eylər yürəgim (6, 138) – Bayatısındakı yürəgi yanmaq, yürəgi fəğan etmək, yürəgi qanla dolmaq ifadələri öz təbiiliyi və qədimliyi ilə diqqəti cəlb edir.
311 Tambur çalır siminə, Düşmüşəm həvəsinə . (6, 159) Aşıqlara, sazlara, Tamburun qotazlara. Bu
Gəlinlərə, qızlara. (6, 159) Tambur və
saz sözləri bayatıların qədim tarixə malik olduğunu göstərir. Saz
sözü simli alətlərin ümumi adını bildirir. Odur ki
həvəsə düşmək, canım qurban olsun ifadələrinin də qədimliyini bildirir. Aşağıdakı bayatıda tərsa sözü islamın yayıldığı zamanlardan işlənməyə başlayan söz olmaqla, bayatının və bayatını təşkil edən başına dönüm, başına dolanım, dinindən dönmək, səndən dönmək ifadələrinin də formalaşma tarixinin qədim olduğunu göstərir: Başına necə dönüm, Dolanım, necə dönüm? Tərsa dinindən dönməz, Mən səndən necə dönüm ? (6, 95) Bu cəhət aşağıdakı beytdə də vardır: Məni bu dərdə salan Bir kafir balasıdır. (6, 187) «Əl çəkmək» – mənasında əl götürmək ifadəsi də qədimliyi ilə seçilir. Çünki bu ifadə bayatıda göydən ayələrin nazil olması məsələsi ilə birgə catdırılır. Bu isə islamın erkən yayılma dövrünə aid ola bilərdi. Peyğəmbərdən sonra artıq ayələrin nazil olması söhbəti də başa çatmışdı: Səndən əl götürmərəm Göydən min ayə gələ. (6, 198) Burada
əl götürmək – əl çəkmək mənasındadır. «Dədə Qorqud»da
bundan fərqli mənadadır – Bəglər əl 312
götürdilər, hacət dilədilər (35) – allaha üz tutmaq, yalvarmaq mənasını ifadə edir. Deməli, hələ yazıyaqədərki dövrdə frazeoloji ifadələrdə artıq kifayət qədər çoxmənalılıq mövcud olmuşdur. Evinə xozan gətirmişəm,
gətirmişəm. Gündüz olan
Gecələr
yozan gətirmişəm. (22, 46) Bayatıdakı xozan
– ozan deməkdir. Ozan dövrünün yadigarı olan bu bayatıdakı pərgarı pozan, işləri yozan ifadələri, təbii ki, ozan dövrünün yadigarıdır. Verdiyimiz bu nümunələrdən aydın olur ki, yazılı ədəbi dilin nəzərdə tutulan dövründən çox-çox əvvəl dilimizin frazeoloji yatağı zəngin olmuşdur. Bayatılarda rast gəldiyimiz ifadələr müasir səviyyədə cilalanmış şəkildədir. Bu hal dilimizin frazeoloji fondunun qədimliyini, poeziya üçün onun çoxdan hazır olduğunu təsdiq edir. Azərbaycan dilində məcazlaşma, dilin frazeoloji vəziyyət və inkişaf səviyyəsi barədə həqiqi təsəvvürü «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili verir. Əslində, bu əzəmətli dastan kamil ədəbi dil nümunəsidir və birinci minilliyin ortalarında Azərbaycan dilinin leksik, frazeoloji və qrammatik səviyyəsini öyrənmək üçün kifayət qədər zəngin dil materialına malikdir. 1300 illiyi (bəzi ölkələrdə 1500) rəsmi şəkildə qəbul və qeyd edilsə də, dastanın dilinin tədqiqində tərəddüdlər var. Düşünənlər vardır ki, dastanın bu qədər sadə və aydın dili birinci minilliyə aid ola bilməz və görünür, onun dili üzərində ikinci minilliyin ortalarında əməliyyat aparılmışdır. Bir «dəlil» kimi də Orxon-Yenisey abidələrinin dilini misal gətirə bilərlər: «Dədə Qorqud»un dili ilə müqayisədə abidələrin dili çətin və anlaşılmazdır. Lakin bu, ilk baxışda belədir. «Dədə Qorqud»un dili ilə Orxon- Yenisey əlifbası ilə yazılmış mətnlərin dili arasında yaxınlıq daha çoxdur. Epitafiyalarda nəzərə çarpan fərq Şərqi türk dillərinin neçə minillik inkişaf xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Bu yazılar saysız tayfa qa- rışmalarının məhsuludur. Hiss olunur ki, bu yazı sahiblərinin özlərinin də xüsusi yazı mədəniyyəti olmuşdur və epitafiyalarda, 313
balbal yazılarında yazılı dilə məxsus mühafizəkar cəhətlər də qorunmuşdur. «Dədə Qorqud» isə elə bir məkanda yaranmışdır ki, uzun tarixi olan və artıq xalq dili şəklində təmərgüzləşmiş dilə malik olmuşdur. Həm də «Dədə Qorqud» daş yazısı deyil, şifahi ədəbiyyat nümunəsidir və ümumxalq Azərbaycan türk dilinin ən işlək nümunələri əsasında meydana çıxmışdır. «Dədə Qorqud»un dili ikinci minilliyin dili deyildir, yəni üz köçürmələri zamanı bu dil dəyişdirilməmişdir. Müşahidələr göstə- rir ki, yalnız bir sıra arxaik fellər öz sinonimləri ilə əvəz və ya izah edilmişdir. Dastan islam dini ilə bağlı əlavələrlə zənginləş- dirilmişdir. Qalan hallarda dastanın dili öz leksik və qrammatik quruluşu ilə şifahi ədəbi dilin təşəkkülü dövrünün (VI-VIII əsrlər) məhsuludur. Bu fikirlərin təsdiqi üçün biz Orxon-Yenisey yazıları ilə müqayisələr də apara bilərik. Məsələn, aşağıdakı mətnə diqqət yetirək:
Üzə kök tenri, asra yağız yer kılıntukda ekin ara kisi oğlı kılınmıs. Kisi oğlınta üzə eçüm-apam Bumın kağan, İstəmi kağan olurmış. Olurıpan türk bodunın ilin törüsin tuta birmis, iti birmis. (21, 71) Bu mətn «Dədə Qorqud» dili ilə müqayisədə zahirən anlaşılmaz görünür. Bu hal daha çox onunla bağlıdır ki, bu dildə hələ hal və mənsubiyyət şəkilçiləri «Dədə Qorqud»un yarandığı dildə olduğu qədər sintaktik əlaqələri yaratmaq keyfiyyətinə malik deyil. «Üzə kök tenri» ifadəsində
sözündə –ə yerlik
halın funksiyasını yerinə yetirir – bu, bizim klassik ədəbiyyatda və dastanın dilində də işlək formalardandır – üstdə mənasını verir.
sözü transkripsiyada klub sözündəki k səsi kimi işarələnib, Azərbaycan dilində tarixən
şəklində işlənmiş və tədricən son samit sürtünən samitə çevrilmiş, söz
şəklinə
düşmüşdür. Tenri sözü
tənri şəklində də oxuna bilərdi – bizim dildə 4000 il əvvəldən məlumdur. Beləliklə, ifadə üstə göy tənri mənasındadır –
səma kimi izah olunur. Sonrakı hissədə üz sözünə müvafiq as sözü işlənmişdir – «aşağı» sözünün kökü, -ra yönlük şəkilçisi yerlik hal funksiyasını yerinə yetirir – aşağıda deməkdir.
sözü qonur mənasında izah olunur, şi- 314
vələrimizdə boz mənasındadır. Yer – yerdir. Kılıntukda sözünü
başa düşürük, amma indi qılındıqda şəklində işlədirik, «Dədə Qorqud»da da belədir. Ekin ara – «ikisinin arasında» deməkdir; eki-n – yiyəlik hal şəkilçisinin qısa forması ilə işlənib, ara sözü
mənsubiyyət şəkilçisi olmadan fikri ifadə edir. Kisi oğlı «Dədə
Qorqud»da olduğu mənadadır – adam oğlu, insan, yalnız s > ş keçidi ilə. Beləliklə, bu dil başa düşülməz deyil, tədqiqatçı nəzəri ilə baxdıqda hər şey aydındır. Lakin «Dədə Qorqud»un dili də bu gün adi oxucu üçün tam anlaşıqlı deyil. Bununla yanaşı, «Dədə Qorqud»un dili daha bişmiş, daha ədəbi və kamildir.
(Tonyukuk abidəsi, Cənub tərəfi; 21, 118) - sabığ sözündə təsirlik hal şəkilçisinin qədim qapalı variantı, arxaik tün (gecə) sözü, uyımağım (yatmağım) sözünün udımaq forması, oturmaq əvəzinə olurmaq – 1500 il ərzində olan dəyişikliklər bunlardır. Elə bil, bu gün deyilib:
Yaxud: Tonyukuk abidələrindən 2-ci daşın Şərq yazısı: Tün udı- matı, küntüz olurmatı, Kızıl kanım tökti, kara tərim yügür- ti … (21, 121) Eki ay kütdim, gəlmədi (Moyun çor abidəsi, şərq tərəfi; 21, 146) – «İki ay güddüm gəlmədi».
– yayı orada yayladım, ibadətimi orada elədim (Moyun Çor abidəsi, şərq tərəfi, 21,147)
. (Falnamə; 21, 195) Burada yalnız ilk cümlənin izahına ehtiyac var: «Yırtıcı quşam mən. Yaşıl qaya yaylağım, Qızıl qaya qışlağım». İ(r)çi yanılmaz, bilgə unıtmaz, ötükçi yanılmaz, bitkəçi bilgəlik yanılmaz yirçilik azmaz, yanılmasar, bilgə bol(ğa) azmasar, yi(rçi bolğay yanı)lma … - «bələdçi yanılmaz, müdrik unutmaz, məsləhətçi yanılmaz, yazı yazan… müdrik olan yanılmaz, bələdçisi olan azmaz, yanılmasa müdrik olacaq, azmasa, bələdçi olacaq… yanılmasa…» (Falnamə, 3-cü əl- yazma; 21, 202) Misallar göstərir ki, «Dədə Qorqud»un dili ilə abidələrin dili arasında ruhi yaxınlıq güclüdür. Abidələrin yazılışında problemlər ol- duğu kimi, oxunuşunda da problemlər vardır. Şübhəsiz, bitikçilər hər bir səsi olduğu kimi əks etdirə bilməmişlər və dövrün 315
orfoqrafiyası da buna tam imkan verməmişdir. Digər tərəfdən, mətnlərin oxunuşunda da hər şey qaydasında deyildir. «İkinci Kızıl çira» abidəsi haqqında Ə.Rəcəbov yazır: «1952-ci il nəşrindən sonra S.Y.Malov yeni əldə etdiyi surət və estampajlar əsasında bu abidənin oxusu və tərcüməsini təkmilləşdirmişdir. Birinci sətirdə əvvəlki
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|