Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
şükür qılmaq, cuş qılmaq, söz sözləmək
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
şükür qılmaq, cuş qılmaq, söz sözləmək (danışmaq), dinini tutmaq, yüz urmaq (üz vurmaq), ağız açmaq, özünü yığmaq (yığışdırmaq), fursat tapdı, göz açtı, gözidən salub, yaman yolqa girmiş (pis yola düşmüş ), tamuğ şərbətini içtilər (cəhənnəmə getdilər), murad birdi (murad verdi), at birir (ad verir) ifadələri göstərir ki, artıq bu dilin frazeoloji yatağı zəngindir. Aydın olur ki, «Kitabi-Dədə Qor- qud»un və «Oğuznamə»nin dilində artıq birinci minilliyin ortaların- da səlis biçimli ədəbi ifadələrlə dolu bir frazeoloji lay mövcud ol- muşdur.
Oğuzun bütlərə qarşı mübarizəsi, islam dininə çağırışı XIII-XIV əsrlərə aid ola bilməzdi. XIII-XIV əsrlər islam dininin dərin kök saldığı bir dövr idi və Oğuzun dili ilə bu cür təbliğata ehtiyac olmazdı. Belə bir mövzuda əsər Oğuz tayfaları arasında islamın ilkin yayılma mər- hələsinə aid ola bilərdi. İslam dini isə artıq X əsrdə türk tayfaları arasında özünü möhkəmləndirmişdi. Odur ki dini baxışı və dili göstərir ki, «Mənzum oğuznamə» X əsrdən gec olmayaraq yaran- mışdır.
CÜMLƏ ŞƏKLİNDƏ OLAN FRAZEOLOJİ VAHİDLƏR Bu qrupa atalar sözləri və məsəllər, hikmətli sözlər, aforizmlər daxildir. Atalar sözləri və məsəllərin bir qisminin tarixi çox qədimdir. B.Şəfizadə müəyyənləşdirmişdir ki, bizim indi işlətdiyimiz bir sıra atalar sözlərinin, məsəllərin analoqları hələ şumer dilində vardır. Məsələn, «Yaxşı geyinmişə hər yerdə xoşdur» şumer atalar sözü dilimizdə «Adamı paltarına görə qarşılayıb, başına görə yola salarlar» şəklində işlənir. Şumerlərdə «O hələ tülkünü tutmayıb, ancaq quyu hazırlayır» - məsəli bizdə «Molla Nəsrəddin inəyi almamış mıxçanı çaxıb» kimi qalıb. Şumerlərdə «Hər şeydən çox arvaddan qorx» atalar sözü bizdə «Arvaddan qorxmayan iblisdən qorxmaz» şəklində işlənir və s. (13, 73) 339
Məlumdur ki, türk tayfalarının ən məşhur totemlərindən biri qurddur. Qurd üzü mübarəkdir – məsəli bu baxımdan çox qədim olmalıdır. Bununla yanaşı,
məsəli də vardır. B.Şəfizadə türklərin məşhur Boz qurd toteminin yalan və uydurma olduğunu göstərir. Müəllifin fikrincə, əslində, bu məsəllərdə «qurd» sözü yox, tarixən
- od sözü, boz qurd yox,
boz qut – boz od işlənib. Boz qurd haqqında əfsanədə qurdun insana yol göstərməsi mart ayına təsadüf edir. Bu, dilimizdəki «boz ay» ifadəsinə uyğun gəlir. Qurdun «mavi bir şüa, işıq» şəklində endiyi göstərilir. Bu da qurd yox, sözün qut – od olduğunu göstərir. Boz qut mart
ayında dörd ünsürün yenidən canlanması deməkdir. Müəllif yazır: «Qaldı «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı Qurdla bağlı mülahizələrə, bunu da «Qurd üzü mübarəkdir» kimi yox, «Qut üzü mübarəkdir» kimi başa düşmək lazımdır. Aydındır ki, od üzü mübarək olar. Eyni zamanda «Gözünün qurdunu öldürmək» - «gözünün qutunu öldürmək, gözünün odunu almaq» ifadəsi də qutla bağlıdır… «Qa- ra başım qurban olsun, Qurdum sana» - yox, «Qara başım qurban olsun, Qutum, sana» kimi oxunmalıdır bu sözlər. Dilimizdə təhrif olaraq «Qurdnan qiyamətə qalmaq» ifadəsi də var. Bu da «Qutnan qiyamətə qalmaq» kimi başa düşülməlidir ki, mənası ruhun qiyamətə qalması deməkdir…
sözünün mənası da «qi- yam odu» deməkdir. İnsan cismən öləndə onun ruhu qiyam eləyib bədəndən çıxır». (13, 129) B.Şəfizadə burada qeyd etdiyimiz fikrə «Avesta»nın tədqiqi prosesində gəlmişdir. Qurd özü bir totem kimi çox qədimdir. Əgər həqiqətən müəllifin dediyi kimi, qurddan yox, qutdan söhbət gedirsə, onda o məsəllərin tarixi daha qədim olur. Çünki odun insan məişətində rolu insan nitqinin formalaşmasından çox-çox qabaqdır və bizim ərazidə Azıxdan tapılan od yerinin 700 min illik tarixi vardır. Bir şeyi baha qiymətə aldıqda deyirlər: «Odu qiymətinə almış- am». Bu məsəl, heç şübhəsiz, ən qədim mal mübadiləsi dövrünün yadigarıdır. Və məsəldən aydın olur ki, odun əldə edilməsinin çətin olduğu dövrlərdə qəbilələr arasında od ən qiymətli mübadilə vasitəsi olmuşdur. 340
Əzablı bir işin öhdəsindən gəldikdə və ya həyatının müəyyən səhifələrini son dərəcə çətinliklə yaşadıqda «Kipriyimlə od götür- müşəm» deyərlər. Bu məsəl də ilkin mərhələdə od alveri ilə bağlı olmuşdur – odun zərif şəkildə oğurlanmasına işarədir. Lakin tədricən ümumiləşərək əzablı və üzücü həyat mənası almışdır. «Oddan kül törər» ifadəsi bacarıqlı, qabiliyyətli atadan fərəməz oğul meydana çıxmasına işarədir. «Od kimi işləyir» ifadəsi insanın sürətli və faydalı əməyinə işarədir. «Od yanmasa, tüstü çıxmaz» məsəli də çox qədim müşahidənin nəticəsidir. Atalar göz açıb görüblər ki, «Odla oynamaq olmaz» və s. «Oğuznamə»də Od ilə bağlı aşağıdakı nümunələrə rast gəlirik: Odunsuz ocaq olur, külsüz ocaq olmaz.(63) Od küllə saqlanur.(63) Od imandandır.(63) Qış gününün yemişi oddur.(154) «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili atalar sözləri və məsəllərlə çox zəngindir. Dastan Dədə Qorqud öyüdləri, insana, həyata münasibətini ifadə edən hikmətli sözlərlə başlayır. Burada atalar sözlərindən daha çox istifadə edilmişdir. «Dədə Qorqud»un dilində işlənmiş atalar sözlərinin, demək olar ki, hamısı məzmunca müasirdir. Hətta bir qismi leksik-qram- matik formasına görə də tam müasirdir: Ölən adam dirilməz. Çıxan can gerü gəlməz. Təkəbbürlük eyləyəni tənri sevməz. Yad oğlı saqlamaqla oğul olmaz, - böyüyəndə salur-gidər, gördüm diməz. Kül təpəcik olmaz. Küyəgü oğul olmaz. Əski panbuq bez olmaz. Qarı düşmən dost olmaz. (31)
Dünya şirin, can əziz . (81)
Gög ıraq, yer qatı . (106)
Könlin yuca tutan ərdə dövlət olsvz .(31)
341 Bu misallardakı bir neçə fonetik dəyişməni nəzərə almasaq, atalar sözləri və məsəllər həm məzmun, həm də formaca bu gün də xalq dilində işlənməkdədir.
Anlaşılmaz kimi görünən küyəgü sözü «kürəkən» deməkdir. Dastanın dilində şərtli tərkiblərin iştirakı ilə qurulan atalar sözləri əsasən etiqad və dinlə bağlıdır: Allah, allah diməyincə işlər onmaz. Qadir tənri verməyincə ər bayımaz . (31)
Bu cür atalar sözlərində onmaz (yaxşılaşmaz), bayımaz (varlanmaz) kimi arxaik sözlər o qədər də çətin başa düşülmür. Atalar sözlərinin bu cür strukturu dünyəvi hadisələrin ümumiləşdirilməsi üçün də gərəkli olmuşdur: Qız anadan görməyincə ögit almaz. Oğul atadan görməyincə süfrə çəkməz. Qarağuca qıymayınca yol alınmaz. Qara polad uz qılıcı çalmayınca qırım dönməz. Ər, malına qıymayınca adı çıqmaz . (31)
Üçüncü misalda yol alınmaz –yol üzülməz, başa çatmaz, dördüncü misalda
– döyüş, qırım dəyişməz mənasındadır. «Kitab»ın dilində həm dini, həm də dünyəvi hadisələrin aforistik ümumiləşdirilməsi üçün şərt və qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrə daha çox müraciət edilmişdir: Əzəldən yanılmasa, qul başına qəza gəlməz. Ulaşuban sular taşsa, dəniz tolmaz. Qara eşək başına üyən ursan, qatır olmaz. Qaravaşa ton geyürsən, qadın olmaz. Yapa-yapa qarlar yağsa, yaza qalmaz. Dövlətlü oğul qopsa, ocağının közidir. Bir yigidin qara tağ yumrısınca malı olsa, yığar-dərər, tələb eylər, nəsibindən artuğın yeyə bilməz. (31)
Atalar sözləri dövrün dünyagörüşünü əks etdirir, Qaravaşa ton geyürsən, qadın olmaz tipli atalar sözləri kənizdən arvad olmaz mənasını ifadə edir. 342
Bu cür məsəllər bu və ya digər şəkldə klassik ədəbiyyatı- mızda, xalq dilində də yaşamaqdadır. Məsələn, müqəddimədə işlənmiş
(31)
- məsəlindən Ə.Haqverdiyev aşağıdakı şəkildə istifadə etmişdir: « ...ata malı oğul-uşaq üçün bilmərrə lazım deyil. Oğulun yaxşısı özü də qazanar, ataya möhtac olmaz. Oğulun pisinə həmçinin ata malı lazım deyil. Çünki atası başını yerə qoyan kimi hamısını aparıb bir az müddətdə xərc eləyib dağıdacaq» . (28, 59) Atalar sözlərinin bir qismində fikir birbaşa hökm şəklində ifadə olunmuşdur: Yapağlu kökçə çəmən küzə qalmaz. Oğul atanın yetiridir, iki gözinin biridir . (31)
Tənrinin birliginə yoxdur güman .(40)
Yayan ərin umırı olmaz. Əvvəl-axır uzun yaşın ucı ölüm . (115)
Əlaqibət, uzun yaşın ucı ölüm, axırı ayrılıq . (126) Yalnuz yigit alp olmaz, Yoşan dibi bərk olmaz. (108 ) Misallardakı yapağlu sözü sıx, örtülü, yayan – piyada deməkdir. Dastanın dilində məsəllər zəngin bir silsilə təşkil edir. Bunların xəbəri indiki zamanda olsa da, bütün zamanlara aid olub, real həyati münasibətlərin düzgün müşahidəsi nəticəsi kimi çıxış edir:
343
Ər comərdin, ər nakəsin ozan bilür. (32)
Bu qədər hikmətli cümlələrdə cəmi iki-üç söz köhnəlmişdir: kənəz – geniş, uzaq, dün - gecə, yeyni – kəsər, çeviklik, ərdəm. Bu cümlələrdə hökm kimi səslənən fikirlərin hamısı indi də məqbuldur, lakin köçərilik dövründən fərqli olaraq, bunların çoxu indi insanları maraqlandırmır. Bunların arasında
kimi müasir olanları da vardır. İndi dilimizdə bu cür məsəllərin xəbəri qeyri-qəti gələcək zaman formasında olur. Müqəddimədə bu cür cümlə də vardır:
. (32) Bu cür misallar göstərir ki, indiki və gələcək zamanı bildirən – ır və
–ar şəkilçilərinin müvazi işləndiyi dövrdür və bunlar hələ indiki qədər fərqlənməmiş, yəni fərqli funksiyada sabitləşməmişlər. Hökm ifadə edən məsəllərin şərt çalarlı mürəkkəb cümlə şək- lində qurulduğu hallar da vardır. Məsələn, Nə yerdə sırılur varsa, çəkən bilür (32 ) cümləsi eyni silsilədən olan fikrin başqa cür ifadə formasıdır.
sözü haqqında dastanın 1988-ci il nəşrində oxuyuruq: «36. Sırılur
. V, OŞ və ER-də «sızılar». HA-da «sızla»… V- nin katibi qılınca işarə ilə işlədilmiş «sırılur» (yəni «sıyrılur») söz- formasını başa düşməmiş, «sızıltı, inilti» mənasında «sızı» sözü ilə (cəm şəklində) əvəz etmişdir. Halbuki Dədə Qorqud dilindən xatırladılan hikmətli cümlələrin poetik-linqvistik sistemi 1-ci variantı tələb edir. Kontekstin məzmunu belədir: «Harada qınından çəkilən qılınc varsa, onu çəkən bilir…» (9, 226) Paralelizm əsasında qurulmuş tabesiz mürəkkəb cümlələr əksəriyyət etibarilə həyati müşahidələrin nəticəsi olan tutarlı hökm-məsəllərdən ibarətdir: İyəgülü ulalur, qapırğalu böyür .(36)
Dərin olsa baturdır, qalabalıq qorxudır . (57)
Qalaba qorxudar, dərin olsa, baturar . (71)
Dəvəcə böyümişsən, köşəkcə əqlin yoq . (69)
Dəpəcə böyimişsən, qarıca beynin yoq .(71)
At işlər, ər öyünür .(57)
344 Haqluya həqqi dəgə, həqsizə yüzi qaraluğı dəgə. (64)
Bu misallarda da indiki zaman forması ümumi zaman mənasına malikdir. Mürəkkəb (tabesiz) cümlə şəklində qurulmuş bu cümlələr də hökm ifadə edir. Cümlələrdə müxtəlif məna əlaqələri – zaman (İyəgülü ulalur, qapırğalu böyür), qarşılaşdırma (Dəvəcə böyümişsən, köşəkcə əqlin yoq), səbəb-nəticə (At işlər, ər öyünür) və s. özünü göstərir. Birinci cümlə «Yiyəsi olan, sahibi olan uşaq tez böyüyər, qabırğalı böyüyər» (9, 229) mənasındadır. Son misalda arzu şəklində olan dəgə sözü xəbər şəklinin mənasını verir – dəgir.
Həm də göründüyü kimi, eyni fikrin iki cür ifadə edildiyi hallar var: ( Dərin olsa baturdır, qalabalıq qorxudır -
Qalaba qorxudar, dərin olsa, baturar. ) Bunlar həmin cümlə formalarının hələ tam sabitləşməməsi ilə də əlaqədar ola bilər. Tabesiz mürəkkəb cümlə şəklində qurulmuş təsviri xarakter daşıyan bir sıra məsəllər ümumiləşdirmə gücü ilə diqqəti cəlb edir:
Adını bən verdüm, yaşını allah versün . (36)
Oğulda ortacım yoq, qartaşda qədərim yoq . (52) Ağ çıqardılar, qara (tonlar) geydilər .(57)
Bir qiyamət savaş oldı, meydan tolu baş oldı . (66) Tənri verdi, tənri aldı . (74)
Mən səni gen yerdə istərdim, tar yerdə əlümə girdin . (80)
Qız görmək səndən, mal-rizq vermək bəndən . (85) Oyarmaq bəndən, savaşuban hünər göstərmək səndən . (91)
Mən aşağa qulpa yapışuram, sən yuqarı qulpa yapışursan . (92)
Belə məsəllər içərisində qarşılaşdırma budaq cümləli olanlar da var: Bin söylərsən, birisini quymaz . (33) Bu qədər məsəldə quymaq və
oyarmaq sözləri arxaik rəng almışdır.
– oyalamaq, oyalayıb tapmaq, quymaq isə qorxmaq, çəkinmək, yadda saxlamaq mənasındadır. Cüm- 345
lələrin hamısı az-çox müasir keyfiyyətə malikdir. Bunların hər birini müvafiq müasir həyati hadisəyə tətbiq etmək olar. Xüsusilə Bin söylərsən, birisini quymaz. Adını bən verdüm, yaşını allah versün. Tənri verdi, tənri aldı. Mən aşağa qulpa yapışuram, sən yuqarı qulpa yapışursan kimi məsəllər mü- əyyən dəyişikliklərlə xalq arasında gündəlik işlənən məsəllərdir. Tabesiz mürəkkəb cümlə şəklində qurulmuş məsəllərin bir qismində təkrar olunan xəbərlərdən birincisinin (və ya xəbərin təkrar olunan hissəsinin) ellipsisi dastanın dilində qanuni hallardandır: Ayağım başmaq, yüzim yaşmaq görmədi. (33) Əski tonın biti, öksüz oğlanın dili acı olur. (111) At ayağı külük, ozan dili çevik olur . (36) Başıma qaxınc, yüzimə toxınc olmasun. (85) İlk iki cümlədə xəbərlər, sonrakı cümlələrdə isə xəbərin bir hissəsi ( olmaq sözü) ixtisar edilmişdir. Bunlar müasir dilimizin cümlə quruluşu tələblərinə tam müvafiqdir. Dastanların dilində sadə hikmətamiz cümlə-məsəllərdə xəbərlik şəkilçisinin ixtisarı halları da müasir normalara müvafiqdir: Qonşı həqqi – tənri həqqi . (34)
Ana həqqi – tənri həqqi . (47)
Məsəllər içərisində atalar sözünə yaxın olanları dildə daha çox sabitləşmişdir və «deyərlər» sözü ilə işlənə bilən məsəllərdir: Su həq didarın görmüşdir. (44) Qurd yüzi mübarəkdir. (44) Yayanın umıdı olmaz. (71) Aslan ənigi yenə aslandır. (106) Oğlan quş yürəklü olur. (107) Alp ərə qorqu vermək eyb olur. (108) Oğuzun arsızı türkmanın dəlüsinə bənzər. (108) At qulağı saq olur. (113) Dəpəgən köbini süsəgən yırtar. (113) Bizə gen yazuyı tar göstərər. (113) Yayan – piyada, saq – oyaq, həssas, dəpəgən – vurağan, süsəgən – buynuzlayıb vuran, yazı – çöl, səhra deməkdir. Bu 346
məsəllərin hamısı lazım olduqda dirildilə bilər. Məsələn, son məsəl dilimizdə «Gen yerini dar elədi» şəklində işlənməkdədir. Birinci iki məsəl isə xalq dilində indi də qalır.
məsəli
İgid də yalnız olmasın – şəklində işlənir. Anlar bir yedigində sən iki yegil (47), Başında olan bit ayağında dərildi tipli məsəllərin də xalq arasında mənası, məzmunu qalmaqdadır. Yo- şan dibi bərk olmaz (108)-məsəli atalar sözü səviyyəli məsəldir. XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərində başqa daha qədim bir mənbədən köçürüldüyü güman edilən və «Əmsali- Məhəmmədəli», yaxud «Məcməül-əmsali-Məhəmmədəli» adı ilə məşhur olan «Oğuznamə»də (10) 2000-ə qədər atalar sözü, məsəl, qanadlı ifadə və aforizm toplanmışdır. Kitabla tanışlıq göstərir ki, topludakı atalar sözləri, məsəllər, aforizmlər əksəriy- yət etibarilə çox qədimdir və yazıyaqədərki dövrün dil xüsusiyyətlərini əks etdirmək baxımından geniş maraq doğurur: «Şübhə yoxdur ki, «Oğuznamə»də toplanmış atalar sözü və mə- səllərin böyük əksəriyyətinin dili tarixən əvvəlki dövrlərə (IX-XI əsrlər) aiddir… Ədəbi-tarixi varislik əlaqəsi baxımından «Oğuzna- mə» (eləcə də onun ilk əlyazması) Yazıçıoğlunun əsərindən, hətta «Kitabi-Dədə Qorqud»un əlyazma nüsxələrindən daha qədim olmalı idi. Çünki bu mənbələrdə rast gəlinən paremik vahidlər bütövün – küllün (burada «Oğuznamə»nin) cüzi hissələridir».(10, 6-8) Bu kitabda toplanmış, «xalqın əqli birliyinin təntənəsi», «xalqın tarixə, tarixin də xalqa verdiyi ibrət dərsinin hamı tərəfindən qəbul və təsdiq edilən nəticəsi» (10, 11) kimi çıxış edən atalar sözləri və məsəllər onu hasilə gətirən xalqın da tarixi keçmişi, dil və təfəkkürünün qədimliyi, erkən orta əsrlərdə mövcud olan bədii qüdrəti barədə (10, 11) məlumat verir. «Oğuznamə»nin və «Kitabi-Dədə Qorqud»un verdiyi faktlar əsasında S.Əlizadə mühüm bir cəhəti müşahidə edərək yazmışdır: «Oğuznamə»də «Ər ləqəbilə anılur» kimi məsəlin varlığı təsdiqləyir ki, oğuzlar arasında ər (igid) sayılan adam üçün ləqəb qazanmaq zəruri imiş. Ləqəb şəxsiyyətin kamilliyini müəyyənləşdirən vacib titul sayılırmış – el ağsaqqalı ozan-kahinin təklifi ilə hamının təqdir və təsdiq etdiyi ictimai ad kimi başa düşülürmüş».(10, 15) Bu cəhəti biz e.ə. III-II minilliklərin antroponimlərini nəzərdən 347
keçirərkən də müşahidə etmişik və müşahidə nəticəsində qeyd etmişik ki, həmin dövrə aid şəxs adları əslində ad deyil, əksəriyyət etibarilə ləqəblərdən ibarətdir.(1, 150-408) S.Əlizadənin aşağıdakı fikri də onun faktlardan aldığı qənaət kimi, tarixi həqiqəti düzgün əks etdirir: «Oğuznamə» sübut edir ki, IX-XII əsrlərdə - Azərbaycanda ərəb və fars dillərinin zorakı yazılı dil hüququnu ələ keçirdiyi bir vaxtda, hətta çox-çox əvvəllər oğuz dili ədəbi-bədii fəaliyyətdə olmuş, zəngin bəşəri mündəricəsi, ictimai-tarixi kəsəri, yüksək ədəbi-estetik səviyyəsi ilə seçilən ədə- biyyat yaratmışdır». (10, 15) Bu fikri biz həmişə demişik və digər həssas dilçilər də söyləmişlər. Lakin hələlik mühafizəkar konsepsiya özünü önə soxur. Buradakı «Oğuz dili» ifadəsi ilə müəllif, təbii ki, Azərbaycan ərazisində işlənən, daim «türk dili», «azəri dili» ifadələri ilə anılan dili nəzərdə tutmuşdur. İndi «Oğuznamə»nin verdiyi faktlara diqqət yetirək. Ə.Dəmir- çizadə folklor materiallarından dilimizin tarixini öyrənmək üçün necə istifadə edilməsi məsələsindən danışarkən aşağıdakı tipli misallar vermişdir: Aydan
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|