Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- yerdən
- SÖZ VƏ İFADƏLƏRİN YERİNİN DƏQİQLƏŞDİRİLMƏSİ
|
ŞİVƏÇİLİYƏ QARŞI Yaradıcılığının inqilaba qədərki dövründə Ə.Haqverdiyev məhdud məhəlli dil vasitələrinə öz əsərlərində nisbətən geniş yer vermişdir. Sovet dövründə ədibin rəhbərliyi ilə aparılan dialektoloji işlər onun öz yaradıcılığına da təsir etmiş, o, ədəbi dil ilə dialektlərin əlaqə və münasibətini daha dərindən anlamağa başlamış, buna görə də vaxtilə nəşr olunmuş əsərlərinin dilini lüzumsuz şivə xüsusiyyətlərindən təmizləməyə, əsərlərinin dilini ədəbi dil normalarına uyğunlaşdırmağa çalışmışdır. Ədibin özü də daxil olmaqla bir neçə nəfərin məruzəsi əsasında qəbul edilmiş tezislərdə oxuyuruq: «Ayrı-ayrı Azərbaycan ləhcələrində bəzi səslərin dəyişmələri müxtəlif sərfi şiddətlər ilə bağlıdır; məsələn, Qarabağ şivəsində… «dır»ın «dı» surətdə tələffüzü və sair kibi». 32 Bu xüsusiyyəti dialektoloji yeniliklərin təsiri ilə Haq- 32
, Цмумазярбайъан юлкяшцнаслыг гурултайынын тезисляри .18.
сящ 86
verdiyev özü müşahidə etmişmi, başqaları göstərmişmi - bunu müəyyənləşdirmək çətindir. Lakin bir faktdır ki, ölkəşünaslıq qu- rultayından sonra, ədib bu hadisənin ədəbi dil üçün xarakter olmadığını nəzərə alaraq, səkkiz cümlədə qanuni vəziyyəti bərpa etmişdir; məsələn: İki yüz manat nə p u l d u ki…(34) İki yüz manat nə artıq p u l d u r ki…(49) 33
Düzəlişlərə baxmayaraq, bu xüsusiyyət Ə.Haqverdiyevin dili üçün səciyyəvi bir xüsusiyyət kimi qalmış və canlı dilə məxsus mühüm bir əlaməti mühafizə edib saxlamışdır. Əsərin ilk nəşrində sıra sayı düzəltmək üçün bəzi dialekt və şivələrimizdə, o cümlədən Qarabağ dialektində müşahidə olunan
şəkilçisindən istifadə edilmiş, həm müəllif dilində (re- maarkalarda), həm də obrazların dilində işlənmiş bu şəkilçi 17 sözdə ədəbi dil forması ilə əvəz olunaraq ikinci nəşrdə əsərdən tamamilə çıxarılmışdır: İ k i m i n c i məclis. (16) İ k i n c i məclis. (23)
İ k i m i n c i s i n ə qalan İ k i n c i s i n ə qalan yerdə… (7) yerdə… (12) və s. Birinci nəşrdə şivə çalarlı başqa şəkilçilərə də rast gəlirik; məsələn: Məşədi əyləşir yerdən (34); Xəncərimi odun qırmaq
bir bilayiq şeydir (8) – cümlələrindən birincisində canlı danışıq dili üçün səciyyəvi olan çıxışlıq hal şəkilçisi ədəbi dildə işlənən forma ilə – yerlik hal şəkilçisi ilə, ikinci misaldakı yönlük hal şəkilçisi ədəbi dildə bu məqamda işlənən ilə qoşması, sonuncu 33
1899-
,
1926-
Сол сцтцнда пйесин ъу ил саьда ъы ил няшринин
сящифяляри верилмиш . дир
87 misaldakı alınma şəkilçi ümumişlək alınma şəkilçi ilə əvəz edilmişdir: Məşədi əyləşir yerdə (49); Xəncərimi odun qırmaq
(45); O şe`r bunların müqabilində bir nalayiq şeydir (13) III növ təyini söz birləşməsinin ikinci tərəfi kimi işlənib, yerlik hal şəkilçisi ilə formalaşmalı olan üst
sözü əsərin ilk nəşrində, canlı danışıq dilində olduğu kimi, yalnız yönlük halın şəkilçisi ilə birləşmənin ikinci tərəfi kimi çıxış etmiş, yeni nəşrdə ədəbiləşdirilmişdir: Çökür başının ü s t ə. (38) Çökür başının ü s t ü n d ə. (54) Ot kökünün ü s t ə bitər. (10) Ot kökünün ü s t ü n d ə bitər. (16) və s. Ədib morfoloji vahidlərlə yanaşı, leksik vahidləri də nəzərdən keçirmiş, ilk nəşrdəki küy, dənə, səfər, dədə, əhatə, neçün, həməsalah, ayam, indən belə, oqqədri, nə qayırım və s.
kimi söz və ifadələri mətndən çıxararaq, səs, ədəd, dəfə, ata, həyət, nə üçün, mayehtac, əyyam, bundan belə, o qədər, necə eləyim
kimi söz və ifadələrlə əvəz etmişdir: Eşikdən k ü y gəlir. (37 Eşikdən s ə s gəlir. (53) D ə d ə, gəl gedək. (24) A t a, gəl gedək. (35) Amma i n d ə n b e l ə nə olsun? Amma b u n d a n b e lə nə olsun? (23) (33) Pyesin ilk nəşrində müraciət bildirən söz kimi işlənmiş balam
və bacı
sözləri daha müvafiq sözlərlə əvəz olunmuşdur: Bir də, b a l a m, mən… (5) Bir də, c a n ı m, mən… (8)
Heç, b a c ı, istəyirəm bir ava Heç, a n a c a n, istəyirəm bir… (24) çıxam. (16)
88
Bunlardan əlavə, ikinci nəşrdə « Atası getdiyi yolu oğlu da gedəcək, tayna » - cümləsindən ədat atılmış, bir sıra sözlərdəki səsartımı, səsdüşümü, səslərin əvəzlənməsi kimi hallar ədəbi dildə olduğu şəkildə səlisləşdirilmiş, klassik bədii dildən gələn yensin – ensin, yürək – ürək, urmaq – vurmaq formalarından ikincisi əsas götürülmüşdür.
Cümlə üzvlərinin və ümumiyyətlə, sözlərin, ifadələrin cümlədə yerinin dəqiqləşdirilməsi, şübhəsiz, ədibin inqilabdan əvvəlki iş üsulları sırasına da daxil idi. Lakin inqilabdan əvvəl yazıçının bu sahədə apardığı əməliyyat bir növ təsadüfi xarakter daşıyırsa, yaradıcılığının III dövründə bir sistem təşkil edir və daha çox, daha müxtəlif dil vahidlərini əhatə edir. Hətta elə faktlara təsadüf edilir ki, sözlərin yerinin dəyişdirilməsi ədəbi dilin xeyrinədirsə, bədiiliyə müəyyən dərəcə xələl gətirmiş, emosionallığı azaltmışdır. Ədib yazıçı duyğusu ilə bu faktların bir çoxuna toxunmaya bilərdi. Görünür, dilimizin elmi-nəzəri məsə- lələrindən əlavə, Azərbaycan dilinin praktik şəkildə tədrisi ilə məşğul olması, mətnlər tərtib etməsi, sadə cümlələrdə dilin ilk elementləri haqqında məlumat verməsi və s. cümlə üzvü ola bilən və cümlə üzvü kimi çıxış edə bilməyən dil vahidləri, onların dildə əhəmiyyəti, cümlədə mövqeyi, əlaqəsi və yeri haqqında ədibdə daha aydın təsəvvür yaratmış və o öz əsərlərinə yenidən nəzər salarkən bir çox sözlərin və birləşmələrin ümumi ədəbi normalara uyğun işlənmədi- yini müşahidə etmiş, onların yerini dəqiqləşdirməyə çalışmışdır. Söz və ifadələrin sırası ilə əlaqədar düzəlişlərin aşağıdakı tipləri vardır: Tamamlıq xəbərdən əvvələ keçirilmişdir: …yazıb g ə t i r i b b a n a.(9) …yazıb b a n a g ə t i r i b. (14)
89 Əgər ikinci nəşrdəki bana
sözü üzərinə düşən məntiqi vurğunu nəzərə almasaq, əvvəlki forma canlı danışıq dili və bədii dil üçün daha səciyyəvi və daha səlisdir. Həm feli bağlamaya, həm də əsas felə aid olan obyekt bildirən söz feli bağlamanın əvvəlinə keçirilmişdir: Cavad gətirib ç a x ı r ı verir.(7) Cavad ç a x ı r ı gətirib verir.(12) Təyinedici sözlər təyinlənənin əvvəlinə gətirilmişdir: … etibar eləyib b i r q ə p i k… etibar eyləyib g i r o v s u z b i r
g i r o v s u z verməyir. (34) q ə p i k borc verməyir. (49
M ə ş ə d i C ə f ə r s ö v d a S ö v d a g ə r M ə ş ə d i C ə f ə r g ə r girir (14) daxil olub… (21)
«Onda gördüm bir dənə dolu, çox böyük, qəflətən düşdü həmən ağacın təpəsindən…» - cümləsindəki «çox böyük» sözləri bu məqamda daha çox rus dili sintaktik qaydalarına uyğun gəldiyindən ədib həmin sözləri sonrakı nəşrdə təyin kimi vermiş və cümləni belə səlisləşdirmişdir: «Onda gördüm bir böyük dolu qəflətən düşüb həmən ağacın təpəsindən…» (27) Yer zərfliklərinin bir qismi xəbərdən əvvələ gətirilmişdir: Çay götürüb q o y u r l a r Bəylər çay götürüb q a b a q l a r ı n a
q a b a q l a r ı n a. (7) q o y u r l a r (12) Sabah g ö r ə r s ə n b i r a y r ı Sabah b i r a y r ı a d a m ı n q a p ı s ı n a d a m ı n q a p ı s ı n d a. (12) d a g ö r ə r s ə n. (18) Sonuncu cümlədən göründüyü kimi, belə halda təyinlər də zərfliklə birlikdə öz yerini dəyişməli olmuşdur. Aşağıdakı cümlədə yer zərfliyi təyini söz birləşməsi ilə ifadə olunmuş mübtədanın komponentləri arasından çıxarılmışdır: 90
Bilirəm, m ə n i m o d ü n y a d a Bilirəm, o d ü n y a d a m ə n i m y e r i m y e r i m cəhənnəmdir. (48) cəhənnəmdir. (61) Zaman zərflikləri başqa ikinci dərəcəli üzvlərdən əvvələ keçiril- mişdir: Yüzbaşını çağırıb axşam Axş amdan yüzbaşını çağırıb hökm edirdim. (5) tapşırırdım. (9) Göndərim h ə m i ş ə l i y ə H ə m i ş ə l i k göndərim kəndə. kəndə. (15) (9) Tərzi-hərəkət zərfliyi xəbərin əvvəlinə gətirilmişdir: Gedərik b i r y e r d ə ziyarətə. (18) B i r y e r d ə gedərik ziyarətə. (26) ...yoxsa q a l m ı ş a m d u s t a q ...yoxsa d u s t a q k i m i k i m i dörd divarın arasında. (18) q a l m ı ş a m dörd divarın arasında (26) Bəzi kəmiyyət zərfliklərinin də yeri dəqiqləşdirilmişdir: …b i r a z ürəyim yüngülləşir. (26) Ürəyim b i r a z yüngülləşir. (18)
başqa, özgə, qeyri, savayı, əlavə və s. qoşmaların işti- rakı ilə formalaşan xüsusiləşmiş üzvlər cümlənin əvvəlində, orta- sında gələ bildiyi kimi, sonunda da işlənə bilir, lakin aşağıdakı cümlədə xüsusiləşmiş üzvün işlənməsində rus dili sintaksisinə yaxınlıq hiss olunur: … amma özü mənim iki min manatdan artıq peşkəşimi yeyib, çörəyimdən əlavə . (34) Ona görə də müəllif, doğru olaraq, bu cümləni belə səlisləşdirmişdir: … özü mənim çörəyimdən əlavə, iki min manatdan artıq peşkəşimi yeyib. (48) Ədib inqilabdan əvvəlki vəziyyəti təsvir edərək yazırdı: «O vaxtın xalqı türk dilində məktub yazmağı bacarmazdılar. Danışıq 91
əsnasında işlətdiyimiz cümlələr fars quruluşunda olurdu. Məsələn: «Qəzetlərdə yazılanlardan böylə görünür ki, bu il Azərbaycanın pambıq məhsulu bol olacaqdır». «Mən sənin evinə gəlmərəm, çünki səndən incimişəm», «Hərgah mənə kağız yazmaq istəsən, bu ünvana yaz» və ilax…» «Ədəbi dilimiz haqqında» məqaləsindən götürdüyümüz bu parçada ki, çünki, hərgah
bağlayıcılarının altından xətt çəkilmişdir. Deməli, ədib həmin bağlayıcılardan bu məqamda Azərbaycan dilinin sintaktik quruluşuna uyğun şəkildə istifadə edilmədiyini göstərmək istəmiş və yəqin, buna görə də öz əsərlərinin dili üzərində işləyərkən ki bağlayıcılı bəzi tabeli mürəkkəb cümlələri sadələşdirmiş, budaq cümləni baş cümlədə buraxılmış üzvün yerinə qoymaqla tərkib şəklində işlətmişdir. Məs: Bəs siz bilirdiniz ki, b u n u Bəs siz K ə r i m i n b u n u K ə r i m g i r l i y i r d i… (31) g i r l ə d i y i n i bilirdiniz… (44)
Pyesin ikinci nəşrində frazeoloji vahidlərin tərəflərinin sırasına da diqqət yetirilmiş, ismi komponent feli komponentdən əvvələ keçi- rilmişdir: Niyə g ə l m ə y i r g ö z ü n ə Niyə g ö z ü n ə y u x u y u x u? (17) g e t m ə y i r? (25) Ə.Haqverdiyev ədatların da cümlədə rolunu düzgün təyin edərək, sırasına diqqət yetirmiş, bir qisminin yerini dəyişmişdir; məs.:
Təhzibül-əxlaq oxumayacağam Təhzibül-əxlaq k i oxumayacağam! k i! (10) (15)
İndi işqoldan d a istəyirlər İndi d ə işqoldan istəyirlər çıxartsınlar. (9) çıxartsınlar. (15) 92
Əvvəlki misalda ilk variant səlis görünür. Müəllif məntiqi vurğunu
təhzibül-əxlaq birləşməsinin üzərinə salmaq üçün ki -nin
yerini dəyişmişdir. İkinci misalda söhbət Süleyman bəyin barəsindədir. İlk nəşrdəki də ədatı belə bir təsəvvür oyadır ki, guya Süleyman bəy müəyyən bir yerdən qovulub, indi onu məktəbdən də qovmaq istəyirlər. Halbuki müəllif bunu demək istəmir, məlum olur ki, onu pis hərəkətlərinə görə bir neçə dəfə xəbərdar etmişlər, indi isə məktəbdən xaric etmək istəyirlər. Hər iki formada müəllifin fikrinin dəqiq ifadəsi üçün məntiqi vurğu istəyirlər sözünün üzərinə düşməlidir. Lakin birinci halda işqol
sözündən sonra da ədatının gəlməsi məntiqi vurğunu daha çox bu sözün üzərinə çəkir, ikinci halda isə bu vəziyyət yoxdur, vur- ğunun
işqol və ya
istəyirlər sözünün üzərinə düşməsi ixtiyaridir. 93
ƏVƏZETMƏLƏR Ə.Haqverdiyev pyesin dili üzərində yenidən işləyərkən bəzi şəkilçiləri, sözləri, ifadələri, hətta müəyyən cümlələri atmış, onları daha münasib şəkilçi, söz, ifadə və cümlələrlə əvəz etmişdir. Əsərin forma və məzmunca təkmilləşib daha da yaxşılaşmasında müxtəlif səbəblərlə bağlı olan bu əvəzetmələrin müyyən rolu vardır. Şəkilçilərin əvəz edilməsi daha çox üslubi xarakter daşıyır və aşağıdakı hallarda özünü göstərir: Əmr şəkli üçüncü şəxs təkin şəxs sonluğu müzare zaman şəkilçisi ilə əvəz edilməklə prosesin qanunauyğunluğu ifadə olunmuşdur: Ata qumarbaz oldu, oğul da Ata qumarbaz oldu, oğul da gərək qumarbaz o l s u n. (10) qumarbaz
o l a r. (16) İşin qətiliyini bildirmək, loruluğu aradan qaldırmaq üçün felin müzare zaman şəkilçisi qəti gələcəklə əvəz olunmuşdur: …məndən sana pul ç a t m a z. (31) …məndən sana pul ç a t m a y a c a q.(21) Yeni nəşrdə üslubi məqamla əlaqədar olaraq, ikinci şəxs təkin şəxs sonluğunun həmin şəxsin cəmi ilə, nəqli keçmiş və indiki zaman şəkilçilərinin şühudi keçmişin şəkilçisi ilə əvəz olunduğu hallar da vardır: Cavadı ki t a n ı y ı r s a n? (39) Cavadı ki t a n ı y ı r s ı n ı z? (55) Xoş g ə l m i s i n i z, beş Xoş g ə l d i n i z, beş g ə l d i n i z,
g ə l m i s i n i z, bəs niyə əliboş bəs niyə əliboş g ə l d i n i z? (6)
g ə l m i s i n i z? 94
Bunlar əsasən üslubi-məna səciyyəli düzəlişlərdir. Elə əvəz- etmələrə də təsadüf olunur ki, daha çox üslubi-forma səciyyəlidir və belə hallarda cümlənin qrammatik səlisliyi nəzərə alınmışdır. Məsələn, məqsəd zərfliyinin məsdər və hal şəkilçiləri şəxs sonluğu ilə əvəz edilməklə cümlə söz sırası cəhətdən dürüstləşdirilmiş və ümumən səlisləşdirilmişdir: Gedək xeyir işə m ə ş ğ u l o l m a ğ a. Gedək, xeyir işə m ə ş ğ u l o l a q. (13) (20)
Yanaşı gələrək eyni şəkildə təsriflənmtş iki feldən birincisinin şəkilçisi feli bağlama şəkilçisi ilə əvəz edilmişdir: Məni t o v l a d ı l a r, g ə t i r d i l ə r Məni t o v l a y ı b g ə t i r d i l ə r
buraya gəzməyə. (32) buraya gəzməyə. (45) …g ə l s i n l ə r a p a r s ı n l a r. (33) …g ə l i b a p a r s ı n l a r. (47)
Şübhəsiz, sözlərin əvəz olunması müəllif əməliyyatında daha geniş yer tutur. Ədib həm remarkalarda, həm də obrazların dilində bir sıra sadə danışıq sözlərini ədəbi dil sözləri ilə əvəz etmişdir: K a ğ ı z ı açıb oxuyur. (34) M ə k t u b u oxuyur. (48) Satdırıb borc u c u n d a n Satdırıb borc ə v ə z i n ə götürdü. (40) götürdü. (56) Biz həmişə g ə z m ə y ə buraya Biz həmişə elə buraya s ə y a h ə t ə gəlirik. (27) gəlirik. (40) Sonuncu misaldakı səyahət
sözü yerinə düşməmişdir, çünki gəzmək başqa, səyahət başqadır. Pyesdəki hadisələrə gəzmək daha
müvafiqdir. Əksinə olaraq, bəzən də ədəbi dilə məxsus sözlər sadə danışıq sözləri ilə əvəz edilmişdir. Bu hal nökər Cavadın və sadə şəhərli İsmayılın dilində müşahidə olunur: 95
Ağa, nə buyurursan? (22) Ağa, nə d e y i r s ə n? (32) X e y r, ölmüyüb. (39) Yox, ölmüyübdür. (56) Cavad bəzi nökərlər kimi fağır və küt deyil. O görür ki, ağası Nəcəf bəy getdikcə müflisləşir. Hadisələrin gedişindən məlum olur ki, o, əlaltdan özünə sərmayə toplayır və axırda nökər Cavad, doğrudan da, ağa Cavada çevrilir. Cavad ağasının gələcək dilənçi vəziyyətini görərkən ona «nə buyurursunuz?» deyə müraciət etməsi kinayə və gizli istehza ifadə etmiş olardı. Cavadda isə ağasına qarşı belə bir münasibət yoxdur, hətta əsərin sonunda aydın olur ki, Nəcəf bəyin əlindən tutan yeganə adam Cavaddır. Ona görə də Cavadın sonrakı nəşrdə təshih olunmuş cavabı daha təbii olub, onun dirçəlməkdə olduğunu, hadisələrin gedişindən yaxşı baş açdığını aydın göstərir. Əsərin ilk nəşrindəki bir sıra sözlər məna və üslubi cəhətdən düzgün işlənmədiyi üçün sonrakı nəşrdə müvafiq sözlərlə əvəz edilmişdir. Məlumdur ki, insana nə sualı verməzlər, itin əli, çiyinə çuval salmaq, ildırım çaxmasının bərki-boşu, şeirin göyçəyi, insanın bir giləsi olmaz, arvada kişi deyilməz və s. Ona görə də: Avçısan, hər nəsən… (31), …itin əlindən alıb
yeyəsən
(35), Çiynində bir çuval (27), Atamın, anamın bir giləsiyəm mən (14), İldırım bərk şaxıyır (44), Çox göyçək şerdir (8), A kişi, sən nə deyirsən (22) – cümlələri ikinci nəşrdə aşağıdakı kimi dəyişdirilmişdir: Avçısan, hər kəssən… (44), …itin ağzından alıb yeyəsən (50), Çiynində bir xurcun (39), Atamın, anamın bir dənəsiyəm mən (21), İldırım iki dəfə şaxıyır (61), Çox gözəl şerdir (13),
Rəhmətliyin qızı, sən nə deyirsən… (33)
34 Ədib bəzi alınma sözləri ümumişlək formaları ilə əvəz etmiş, Ətraf bəyləri filcümlə yığılıb (5), Halpürsanlıqdan sonra dedi (41), Hanı o övrət kimi qaçıb gizlənən tülkü? (23) – cümlələrindəki filcümlə yığılıb, halpürsanlıqdan, övrət sözlərini 34
1965-
Ясярин ъи илдян щазыр олан биринъи щиссясини
. ихтисарла вердийимиз цчцн мисаллары да азалтмышыг 96 cəm olub, əhvalpürsanlıqdan, arvad sözləri ilə dəyişmişdir. Ə.Haqverdiyev aşna, biabruçılıq kimi sözləri dost, rüsvalıq sözləri ilə əvəz edərkən məna incəliyinə fikir vermişdir. Ədib hiss etmişdir ki, aşna
sözünün mənasında məcazilik var və həqiqi dost anlayışını ifadə edə bilmir, eləcə də yoxsul kəndli İmamverdinin qızı biabır deyil, rüsvay edilmişdir və s. Əvəzetmələrin bir qismi sırf üslubi xarakter daşıyır. Burada məna incəliyindən əlavə, cümlənin ahəngdarlığı, rəvan və oxunaqlı olması da nəzərə alınmışdır: Heç getməyə k ö n l ü m yoxdur.(5) Heç getməyə m e y l i m yoxdur.(9) Hanı murovluq v ə q t i? (6) Hanı murovluq z a m a n ı? (10)
A n c a q budur üç gündür… A m m a budur üç gündür… (39)
Xeyir olsun, n ə q l e l ə Xeyir olsun, s ö y l ə görüm görüm. (18) (27) və s. Əvəzetmələrin başqa bir qrupu yersiz təkrarları aradan qardırmaq məqsədi daşıyır: Mənim dediyim sözləri atama …dediyim sözləri atama y e t i r ə r s i n i z.(45) d e y ə r s i n i z. (32) F ə q i r, dünyadan kam almamış Y a z ı q, dünyadan kam almamış f ə q i r! (33) f ə q i r! (46) Çox pis g ə z i r və pis adamlar Çox pis d o l a n ı r və pis adamlar ilə g ə z i r. (9) ilə g ə z i r. (14) Göründüyü kimi, müəllifin bu əməliyyatı bütün misallarda əsərin xeyrinə deyildir. İkinci, üçüncü cümlələr əvvəlki nəşrdə daha qüvvətlidir. Çünki həmin cümlələrdə fəqir
və gəzir
sözləri təkrar deyil, təkrir mahiyyəti daşıyır. 97
Əvəzetmələr içərisində əsərin ilk nəşrindəki səhvlərin düzəlişi də müəyyən yer tutur. Birinci nəşrin əvvəllərində dəllək İmamverdidən söhbət getdiyi halda, 40-cı səhifədə dəllək Nəbi ortalığa çıxır; murovluq dövrü «nəçəlnik dövrü» adlandırılmış və s. Bunların təshihindən əlavə, müəllif münasib bilmədiyi bəzi adları, rəqəmləri də dəyişmişdir. 35 Pyesdə o dövrün (20-ci illərin) orfoqrafiyasını əks etdirən reqressiv düzəlişlərə də təsadüf olunur. Belə ki bir neçə cümlədə mən
sözü bən, min
sözü bin, kimi sözü kibi, belə sözü boylə
şəklində təshih edilmiş, ilk nəşrdə əksərən x ilə yazılan çox, oxumaq, oxşamaq, çoxdan, yoxsa kimi sözlərdə x
hərfi q
ilə əvəz olunmuşdur. Bunları müəllif düzəlişləri hesab etmək olmaz. Ədib cümlələrin bir qismində fikri qüvvətli və daha emosional ifadə etmək üçün leksik vahidləri frazeoloji vahidlərlə əvəz etmişdir: Təvəqqe eliyirəm ki, x a t i r c əm Təvəqqe eliyirəm, z ə h m ə t ç ə k i b gedib evində oturasan. (21) gedib evində oturasan. (31) İndi mən n ə e l i y i m? (37) İndi mən n ə ç a r ə q ı l ı m? (54) Ə.Haqverdiyev bizim frazeoloji vahidlər adlandırdığımız sabit birləşmələrə də diqqət yetirmiş, onların bəzilərini ümumişlək sinonimləri ilə əvəz etmişdir: Di yaxşı, i z a l ə o l, çəkil Di yaxşı, r ə d d o l, çəkil başımdan! (17)
başımdan! (11) Ədib pyesin üzərində yenidən işləyərkən mətndə, xüsusilə remarkalarda müəyyən dəyişikliklər etmiş, ibtidai, uzun, qeyri- səlis cümlələri qısaltmağa, səlisləşdirməyə çalışmışdır. Cümlələrin 35
« .
Ятрафлы мялумат цчцн Я Щагвердийевин драматурэийа »
дили адлы намизядлик диссерта (
, . .
. сийамыза Бакы В И Ленин ад , 1966)
. АПИ бахмаг олар 98
əvəz olunması başqa müxtəlif səbəblərlə də əlaqədardır. Məsələn, epizodik hadisəni əsas hadisə ilə daha möhkəm bağlamaq, komizmi gücləndirmək üçün Səlim bəyin dilində xalq mahnısının misraları aşağıdakı şəkildə dəyişdirilmişdir: Uca barıdan aşaram, Uca barıdan aşaram, Yanıma kəniz qoşaram. Yanıma kəniz qoşaram. N a b a t ı mənə versələr, H ə m z ə n i bana versələr, H a c ı Ə l i q ı z ı n b o ş a r a m .(13) C i b i n i n p u l u n u d a r a m.(21)
Həmzə bəy qumar oyununda uduzduğu üçün tez-tez bəylərin, xüsusilə də Səlim bəyin gülüş hədəfinə çevrilir. Müəllif yuxarıdakı vasitədən də həmin məqsəd üçün istifadə etmiş, dialoqlar və hadisələr arasındakı əlaqəni gücləndirə bilmişdir. İlk nəşrdə bəzən remarka hadisələrin gedişinə uyğun gəlmir. Məsələn, aşağıdakı cümlələrə diqqət yetirək: S o n a x a n ı m. Cavad, Nəcəfi bir buraya çağır, deginən adam gəlib, səni görmək istəyir. (Cavad gedir, Pəri xanım durub o biri otağa keçir) Sən hara gedirsən, ay Pəri? P ə r i x a n ı m. Kişi gəlir, deyirəm keçim o biri otağa . (20)
Göründüyü kimi, belə çıxır ki, guya Pəri xanım o biri otağa keçdikdən sonra Sona xanımla danışır, onun sualına cavab verir. Bu məntiqsizliyi aradan qaldırmaq üçün ikinci nəşrdə remarka belə düzəldilmişdir: Cavad gedir, Pəri qalxır. (29)
Yaxud başqa bir misal: «Nəcəf bəy gedir qapıya tərəf». (37) Bu o deməkdir ki, Nəcəf bəy hələ səhnədə olmalıdır. Lakin hadisələrdən məlum olur ki, onun səhnədə qalmasına ehtiyac yoxdur, çıxmalıdır. Deməli, müəllif bu cümləni bəyin səhnəni tərk etməli olduğunu göstərmək üçün işlətmişdir, lakin fikir düzgün ifadə olunmamışdır. Ona görə də sonrakı nəşrdə cümlə düzəldilmişdir: «Nəcəf bəy çıxır» . (53)
Bəzən remarkada çətin anlaşılan cümlələr bütövlükdə dəyişdirilmiş, sadələşdirilmişdir: Əfradi-əhli məclis. (2) İştirak edənlər. (3) 99
Əvəzetmələrin bir qismindən hiss olunur ki, müəllifin məqsədi fikri aydın, yığcam və səlis ifadə etməkdir. Hətta belə hallarda bəzən mürəkkəb cümlə sadə cümlə şəklinə salınmışdır: Bu halda təpənin dalında gəzən Bu halda təpənin dalından gələn uşaqların səsi gəlir, qarmon uşaqların oxumaq səsləri gəlir. çalıb hamısı bir yerdə (42) oxuyur. (20) Aşağıdakı cümlənin sadələşdirilməsi isə, şübhəsiz, onun Hind-Avropa dillərinin cümlə quruluşuna uyğun gəlməsi ilə bağlıdır: Neçün götürürsən o zülmü ki, Nə üçün biz övrət taifəsinə biz övrət taifəsinə eliyirlər?(16) olan zülmü götürürsən? (23) Bəzi cümlələrin başqası ilə əvəz olunması, dəyişdirilməsi sosialist inqilabının Haqverdiyevin dünyagörüşünə təsiri ilə bağlıdır. Məsələn, kəndli İmamverdinin bəy qarşısında mütiliyi ədibin özünə də xoş gəlməmiş, əsərin yeni nəşrində İmamverdini nisbətən mübariz kəndli surəti kimi nümayiş etdirməyə çalışmışdır: İ m a m v e r d i. Bəy, hərçənd mənim İ m a m v e r d i. Bəy, namus bir sənin evində qeyzlənməyim bəyzadələrdə deyil, kasıb- kusubun
dürüst deyil, amma mən öz da özünə görə namusu var və abrumun qədr və qiymətini bilən namusum da məni qeyzlənməyə adamam. Mən qızımın vadar eliyir. Mən öz abrumın qədr müttəhimliyini heç vədə qəbul eləmərəm. (24) qiymətini bilirəm və qızımın
rüsvaylığını heç vədə qəbul etmərəm (35) 100 |