Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Çaparkən ağ-boz atın büdrəməsün!
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Çaparkən ağ-boz atın büdrəməsün! (41)
Dürtüşərkən ala göndərin avanmasun! (51)
Çalışında qara polat uz qılıcın gödəlməsün! (51)
Qanadlarun ucı qırılmasun! (78)
Yerli qara taqların yıqılmasun! Qamən aqan görkli suyın qurumasın! (41)
Qarlı qara tağlarun yıqılmasun! (51)
Kölgəlicə qaba ağacın kəsilməsün! (51) – tipli alqışlar feodal mülkiyyəti ilə bağlı yaranmışdır və köhnəlmişdir. İndi insanlar biri o birinə qurban deyəndə, bir şey hədiyyə etmək istəyəndə öz əlində olan şəxsi əşyalarını yada salır. Lakin bir vaxtlar – oğuz zamanında insanlar axar sularını, uca dağlarını, qalın meşələrini hamınınkı və özününkü saymış, qurbanlıq kimi təqdim etmişdir: Qarşu yatan qara tağlar sana yaylaq olsun. Souq- souq sularım sana içət olsun. Yüksək-yüksək qara tağlarım sana yaylaq olsun. Bunlarla yanaşı, şəxsi mülklər, şəxsi mal-dövlət də daim qurban kimi nəzərdə tutulmuşdur:
(66)
Bu insanlar öz dağları, meşələri, suları ilə fəxr etmiş, qəh- rəman övladlarını yüksəltmə məqamında bunlardan müqayisə vasitəsi kimi istifadə etmişlər:
(99)
Atamdan yegrək qayın ata! Anamdan yegrək qayın ana! ( 112) kimi ifadələr vardır. Təəssüf ki, indi bunlar unudulmaqdadır.
(55)
Bəglər, sizin eşqinizə ! (62)
Dilin üçün öləyim, Yalansa gerçək ola, Sarı tonlu qız eşqinə bir «hu!» dedi (88) - kimi ifadələr bu və ya digər şəkildə yaşamaqdadır.
(102) – ifadəsi Təpəgözün dilində işlənmişdir
İndi
Mən çəkdiyimi düş- 330
mənim də çəkməsin şəklində və ya başqa variantlarda işlənmək- dədir. Alqış bildirən ifadələrin bir hissəsi dini məzmuna malikdir. Bunların bir qisminin tərkibində
sözü işlənmişdir: …dəxi sizi
(41)
Allah yorsun . (44)
Allah verən umudun üzülməsün! Kərəm eylə, allah eşqinə . (57)
(62)
Yaradan allahdan mədəd! (76)
Qadir allah yüzün ağ etsün, Basat! (103)
Qeyd edilən alqışların hamısında allah sözü işlənmişdir. Lakin bunların hamısında
sözü ahəngə daha müvafiqdir. Hiss olunur ki, islamlaşdırma dövründə dəyişdirilmişdir.
sözünün iştirakı ilə: Azıb gələn qəzayı tənri savsın.
(32) Ol ögdigim yuca tənri dost olubanı mədəd versün. (41) Qadir tənri səni namərdə möhtac eyləməsün! (44) Comərdlər comərdi tənri, mədəd! (89) Urdığın ulatmıyan ulu tənri! (96)
Basduğın bəlürtmiyən bəllü tənri! Qaqduğın qəhr edən qəhhar tənri! İşimi sən önar! Ucalardan ucasan, kərəmi çoq qadir tənri ( 83)
Bu ifadələr daha təbiidir. Gözümüzü açıb qocalardan bu cür eşitmişik. Qəhhar tənri ifadəsi göstərir ki, bu nitqin daşıyıcıları hələ islamı tam mənimsəməmiş, daim öz göy tanrılarının səciyyəsindən çıxış etmişlər. Bir neçə misalda
və
tənri sözləri əvəzinə qadir sözündən istifadə edilmişdir: Qadir səni namərdə möhtac etməsün
! (78) Qadir qoarsa, öldürəyim . (119)
Bir sıra ifadələrdə allah-təala sözləri işlənmişdir: Allah- təala qorsa. Allah-təala sana bir oğul versün! Allah-təala sana oğul vermiş, tuta versün! (46) Dini ifadələrin bir qismi həq sözünün iştirakı ilə qurulmuşdur:
(32)
Sağlıqla sağıncın, dövlətin həq artırsun! Həq yandıran çırağın yana tursun! (41)
Yaranlar, sizi haqqa ısmarladım . (55)
Allah-təala müvaziliyi ilə yanaşı, həq-təala müvaziliyi də müşahidə olunur:
inayət eyləsə. Həq-təala atamın könlinə rəhmət eləsə (eləyə mənasında). (87)
331 Günahlarını Məhəmməd Mustafa yüzi suyına bağışlasun! (46) –
Məhəmməd adı dini ifadələrdə adətən bu cür xatırlanmışdır. Qalan dini ifadələrdə daha çox qurban, amin, didar, dua, behişt, uçmaq sözləri iştirak edir. Mənim
(57) Yolına
qurban olayın. Qara başım qurban olsun sana, gəlincigüm . (66) Mənim başım qurban olsun səninçün! (71)
Qara başım qurban olsun, kafər, sana! (114) Mənim başım sənin yolına
(75)
Mənim canım sənin canına qurban olsun, (85)
İman sözü ilə: Axır-sonı arı imandan ayırmasun! (46)
Amin sözü ilə: «Amin»
deyənlər didar görsin! (46) «Amin!» «Amin!»
deyənlər didar görsün! (71)
və
sözləri ilə: Ağ saqallu baban yeri uçmağ olsun! Ağ birçəklü anan yeri behişt olsun! (46)
sözü ilə: (Ağ alnunda beş kəlmə) dua qıldıq, qəbul olsun!
(46) Müsəlman sözü ilə: Müsəlmanlar arxası
olsun . (46) Dastanda işlənmiş andların bir qismi dövrün qəhrəmanlıq ayinləri ilə bağlıdır. Odur ki indii onlar işləkliyini məhdudlaşdır- mışdır. Məsələn: Qılıcıma toğranayın . (59) Oxıma sancılayın. Yer kibi kərtləyin. Topraq kibi savrılayın. (62) Bu cür ifadələr tarixi romanların dilində yenidən canlandırıla bilir. Məsələn, F.Kərimzadənin «Xudafərin körpüsü» dilogiyasında eyni ifadələr obrazların dilində Şah İsmayıl dövrünün qəhrəmanlıq səciyyəsinin təsviri prosesində təbii səs- lənir. (25, 111-123) Yaradan haqqı içün, baba (74), Ya qadir allah, birligin, varlığın haqıçün - kimi ifadələr xalq dilində işləkliyini davam etdirməkdədir. Ağam başına and içmişəm (112),
ağam başiçün, dinin eşqinə (117) tipli ifadələr də müasirliyini mühafizə etmişdir. Xalq arasında Oğlum toğmasun, toğarsa, on günə var- masun
… (gərdəgə girsəm) – tipli ifadə-andlar indi bəlkə də nadir hallarda işlənir. 332
Qarğış və söyüşlər . Dastanın dilində qarğış və söyüşlər də
öz rəngarəngliyi ilə diqqəti cəlb edir. Qarğışların bir qismi hazırda olduğu kimi xalq dilində işlənməkdədir: Ağzın qurısun! Dilin çürisün! (37)
Əlin qurısun! (54)
Əlün qırsun, parmaqların çürisün! (63)
Çıqsun bənim kor gözüm!
(37) Qadir alnuna qada yazsun! (37) Ağzın çürisün! (125) Mana zindan olsun! (124) Və s. 63-cü səhifədəki Əlün
qırsun ifadəsi
ərəb əlifbası ilə olan mətndə Əlün qurısun şəklindədir.(27, 26) Bir sıra ifadələrdə subyekt və obyekt bildirən sözlər sonrakı inkişaf prosesində dəyişmişdir. Məsələn, Yigitligüm səni tutsun! (48)
Bunın kibinin bəbəkləri bitməsün! (37) – ifadələrindən birincisi igidlik, qəhrəmanlıq dövrünün ifadəsidir, indi daha çox çörəyim (əməyim) səni tutsun şəkillərində işlənir. İkinci ifadə
şəklində formalaşmışdır. Bu evi xarab olası! (33) – ifadəsi Bu evi xaraba qalsın! – şəklində dəyişmişdir. Qazanın başına bunlu gəlsün! (122) – ifadəsi Allah başına müsibət (bəla) gətirsin! şəklində işlənir.
(85)
– cümləsi Qanturalının dilindəndir. Bunu qarğış yox, bir növ şikayət kimi söyləyir. Tatlu candan ayırsun qadir səni! (102)
Ala yılan olub bəni soqsun! –ifadələrindən birincisi tanrı şirin candan ayırsın səni , ikincisi səni ilan vursun şəklində sadələşmişdir. Bir sıra ifadələr daxili qarşılaşdırma əsasında qurulmuşdur: Çala bilən yigidə oqla qılıcdan bir çomaq yeg! (32)
«Dədə Qorqud» ozanı
mürəkkəb cümlə şəklində də ifadə etmişdir: Qonağı gəlməyən qara evlər yıqılsa, yeg! (32) Başqa bir şəkildə qarşılaşdırma daha da gücləndirilmişdir: At yemiyən acı otlar (bitincə) bitməsə, yeg! Adam içməyən acı sular sızınca sızmasa, yeg! Ata adını yürütmiyən xoyrad oğul ata belindən enincə enməsə, yeg, ana rəhminə düşüncə toğmasa, yeg!
! (32) Aşağıdakı cümlələrdə fikir daha sərbəst, daha geniş ölçüdə söylənmişdir: Sarb yürürkən Qazlıq ata namərd yigit yenə bilməz, 333
binincə binməsə, yeg! (32)
Çalub-kəsər uz qılıcı müxənnətlər çalınca, çalsa, yeg! (32
) Drezden nüsxəsində Sarb yürürkən Qazlıq ata namərd yigit yenə bilməz – cümləsində yenə bilməz sözləri
olsa da, məntiq binə bilməz olduğunu tələb edir və Erginlə H.Araslı da misranı bu cür qurmuşlar
. (9, 225) Son misalda
yox, məntiq çalmasa, yeg tələb edir. Aşağıdakı cümlələr də eyni tiplidir:
(39)
Yuxarıdakı misallar həqiqi mənada nifrətdən doğur. Qazlıq dağına qarğış isə ana ürəyini yaralayan kədərdən irəli gələn, əslində, obrazın yanıb-yaxıldığı üçün dilə gətirdiyi ifadələrdir. Bu ifadələr canlı dilə məxsus ifadələrdən çox, poetik ifadələrdir. Qarğışlar sistemində subyekt bildirən sözün təyini kimi (ge- niş mənada) çıxış edən feli sifət tərkibinin substantivləşərək subyekti əvəz etməsi halları da dastanın dilində işlək formalardandır: Ay əməli azmış, feli dönmüş, qadir allah ağ alnına qada yazmış! (56) – sözləri Dəlü Qarçarın dilindən Dədə Qorqudun ünvanına söylənmişdir. Dəlü Qarçar birələrin əlində həlak olmaq üzrə ikən Tənri bunın simüzin də alsun, arığun da alsun (57) şəklində qarğış tökür və tənriyə tapınmalı olur. Qısırca yengə Beyrəyi
(64) sözləri ilə yamanlayır. Boyların dilində and məqamında işlədilən, obrazın səbr və iradəsini ifadə edən maraqlı qarğışlar vardır: Yaylar olsam, mənim gorum olsun! İçər olsam, mənim qanım olsun! Xərcləyür olsam, mənim kəfənim olsun! Binər olsam, mənim tabutum olsun! (83)
Və ya: Bilməzsəm, gözümə tursun. 334
Bilməzsəm, kəfənim olsun. Bilməzsəm, mana tabut olsun. Mana zindan olsun .(124)
Dastanın dilində belə şərtli qarğışlar çoxdur. Beyrəyin - aşağıdakı sözləri də belələrindəndir: Yarın qiyamət günində mənim əlüm Qazan xanın yaqasında olsun, mənim qanım Aruza qoarsa . (125)
Boylarda ən çox işlənən vulqar ifadələr Qavat oğlı dəli qavat (54, 63 və s.), Qadası yetmiş qavat oğlu qavat (108), Tonuz oğlı tonuz (63),
dəli qavat (79) ifadələridir. Ana, zalım ana ,
mərə qavat qızı (112), Yonma ağac tənrili köpəgim kafər (118) kimi söyüş bildirən ifadələr də vardır. Son misalda bütpərəstlərin taxta bütlərinə işarə edilir. Söyüşlərdə çox işlənən qavat sözünü H.Araslı «əbləh» mənasında izah etmişdir: qavat oğlu qavat – əbləh oğlu əbləh. (27, 161) S.Əlizadə ərəb mənşəli qavvad
sözü ilə əlaqələndirmiş, «pəzəvəng» mənasında olduğunu qeyd etmişdir. (26, 209) Son dövrlərdə xalq arasında işlənməkdə olan xeyli alqış, qarğış, and və qəsəm bildirən ifadələr toplanmış və çap edilmişdir (bax: 12). Bunların, demək olar ki, hamısı qədimdən gəlir. Bunlar elə ifadələrdir ki. insanların tapındığı dinlə, ətraf aləmlə, odla, ocaqla, çıraqla, tanrı ilə bağlıdır və insan göz açdığı vaxtlardan belə ifadələr işlətməkdədir. Bir neçə nümunə: duru suyun bulanmasın, övladın bay olsun, damazlığın qapından kəsilməsin, yazın pozulmasın, közün közərsin, külün külə qalansın, kösövün qaralmasın, pis gün görməyəsən, fələk amanında olasan, çırağın öləziməsin, çuğulun yarımasın, cavan canın xata-baladan uzaq olsun, şəhla gözün süzülməsin (
alqışlar ),
qiblə haqqı, bərəkət haqqı, atamın ruhu haqqı, işıq haqqı, işığa and olsun, yaradan haqqı, yer-göy haqqı, gün haqqı, od haqqı, ocağa and olsun, su haqqı, tanrı haqqı, ulu tanrıya and olsun, cavan canına and olsun (
andlar- qəsəmlər
), adın qara geysin, ata-anan ün deyib ünləsin, ata-anana allah qənim olsun, ata-anana allah qotur versin, dırnaq verməsin, ata-ananın çırağı sönsün, ata- ananın ocağı qaralsın, aşın ocaqda qalsın, aş üzünə 335
həsrət qalasan, bay olmayasan, bayramın qara gəlsin, baş daşın tapılmasın, boynun qırılsın, boyuna boz ip tu- tum, qanın yalaqda qalsın, dağarcığın boş qalsın, dam- daşın başına uçsun, evin can yatağına dönsün, əhdin gözündə qalsın, itin qudursun, yurdun yurd olsun, gözün bozarsın, oda düşəsən, odun-ocağa həsrət qalasan, ocağın qaralsın, ocağıyın başında Əzrayıl otursun, ocağında qazan asılmasın, oxun boşa çıxsın, öyündə çıraq yanmasın, paltarın yuyucuya qalsın, sabaha salamat çıxmayasan, sazın sınsın, aşığın qara geysin, sarayın başına uçsun, soyun sığırsız qalsın. uğurun uğursuz olsun, uğur tanrısı səndən üz döndərsin, üzün ağ olmasın, xain gözün çıxsın, fəryadın göylərə ucalsın, xoruzun banlamasın, çuvalın boş qalsın, çırağın sönsün, şərbətin zəhər olsun… ( q arğışlar ) (12, 142-190) Birləşmə şəklində olan frazeoloji vahidlər «Oğuznamə»nin dili üçün də səciyyəvidir. Doğrudur, «Oğuznamə»də toplanmış material atalar sözləri və məsəllərdən, hikmətli söz və aforizmlərdən ibarətdir, lakin cümlə şəklində qurulduğundan atalar sözünün, məsəlin tərkibində ifadələri ayırmaq mümkündür. Aşağıdakı nümunələrə diqqət yetirək:
hörmətsizligi qalur.(20) Ər qarar,
.(20)
Allah yüzi yoxsulluğın göstərməsün .(21)
Əlün aşda ikən gözün işdə olsun .(24)
Ölü yüzi bərk olur.(25) El ilə gələn
dügündür. (25) Aq aqça
içün.(28) Oğlana
.(36)
Ümməti-Məhəmmədin sözi kasadlığa düşməsin .(37)
Ər də düşər qərə bəxtə , övrət də düşər qərə bəxtə .(46)
Nakəsə əl açmaqdan ac olmaq yegdir.(49) Ayı gör,
48)
Qədəmün qutlu olsun .(57)
Ağır başlu olanın hörməti ziyadə olur.(59) Ulular sözin tutmayan ulayu qalar.(59) Ər olan
.(61)
336 Adam var, söhbətində can bitər .(67)
Böyük keçilənicə dəkə-keçinin canı çıqar .(70)
Bən nə vəqt ölürsəm, qiyamət ol gün
qopar. (71)
Bir kişinin adı çıqıncayadək göni çıqar (77) və s. Bu cür misalların sayını artırmaq mümkündür. Lakin buradakı yüzi bərk, qərə gün, qərə bəxt, ağır başlu kimi
ismi, ərlə övrət arasına girmək, könli qararmaq, allah göstərməsün, gözi işdə olmaq, üz vermək, başdan aşmaq, sözi kasadlığa düşmək, əl açmaq, oruc dutmaq, qədəmin qutlu olsun, ulular sözin tutmaq, rizqini taşdan çıqarmaq, can bitmək, canı çıqmaq, qiyamət qopmaq, adı çıqmaq, göni çıqmaq kimi feli birləşmələr də göstərir ki, Azərbaycan dili frazeologiyasının formalaşma tarixi qədimdir və belə birləşmələr azı birinci minilliyin ortalarından ədəbi dilə xidmətdə olmuşdur. Bu qədər birləşmə içərisində can bitmək, göni çıqmaq ifadələri arxaikləşmiş ( göni çıqmaq ifadəsi əvəzinə, indii gönünü soymaq – Sənin gönünü soyaram – ifadəsi işlənir), bir-iki birləşmədə kiçik dəyişikliklər olmuşdur ( qədəmün qutlu olsun – qədəmin mübarək olsun, rizqini taşdan çıqarır – çörəyini daşdan çıxarır) . Qalan birləşmələr bu gün də ədəbi dilimizdə eyni məna və quruluşda işlənməkdədir. A.Əsgərova «Oğuznamə»nin dilində kasıb yaşamaq mənasında
, kədərlənmək mənasında dərd çəkmək//könlü qaralmaq//evi yıxılmaq//bun dəmində bulunmaq , ölmək, öldürmək mənalarında canı çıxmaq//can ver- mək//adı qalmaq//başına taş qomaq//qanın içmək//gözünü çıxarmaq, susmaq mənasında dildən geri qalmaq//dilini tutmaq kimi sinonim, var yüzü – yoq yüzü, söz vermək – söz almaq, könül yapmaq – könül yıqmaq, əl açmaq – nəfsin öldürmək və s. antonim frazeoloji vahidlər müəyyənləşdirmişdir. (28, 16-17) Son vaxtlar Çingiz xan adına Qədim Türk Tarixini Araşdırma Fondu tərəfindən çap olunmuş «Mənzum oğuznamə»nin dilində də (11) maraqlı ifadələr vardır. Kitabda əlyazmanın fotosu, ərəb və latın qrafikası ilə transliterasiyası və mənzum tərcüməsi verilmişdir. Əsərin müəllifi və yazılma tarixi məlum deyil. Elm alə- 337
minə «Uzunkörpü oğuznaməsi» və ya «Mənzum oğuznamə» adı ilə məlum olan bu əsərin mətni 104 beytdən ibarətdir. Dilində monqol təsiri hiss olunmadığından XIII əsrin sonunda yazıldığı güman edilir. Qədim türkcədən çevirəni və ön sözün müəllifi İ.M.Osmanlı yazır: «Müsəlman ideologiyasına əsaslanan və həmin ideologiyanı təbliğ edən türk dilində yazılmış orijinal bədii əsər kimi, onu XIII-XIV əsrlər türk ədəbi dilinin nümunəsi hesab etmək olar».(11, 11) Əsərlə tanışlıq göstərir ki, o, müəllifin dediyindən daha qədim tarixə malikdir. Verdiyimiz sitatda müəllifin işlətdiyi «türk dili» ifadəsi anlaşılmazdır. Belə çıxır ki, o dövrdə (XIII-XIV əsrlərdə) ümumi bir türk dili var imiş və əsər həmin dildə yazılmışdır. Halbuki hələ eradan çox-çox əvvəl şərqi və qərbi türk dilləri fərqlənməkdə idi. Ümumxalq Azərbaycan dili artıq V əsrdə formalaşmışdı. Hər halda, əsər bizim yazılı ədəbi dilin başlanğıcı saydığımız XIII əsrdən əvvələ aiddir və bizim üçün yazıyaqədərki dövrün nümunəsi sayıla bilər. Türk dillərində leksik və frazeoloji inkişaf əsasən eyni sürətlə getdiyindən buradakı frazeoloji vahidlərin timsalında eyni vəziyyəti bizim dil üçün də təsəvvür etmək mümkündür. Bir neçə misalı nəzərdən keçirək: Anası eşitti bu sözni turub, şükür qıldı haqqa yüzini sürüb.(14) Bir il keçdi oğlan uluğ boldı xoş, anası sözindin qılur
irdi cüş
.(15) Qız aytur uluğ söz bu söz sözləmə , atanq dinini tut ögün gözləmə.(17) Barur mən Qara xan qatında turub , Yükünüb ayur mən yüzümni urub .(17)
Oğuz çıqtı sizdin tutub özgə din , Tiyür mən tidi kör bu qamuq bedin.(17) Oğuz Tındı artuq ağız açmadı , özin yığdı özqə sözin saçmadı .(17) Bu iki kəlini eşitti bu söz, Yana taptı fursat uluğ açtı köz
.(19) Uşal birimizni müsəlman qılıb, Sevər bizni sevməz gözidin salıb .(20) Ayur uşbu işkə nədir çarəmiz, Yaman yolğa girmiş ciqərparəmiz.(20) Xan öldi çeriqi qamuğ qaçtılar, 338
Tamuğ şərbətini köbi
içtilər .(22)
Murad birdi tenqri Oğuzqa uluğ, Munda batı barça ulus il qamuğ.(22) Bular hər birinə Oğuz at birir , Xalac, Qanqlı, Qarluq, bu Qıbçaq erür.(23) Beytlərdəki Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|