Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

toldı - 

(qara qıyma) 

gözləri qan-yaş toldı – gözləri qan-yaşla doldı

; (Ağ 

322

saqallı)  

qarışı  tutdı  ola,  gözi  yaşı  tutdı  ola

,  

-  yoxsa  qarğışı 

tutdu?; tuta bilməz - 

(dəxi sənin)  

yerin tuta bilməz

 – 

yerini 

tuta bilməz.

 

Görməz oldı

  sözləri ilə yaranan ifadələr

   (

görər 

gözi görməz oldı

,  

tutar əli tutmaz oldı) məhdudlaşmışdır; (tar 

ətünə, gen) 

qoltuğına sığunı

 (gəlmişəm), - tipli birləşmələrdə feli 

bağlama arxaikləşmişdir və s.

 

Frazeoloji vahidlərin bir qismində fel xəbər şəklinin hekayə-

sindədir: 

Ölməyə-yitməyə getməmişdim,

 (36), (Dərvənd ağzına) 

düş vermiş idik

, (oğlın olmasaydı) 

malımız getmişdi, qara tağın 

yıxılmışdı

  (66), (oğul)  

ata sözin iki eləməzdi, sayru düşmüş idi 

(79),  

qara   buğranın   yüzin   görməmişlərdi

  (85),  

bəgləri   basub 

oturardı

  (110) və s.

Dastanın dilində feli komponenti arzu və şərt şəkillərində 

olan frazeoloji vahidlər də vardır:

Arzu şəklində: (

dilədi ki,) 

dədəyi dəpərə çala

 (56), 

qopuz 

çalam

 (65), (Şöylə çalayım ki, künbədlə) 

tartağan olasan

 (103), 

yeyəsən-içəsən, xoş keçəsən

  (85). 

Şərt  şəklində:

 

qan tökməsə

  (53),  

  gözin kimi  tutarsa, 

könlin kimi   sevərsə.

  (113)

   

Ümumi  şərt şəklində:

   basılacaq 

olursam. 

Şəxssiz   fellə   formalaşan   feli   frazeoloji   vahidlər   içərisində 

əsas yeri 

feli sifət birləşməsi 

şəklində olan ifadələr tutur. Feli 

bağlama birləşməsi şəklində formalaşan frazeoloji vahidlər də az 

deyil. Feli tərəfi məsdərdən ibarət olanlar nisbətən azdır. 

Feli   sifət

  birləşməsi   modelində   formalaşan   frazeoloji 

vahidlərin əsas tərəfində aşağıdakı şəkilçilər işlənmişdir: 

-mış

 şəkilçisi: 

biligi yetmiş

 (41), 

əqli şaşmış, gözin uyxu al-

mış

  (yigit) (116);

-duğı

  şəkilçisi: (bir yasduqda)  

baş qoduğım

  (58),  

saçum 

yolduğum

 (67), (Qazı ərənlər) 

başına nə gəldügin

 (söylədi) (67);

-an

 şəkilçisi: (Bayındır xanın) 

yağısın basan

 (44), (qaranqu 

axşam olanda

) güni toğan

  (45), (Qıpçaq Məlikə) 

qan qusdıran, 

bığlarından qan çıqan

  (50),  

baş qaldıran

   (kafərləri) (54),  

ağ 

çıqarıb   qara   giyən

  (qızlar)   (59),  

ərə   varan

  (qız)   (65

),   ər 

bögürdən

  (77),   (kafərə)  

qan   qusduran

  (79),  

can   verən 

(yaşadan), 

can alan

 (öldürən) (80), (göz qaquban) 

kön,ül alan

, 

323

(«hay» demədin) 

baş götürən

 (kəsən) (87), (yağı görməsə) 

qan 

ağlıyan

 (95).

Ög  tamarın   dəlübən  qanın   soran

  –  tipli   birləşmələr 

frazeoloji vahidlərin ilkin etimoloji əsasıdır. Belə həqiqi mənalı 

sərbəst   birləşmələr   tədricən   məcaziləşərək  

istismar   etmək 

mənasını verən sabit birləşmələrə çevrilmişdir.

-an,-ən

  şəkilçili frazeoloji vahidlər dastanın dilində daha iş-

ləkdir   və   qeyd   etdiyimiz   misallardakı   əksər   frazeoloji   vahidlər 

(

yağısın basan, qan qusduran, günü doğan, baş qaldran, ağ çıxarıb  

qara geyən, can verən, can alan, könül alan

) bu gün də dilimizdə 

olduğu   kimi   işlənməkdədir.   Bir   qismi   leksik   dəyişikliyə   uğramış 

(

bığlarından qan çıxan – bığlarından qan daman, ərə varan – ərə 

gedən

), bir-ikisi hazırkı sivilizasiya üçün yararlı olmasa da, obyektiv 

şəraitdə   dirildilə   bilən   birləşmədir   (

baş   gətirən,   ər   bögürdən

). 

Frazeoloji   vahidlərin   əksəriyyətində   asılı   tərəf   təsirlik   haldadır

: 

(kafərə) qan qusduran, baş qaldıran 

və s

. 

 Asılı tərəfi adlıq halda 

(

güni toğan

), yönlük halda (

ərə varan

) olanları da vardır.

Əsas   tərəfi  

feli   bağlamadan

  ibarət   olan   frazeoloji 

vahidlərdə   aşağıdakı   feli   bağlama   şəkilçiləri   mühafizə 

olunmuşdur:

-ıb

  şəkilçisi:  

baş   endirüb

  (54),    

yaqa   tutıb

  (kafərlə   uğ-

raşayım), (tatlu)  

damaq verüb

  (soruşduğım) (

sormaq

  feli) (93), 

(bir yasdıqda) 

baş qoyub

 (əmişdigim) (85), 

könül verib

 (sevdigim) 

(59), .(qırx yigidin

) boyuna alıb

   (34), (oğlancığını

) yanına alub 

(35),  

sağraq sürüb

  (içərlərdi),  

çaxmaq çaqub

  (od yaqdı), (yolın) 

qıyısın alub

 (oturdı) (44), 

yolı  əlinə alub

 (yortdı) (76), 

atum boğaz-

layub

 (113), 

buta alub

 (56);

-anda

  şəkilçisi: (qara)  

başına düşəndə

  (başına  gələndə) 

(73), 

acığı tutanda

 (50);

-madın

    şəkilçisi:  

yılan   soqmadın

  (37),  

elim-günim 

çalmadın

 (çapıb-talamadan) (125);

-ərkən

  şəkilçisi:  

gözüm görərkən

  (yəni gözüm sağ ikən) 

(85);

-

uban

 şəkilçisi: 

yaqa tutuban

 (yiləşdilər) (93), 

göz açuban 

(gördigim) (59);

-ınca

 şəkilçisi: 

qanın almayınca

 (113).

324

Misallardan   göründüyü   kimi,  

-ıb,-ib,-ub,-üb  

şəkilçili   feli 

bağlama   modeli   əsasında   qurulmuş   frazeoloji   vahidlər   böyük 

üstünlüyü   ilə  seçilir.   Asılı   tərəf   əksərən   qeyri-müəyyən   təsirlik 

haldadır: 

könül verib, baş endirüb, yaqa tutıb

 və s. Bir qismində 

asılı tərəf yönlük haldadır:  

boyuna alıb, yanına alub

; təsirlik və 

yönlük hallarda:  

yolı  əlinə alub 

(yortdı). 

Əsas tərəfi məsdərdən ibarət olan frazeoloji vahidlərin  asılı 

tərəfi yönlük və təsirlik hallarındadır:

Asılı tərəf  yönlük haldadır

: 

ilərü turmaq

 (gərək) (56), 

toğana aldırmaq

 (ovlamaq) (79).

Asılı tərəf təsirlik haldadır:   qanın almaq, dölün almaq 

(50), 

baş kəsüb qan tökmək

 (111) və s.

Müasir dilimizdə olduğu kimi, «Dədə Qorqud»un dilində də 

ismi frazeoloji vahidlər

 feli frazeoloji vahidlərə nisbətən azdır. 

Lakin   struktur   baxımdan,   əmələ   gələ   biləcəyi   ismi   birləşmə 

modellərinin əksəriyyətini əhatə edir. Bu cəhətdən ismi birləş-

mələri etimoloji əsasını nəzərə almaqla aşağıdakı kimi qruplaş-

dırmaq olar: 

Yanaşma   əlaqəli   ismi   birləşmə   şəklində 

formalaşanlar:

 

kiçi dügün, ulu dügün 

(59);

Uzlaşma əsasında formalaşanlar

: 

bığı qanlu

 (52), 

alnı 

açuq

  (83), 

quş yürəkli;

İdarə əlaqəsi əsasında formalaşanlar

: 

sana yazığı yoq 

(41), 

atıma yazıx, canıma yazıx

 (48);

Qarşılıqlı tabelilik əsasında formalaşanlar

.

a)  

yanaşma-uzlaşma əlaqəsi ilə

: (qalmış)  

yigit arxası 

(42), (qalın) 

Oğuz arqası

, (qara) 

Dərvənd ağzına;

b)   uzlaşma-idarə   etimoloji   əlaqəsi   ilə

:  

Türküstanın 

dirəgi

 (63); 

Asılı tərəfi qoşmalı olanlar:

   

səninlə işim yoq, sənünlə 

mənim oyunum yoq

 (65);

Zərf birləşməsi şəklində

:  

əl altından

  (56),  

baş üzərinə 

(56);

Predikativ birləşmə şəklində:   (

buna)  

heç qapu-baca 

yoğdı

.(yəni hardan istəsə girirdi) (110).

Frazeoloji vahidlər içərisində elələri də var ki, əsas tərəfi mə-

nasını dəyişmişdir:  

(Bayındır xanın)  söhbətinə dərilmişdi

  (52) 

325

ifadəsində  

dərilmək

  –   «toplaşmaq»   mənasındadır,   indiki 

mənadan fərqlidir. Əsas və ya asılı tərəfdə Sözün arxaik formaları 

qalmışdır:  

(mənim)   namusum   qanda   vara

  (namusum   hara 

gedə), (75), 

dünya-aləm gözünə qaranu oldı

 (79). 

Komponentlərindən biri alınma sözdən ibarət olan 

frazeoloji vahidlər

.

Tərkibində alınma söz olan ismi frazeoloji vahidlər azdır. Belə 

ifadələrdə alınmalar ümumişlək sözlərdən ibarətdir:  

xəbər, bəxt, 

təxt, can, iman, sədəqə, allah, qurban, şivən, dünya, qüdrət 

və s. Məsələn:   

başum bəxti, evüm təxti

  (36),  

qara başın 

sədəqəsi

  (53),  

allah-təalanın qüdətilə

  (67),  

ağır şivən

  (71), 

gəlimli, gedimli dünya

 (87), 

aruq candan

  (98), Bunların bir qis-

mi   predikativ   birləşmə   şəklindədir:  

(Dərsə   xanın)   xəbəri   yoq 

(36), 

köksində iman yoqdır

 (46).

Maraqlı ifadələrdən biri   

aruq candan

   ifadəsidir:  

Aruq 

candan eki qarındaşım həlak oldı

 (98). 

Aruq

– 

arı 

– təmiz, saf 

mənasındadır – təmiz candan, günahsız candan. İndi bu ifadə 

iraq   candan

  şəklində   işlənir   və  

iraq

  sözü   «uzaq»   mənasını 

verir. Deməli, ifadənin əsli türk mənşəli olub, fonetik əvəzlənmə 

ilə başqa sözlə  (

aruq – iraq

) uyğunlaşma əsasında dəyişmişdir.

Əsas   tərəfi   təsriflənən   fellərdən   ibarət   olan   sabit   birləş-

mələr daha çox və daha rəngarəngdir. Belə birləşmələrdə alınma 

söz yalnız asılı tərəfdə işlənmişdir:

cavab  verəməz

  (37),  

salam  vergil

  (36),  

(ol  qırx yigid) 

həsəd  eylədilər

  (37),  

dünyaya  gəldi,  mədəd  versün

  (41), 

heyfimiz qaldı, başınıza çarə edin

 (44), 

ğəza etdim,  (Qazana) 

qəhər  gəldi, (Qazan)  kafəri  alamazdı (məğlub edə bilməzdi), 

(Qazana)  qeyrət  gəldi, (Qazanın)  ardına  düşdi (46), yürəgilə 

canına odlar düşdi, (qırq yerdən) avaz verəsiz  (47), (Qazanın) 

namusunu sındırayınmı, (atam Qazan) namusunı sımayasan, 

(anasının)  qərarı  qalmadı

  (47),  

sormaq  eyib  olmasun,   (ağız-

dildən görkli) səlam verdi

 (55), 

(ah etdilər), əqlləri başlarından 

getdi   (55),  umud  üzdilər,   dirisi  xəbərin  gətürsə

  (58),  

and 

içmişəm

   (64), 

muştuluq (mana nə) verərsiz, (Beyrək) ardına 

düşdi

  (67),  

(Qazanın)  əqli  başından   getdi

  (74),  

(Qazana) 

möhlət vergil, (oğlana) aman verdilər, (ağ südini anam mana) 

həlal  eyləsün

  (75),   

qəzəb  etmək,  qərarı  qalmadı,  ğeyrətə 

326

gəldi

  (75), 

fani dünya kimə qaldı 

(78), 

bənizin sarartğıl

 (79), 

qadam-bəlam  toqınar   (sana),   (mənimlə)  cəng  edərmisən, 

həmlə qıldı

 (80), 

aman dilərsən

   (82

),   hekayət eylədi

   (96), 

(Oğuzın) başına zəval gətürdin

 (98),   

(Dəpəgözün gözi) həlak 

oldı  

  (101),    

nərə  urdı,   başı  qovğada  qalmaq,   (xanımızın) 

nəzəri  (bizdən) dönmiş

  (112

), (bu sözü)  məsləhət  gördilər, 

ədavət  bağladılar

  (123),  

cavab  verdin,  murada  yetürmədin 

(74). 

Alınmaların əksəriyyəti min ildən artıq bir dövrdə dilimizdə 

işlənən və ədəbi dilimizdə çoxdan sabitləşmiş sözlərdir. Bunların 

elələri var ki, bir neçə frazeoloji vahidin tərkibində işlənmişdir; 

məsələn, 

murad 

sözü: 

(əri) muradına yetirər

 (60), 

muradını 

(anlar) verər

  (44),  

(hasarı almayınca)  murada  irməzəm, (Bey-

rək   yigidlərilə)  murad  verdi,  murad  aldı

    (71),  

muradına-

məqsudına  irişdi

  (87);  

məsləhət

  sözü:  

(nə)  məsləhətə 

gəldin

,  (

necə)  məsləhət  görərlərsə

  (54);  

xoş

  sözü:  

xoş  gəldi 

(47), 

xoş  qalun

  (101);  

xəbər

  sözü:  

xəbər  verə (mana)

  (36), 

xəbəri

 

gətürdi

 (36) və s. 

Alınma   sözlü   frazeoloji   vahidlər   içərisində 

komponentlərindən   biri   az-çox   arxaik   rəng   alanları   da   vardır. 

Belələrinin bir qismində alınma söz dilimizdə nisbətən az işlənir: 

vaqeə gördi

 (44), (Qazan bəgə) 

qədim qoyasız

 (49), (bazır-

ganlar) 

səxt

 oldı (53), 

zarlıq qıldı

 (55), 

zarlıqlara girdilər

 (58), 

(Beyrəgə   qatı)  fəraq  gəldi

  (61),  

(tənridən)  hacət  dilədi

  (75), 

(Oğuz   Dəpəgözə)  

kar  qılmadı

,   (

Oğuzı)

 

salı  vermədi,

 

(Oğuz 

əlündə) zəbun oldı

 (99), 

(künbəd) zirü zəbər oldı

 (102),  

dəstur 

dilədi,  (keyik üzərinə) qoğa qopsa  

 (112) və s. 

Vaqiə

 sözü yuxu mənasında çoxişlənən söz olmuşdur, şivələ-

rimizdə indi də işlənməkdədir.  

Qədim 

sözü Qaraca çobanın dilində 

Şökli Məlikin qızı nəzərdə tutularaq deyilir: «…

siz anı Qazan bəgə 

qədim qoyasız»

. (9, 49) Bu sözün  «qırım», «karım»  variantları 

da   vardır.   «Qədim»   sözü   sonralar   xədim,   xidmətçi   mənasında 

münasib bilinmişdir. (9, 88, 234)  

Səxt olmaq

  – çətinə düşmək 

mənasındadır; z

arlıq qılmaq, zarlıqlara girmək

 – çətin, çarəsiz, 

ağır vəziyyətlərə düşmək mənasındadır;   

fəraq  gəldi –  

Beyrəkdə 

qəfil psixoloji   hicran, ayrılıq dərdinə işarə edir;  

hacət  

– ehtiyac 

olan şey, 

kar

 – iş, əməl mənasındadır, 

kar qılmadı – 

bir iş görə bil-

327

mədi deməkdir;

  salı  vermədi -  

boş buraxmaq, getməyə qoymaq 

mənasını   verir;

  əlündə  zəbun  oldı   –  

gücsüz,   yazıq   vəziyyətə 

düşdü;   

zirü zəbər  oldı  

-   yerlə yeksan oldu;  

dəstur  dilədi – 

rüsxət, icazə istədi

;  qovğa

  – dava-dalaş mənasındadır. Sözlərin 

çoxu şivələrimizdə  işlənməkdədir.

Frazeoloji vahid komponenti kimi   işlənmiş alınmaların xeyli 

hissəsi   bu   gün   də   dilimizin   lüğət   tərkibində   olan     dini   alınma 

sözlərdir: 

  (əl   urub)  and  içdilər,  namaz  qıldılar,     (Məhəmmədə) 

salavat  götürdilər

  (52),  

(ağ   alnunda   beş   kəlmə)  dua  qıldıq 

(52), 

əl qaldırıb, dua eylədilər, duaları müstəcab olurdı

 (52), 

(evinə)  şivən girdi

  (58),  

yas tutdılar

     (60),  

allahına şükrlər 

eylədi,  (arı sudan) abdəst aldılar, (qara) şivən (sənünlə bilə) 

eyliyəyin

  (71),  

(Oğuz   elində)   yasım  tutsun

  (75),  

(Basat) 

ğəzayə getmiş idi

 (71), 

(Oğuza) asi oldum, padşahına asi ola-

nın   işi   rast   gəlməz

  (110),  

(evi   ögində)  şivən  qopdı

  (110), 

həqqə vasil oldı

 (125) və s. 

Bu cür ifadələrin bir qismində qrammatik arxaizm vardır. 

İndi yönlük halda işlənən asılı tərəf adlıq haldadır: 

(Məhəmmədi) 

yad gətürdilər,

 (

adı görkli Məhəmmədi)  yad gətürdi 

(67).

Tərkibində alınma söz işlənən frazeoloji vahidlərin də bir 

qisminin   əsas   tərəfi   feli   sifətlərdən   ibarətdir.   Asılı   tərəfdə 

alınmalar əsasdır:  

əqli şaşmış

, (37) 

qara gərdunda bulduğum 

(bu dünyada tapdığım) (36), 

(qaba köpəklərə) qoğa salan

 (46), 

dünyaya  gətürdügim

    (47),  

aman  deyən,  dünya  mənim 

deyənlər,

 (52), 

muradına-məqsudına  irməyən

 (58), 

qurban 

olduğım

 (58). 

Dediyimiz   kimi,   alınmalar   əksəriyyət   etibarilə   ümumişlək 

sözlərdir. Bu cəhət əsas tərəfi feli bağlama ilə ifadə olunanlara 

da   aiddir.   Lakin   belələri   azdır:   

nərə  urub   (hayqırdı),  təkyə 

tutub (yüzimə baxqıl)

 (75), 

kəbin kəsüb

 (82) və s. (Dərvişlərin, 

müridlərin məhərrəm mərasimlərini keçirdiyi yığıncaqlara 

təkyə 

deyilirdi).

«Kitabi-Dədə Qorqud»un frazeologiyası çox zəngindir. Fraze-

oloji vahidlərin hamısını toplamaq və tədqiqata cəlb etmək xüsusi 

araşdırma tələb  edir. Mühüm  cəhət  bir də bundan ibarətdir ki, 

dastanın dilində alqışlar, andlar, qarğışlar, söyüşlər böyük bir lay 

328

təşkil   edir.   Bunlar   türk   təbiətinə   son   dərəcə   müvafiq,   təbii, 

emosional ifadələrdir və türkün səciyyəsini, qəhrəmanlıq, mərdlik, 

vətənsevərlik keyfiyyətlərini  üzə  çıxarmaq  üçün  misilsiz   material 

verir. Dastanın özündə deyildiyi kimi, «Türkün alqışı alqış, qarğışı 

qarğış idi». Alqışlarda da, qarğışlarda da, andlar və söyüşlərdə də 

mərdlik, mübarizlik, ağırlıq və sanbal vardır. Həm də bunlar bir çox 

hallarda ilkin fizioloji əsasları ilə əlaqəni üzməmişdir, odur ki onların 

fraza olmaq keyfiyyətləri bəzən şübhə doğura bilər. Lakin xalqın 

dilində sabitləşmələri baxımından ümumi frazeoloji laya daxildir.

Alqışlar.

 Alqış bildirən frazeoloji vahidlərin bir qismi dünyəvi 

arzulardan  ibarətdir.   İnsanın   öz  həmcinsinə,   dostuna,   ulularına 

istək   və   arzularını   bildirmək   məqsədi   daşıyır.   Bunların   çoxu 

predikativ birləşmə şəklindədir. İfadənin tərkibində hər bir vahidin 

əhəmiyyəti var: 

Gerçəklərin üç otuz on yaşını toldursa, yeg! On otuz 

on   yaşında     tolsun.  Dövlətiniz     payəndə   olsun.   El-

evünüzdə  çalub-ayıdan ozan olsun!

 (32) 

Əgər, məsələn,  

Qara başım qurban olsun (bu gün sana)!  

Qara ölüm gəldigində keçit versün!

  (33) – tipli alqışlardan  

qara 

başım, qara ölüm gəldigində  

hissələrini atsaq.  

qurban olsun, 

keçit   versün

  hissələrini   saxlasaq,   əvvəlki   effekt   –   alqış   effekti 

zəifləyər. Lakin (

Sən) sağ ol!

 (47) (

Babam) sağ olsun! -

 tipli alqış-

ların əsasında frazeoloji ifadələr durur və belə  ifadələrin subyekti 

dəyişə də bilir. 

(Anun) bəbəkləri bitsün!

  (33) 

(Bu ad bu oğlana) 

qutlu olsun

! (55)  

Qutlu olsun  (dövlətüniz).

   (63)   

(Dövlətlü 

xanın) ömri  uzun olsun!

 (58) 

(Ağanuzın ətməgi sizə) halal ol-

sun!

  (58) (

Əlün)  var olsun!

  (62)  

Uğurun açıq olsun

!   

Sağ-

əsən varub gələsən

! (87) 

Gözün aydın!

 (115) və s. 

 

(Bəglər), xoş qalun!

 (111) 

Ağzın içün  öləyin, oğul!

 

Mərə, yü-

zünüz ağ olsun!

 (62) 

Əsən qalun!

 (86) tipli ifadələr bu gün də işlək 

ifadələr kimi yaşamaqdıdır. 

Ağzın içün  öləyin 

– ifadəsi xalq arasında 

- yaşlıların, xüsusən qadınların dilində işlənməkdədir

. Əsən qalun 

ifadəsində  

əsən

  sözü   arxaikləşmiş   və  

salamat  

sözü   ilə   əvəz 

olunmuşdur.

Alqışların     bir   qismi   yarandığı   zəmanənin   ruhuna   uyğun 

olub, keçmiş əsrlərlə səsləşir. Texniki inkişafla, döyüş və silah 

növlərinin dəyişməsi ilə  əlaqədar alqış bildirən bu cür ifadələrə 

329

ehtiyac   qalmamışdır: