Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

ŞİVƏ SÖZLƏRİ

Keçən   əsrin   ikinci   yarısında   və   bizim   əsrin   əvvəllərində, 

milli   ədəbi   dilimizin   daha   çox   sabitləşdiyi   dövrdə   ümumxalq 

Azərbaycan dilinin qolları – dialekt və şivələr hələ böyük təsir 

gücünə malik idi. Ümumxalq dilinə əsaslanan hər bir yazıçı ədəbi 

dilimizi yeni söz və ifadələrlə zənginləşdirmək üçün doğulduğu 

131

və yaşadığı dairənin lüğət vahidlərindən daha çox istifadə etməli 

olmuşdur.   Bu   onlara   obrazların   dilini   fərdiləşdirmək,   zəngin 

sinonim cərgələr vasitəsi ilə fikri daha obrazlı ifadə etmək kimi 

bədiilik prinsiplərinin tələblərinə görə də lazım idi.  Bunu təkcə 

Ə.Haqverdiyevin   ilk   dram   əsərlərinin   dilində   əsasən   Qarabağ 

dialektinə uyğun gələn xüsusiyyətlər deyil, C.Məmmədquluzadə-

nin   əsərlərindəki   Naxçıvan,

56

  inqilabçı   yazıçı   N.Nərimanovun 

əsərlərindəki Qazax-Borçalı

57

  şivə xüsusiyyətləri də təsdiq edir. 

Şivələrin   bədii   dilə   təsiri   bir   proses   kimi   indi   də   kəsilməmiş, 

məhəlli xüsusiyyətlərdən ədəbi dili zənginləşdirmə istiqamətində 

indi də istifadə olunur.

58

Onu   da     qeyd   etmək   lazımdır   ki,   Haqverdiyev   və   onun 

müasirləri şivə sözlərinə o dərəcədə yer verməmişlər ki, onların 

bədii əsərlərinin dili məhəlli xarakter daşısın, şivə ünsürlərindən 

istifadə edilərkən «məzəli duzluluq yox, artıq duzluluq – şorluq» 

(Ə.Dəmirçizadə) əmələ gəlsin; əksinə, canlı dilin orijinallığını və 

təbiiliyini   saxlamaq,   məhəlli   kolorit   əsasında   canlı   lövhə 

yaratmaq üçün onlar şivə sözlərindən qənaətlə istifadə etmişlər.

Əsərin ikinci nəşrində ədib şivə xüsusiyyətlərinin islahına 

çalışsa da, qərb dialekt və şivələrinə, xüsusən Qarabağ şivələrinə 

aid bəzi fonetik və leksik əlamətlər, onun üslubunun səciyyəvi 

cəhətləri kimi, pyesin dilində yenə də özünü saxlamışdır.

Ötəri   şəkildə   nəzərdən   keçirdiyimiz   bəzi   fonetik 

xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:

1.   Pyesdə   səslərin   tarixi   uyğunluğu   faktları   müşahidə 

olunur. İndi ədəbi  dilimizdə işlənən 

mişovul, qovmaq, ov, ovçu, 

qırqovul

 və s. sözlərə pyesdə 

mişavıl, qavmaq, av, avçı, qırqavul 

şəklində rast gəlirik.  

A  

∼

  o

  uyğunluğu, şübhəsiz, qədim tarixə 

malikdir. Təkcə 

av

  sözünə diqqət yetirmək kifayətdir. Bu sözün 

56

  .  .              .  

 

 

С Я В я л и й е в Ъялил Мяммядгулузадянин щекайяляриндя 

.  

.  

 

-

 

,  

 

диалектизмляр Азярб ССР ЕА нын хябярляри иътимаи елмляр 

, 1960,  4.

серийасы

№

57

  .  .                .  .

 

 

 

М Б М я м м я д о в Н Няримановун няср ясярляринин лексика 

 

вя фразеоло

, 

 

., 

, 1964, 

. 44-56.

эийасы намизядлик дис Бакы

сящ

58

  .

Г  К а з ы м о  . «

 

»  

 

,  . .

 

в Дяли Кцр цн дили щаггында В И Ленин адына 

-

 «

 

» , XI 

, 1970,  5, 

.50-55.

АПИ нин Елми ясярляр и

серийа

№ сящ

132

ilk səsi həm türk  dillərinin qədim yazılı abidələrində, həm bir sıra 

müasir türk dillərində, həm də Qarabağ şivələrində 

a

 ilə başlayır. 

Məsələn, Orxon-Yenisey abidələrinin dilində  

a

υ

,

59

  M.Kaşğaridə: 

a

υ

,

60

  Orta   Asiya   təfsirinin   dilində:  

a

υ

61

,   Əbu-Həyyanda:  

a

υ

62

, 

qırğız, qazax, sart, koman dillərində: 

a

υ

, ay

63

, türk dilində: 

a

υ

64

, 

türkmən dilində: 

a

υ

65

 və s.

Saitlə   bitən   bəzi   sözlərdən   sonra   «y»   səsi   ilə   başlayan 

şəkilçi gəldikdə açıq saitin  qapalı  saitlə  əvəz  olunması  özünü 

göstərir:    

Yurdu  itmiş,  inək  kimi ot  o t l u y u r

. (9) 

Adımı 

qoca qoyub məni y a x a l ı y ı b s ı n ı z

 (8) və s.

Yenə  

və  

genə

  sözlərində  

g  

∼

  y

  uyğunluğu   vardır:   17 

cümlədə

 genə

, yalnız bir cümlədə 

yenə 

işlənmişdir.

2. Yalnız surət dilində deyil, remarkalarda da rus dilindən 

alınmış və 

st, şq

 səsləri ilə başlayan sözlərin əvvəlində protetik 

«i»,   «u»   saitlərindən   biri   işlənmişdir   ki,   bu   da   sözlərin   canlı 

danışıq dilindən alınması haqqında fikri qətiləşdirir: 

istəkan, istul, 

işqab, işqol

.

3. Səciyyəvi fonetik hadisələrdən biri də sait uzanması ilə mü-

şayiət olunan səsdüşümüdür. Bu hadisə  

n, v, r

  səslərində nəzərə 

çarpır; məsələn:

59

  .  .          . 

 

 

.  .- .,

С Е М а л о в Памятники древнетюркской письменности М Л  

1951, сящ. 353 (

 

 

 

 

 

 

Тякрар олунан бязи ясярлярин адлары бундан сонра 

 

).

ихтисарла вериляъякдир

60

                            . 

 

-  

, 

,

М а щ м у д К а ш э а р и Диванц лцьат ит турк терчцмеси  

 

 

, 

 1, 

, 1939, 

.32.

ъевирен Бесим Аталай чилт Анкара

сящ

61

  .  .                . 

 

 

 

А К Б о р о в к о в Лексика среднеазиатского тефсира XII-XIII 

. 

, 1963,

вв Москва

 

.35.

сящ

62

      -           . 

 –   – 

   

   

, 

,

А б у щ а й й а н Китаб ал идрак ли лисан ал Атрак Истанбул  

1931, 

.7.

сящ

63

  .   .             .  

 

 

 

,  

.,   1.

В В Р а д л о в Опыт словаря тюркских наречий СПб

 

.66,636.

сящ

64

 

-

 

, 

, 1945,

Турецко русский словарь Москва

 

..47.

сящ

65

 

 

 

, 

, 1962, 

.13.

Тцркмен дилинин сюзлцги Ашгабат

сящ

133

Söz ortasında «n» səsinin düşməsi: 

ta:rı, hö:kürmək

;

Bəzi ərəb sözlərinin ilk hecasındakı «v» səsinin düşməsi:  

o:qat, 

o:za

.

-dır

 xəbər şəkilçisinin son səsinin düşməsi:

 K o r d u yurdum, 

kor, kor…

 (37), 

…güllə dəyənə su  z ə r ə r d i

 (46) və s.

Bunlardan əlavə, mənsubiyyət şəkilçili isimlər hallanarkən 

yiyəlik halda «n» bitişdiricisi ilə yanaşı, «y» bitişdiricisindən də 

istifadə edilmiş (məsələn: 

ayağıyın biri

, 8, 

cibiyin ağzını

, 8), bəzi 

sözlər assimilyasiyaya uğramışdır.

Ədəbi dilimizdən fərqlənən bu cür fonetik xüsusiyyətlər, şüb-

həsiz, xalq dilinə məxsus səciyyəvi cəhətləri saxlamaq meylindən irəli 

gəlmişdir.

Pyesin dilindəki bəzi sözlər işlənmə dairəsinin coğrafi məh-

dudluğuna   görə   şivə   sözləri   qrupuna   daxildir.   Mənşə 

mənsubiyyəti  və  semantik imkanları  bu sözlərin  əsərin  dilində 

müəyyən üslubi keyfiyyətə malik olduğunu göstərir.

Həmzə   bəyin   dilindəki  

quylamaq

  sözü   «Orfoqrafiya 

lüğəti»ndə   (1960)   verilmiş  

quyulamaq  

və  

quyulanmaq 

sözlərindən   həm   məna,   həm   də   formaca   fərqlənir.   Əgər 

quyulamaq  

–   quyu   qazmaq,  

quyulanmaq

  –   öz-özünə   quyu, 

çuxur   əmələ   gəlmək   mənasını   verirsə,  

quylamaq

  –   dərinə 

tullamaq,   yerin   dərinliyinə   atmaq,   basdırmaq   mənasındadır: 

Allah qoysa, yenə hamınızı mən yerə quyluyacağam 

(8) Bu sözə 

«gizləmək»,   «ört-basdır   etmək»   mənalarında   Füzuli   rayonu 

şivələrində,

66

 

qluylanmax

  şəklində   «dərinə   getmək»,   «dərinə 

düşmək»   mənalarında   şimal-qərb

67

  şivələrində   də   təsadüf 

edilmişdir.

Şübhəsiz, bu söz müasir dilimizdəki 

quyu

 sözü ilə əlaqədardır. 

Lakin  

quylamaq

  sözündən   sözdüzəldici   şəkilçini   ayırdıqda   yalnız 

quy

  sözü   qalır   ki,   bu  da  müasir   ədəbi  dilimizdə   heç   bir   məna 

66

 

.:  .  .                . 

 

 

 

Бах И М М я м м я д о в Фцзули району шивяляринин лцьятиня 

.  . .

 

 

-

 

 

, 

даир М Ф Ахундов адына АДПИ нин елми ясярляри XI 

,

бурахылыш  

1961, 

. 125.

сящ

67

  .  .                . 

 

 

-

 

А Я Щ ц с е й н о в Азярбайъан дили шимал гярб шивяляри 

,  . .

 

 

-

 «

 

» , 

лцьяти В И Ленин адына АПИ нин Елми ясярляр и XI 

, 1964,

серийа

 

6, 

.118.

№ сящ

134

vermir.   Türk   dillərində   söz   köklərinin   təkhecalılığı   haqqında 

nəzəriyyəyə əsasən bu sözün qədim və ilkin lüğəvi vahidlərdən 

olduğunu güman etmək mümkündür. Şimal-qərb şivələrində quyu 

mənasında 

quy

 sözünün olması da bu gümanı artırır: 

Havuğartax 

dərin qIuy nəyinqa lazımdır? (

Kəpənəkçi).

68

Frazeoloji   vahid   tərkibində   işlənmiş 

yumrulmaq

  sözünə 

«dağılmaq»,   «yeksan   olmaq»   mənalarında   aşağıdakı   cümlədə 

rast   gəlirik:  

…yolu   yumrulmuş,   yoldan   dönüb   Nəcəf   bəyin 

yanına

. (28) Güman ki, sözün kökü  

yum

  felidir:  

-r

  ünsürü sifət 

düzəldən   şəkilçi   olub,   onun   vasitəsi   ilə   indi   ədəbi   dilimizdə 

işlənməyən  

yumur

  sifəti   (qırğız   dilində  

cumur

  sifəti   kimi

69

) 

düzəlmişdir.   Sonralar   bu   sözdən  

təngimək,   bayatımaq, 

turşumaq,   genimək

  və   s.   sözlərə   müvafiq   olaraq,   yenidən 

yumurumaq

  feli   əmələ gəlmiş və həmin söz canlı dildə yalnız 

qayıdış   növ   şəkilçisi   ilə   birgə   –  

yumrulmaq

  şəklində 

sabitləşmişdir.   Bu   söz   iki   fonetik   variantda   –  

yomrulmax   // 

yəmrilməx`

  şəkillərində   (izi   qalmamaq,   yeksan   olmaq,   külü 

sovrulmaq, tamamilə dağılmaq mənalarında) dilimizin şimal-qərb 

şivələrində də müşahidə edilmişdir.

70

Girləmək

  sözü   pyesdə   «izləmək»   və   «öldürmək   üçün 

fürsət axtarmaq» mənasındadır: 

…doğrudan da Kərim bunu çox 

girliyirdi.

  (43)   Bu   sözə   qərb   və   cənub   dialekt   və   şivələrində 

həmin   mənada   (

girrəməx`,   girələməx`

  şəkillərində)   indi   də 

təsadüf   edilir.   Quba   dialektində

 

girrəmağ

 

sözünün 

«dolandırmaq» mənası ilə yanaşı, «cana gətirmək» mənası da 

qeyd olunmuşdur.

71

 V.V.Radlov türk dilindəki 

qurla

 sözünü 

qur-

la

  şəklində kök və şəkilçiyə ayırmış, pyesdəki mənaya yaxın – 

birdən, qəflətən ölmək mənasında işləndiyini göstərmişdir.

Sırtalmaq

  – həyasızlaşmaq sözünün ifadə etdiyi mənaya 

yaxın  bir  mənadadır:  

…fağırı haqq yerə, nahaq yerə o qədər 

68

 

 

.

Йеня орада

69

  .             

Л Б у д а г о в. 

.., 

Сравнительный II, 

.384.

сящ

70

 

.:  .  .                . 

 

 

-

 

Бах А Я Щ ц с е й н о в Азярбайъан дили шимал гярб шивяляри 

,  . .

 

 

-

 «

 

» , 

лцьяти В И Ленин адына АПИ нин Елми ясярляр и XI 

, 1964,

серийа

 

1, 

.104.

№ сящ

71

  .                . 

 

, 

, 1961, 

.251.

Р Р ц с т я м о в Губа диалекти Бакы

сящ

135

döydün ki, axırda sırtaldı, indi üzünə ağ olur.

 (15) Sözün  kökü 

türk   və   türkmən   dillərindəki  

sırt

  sözüdür   ki,   dialekt   və 

şivələrimizdəki «üzü boz», «həyasız» mənalarında 

sırtıq

 sözü də 

burdandır.

Şalaq

.  Bu   sözə   «axsaq»,   «çolaq»   mənasında   aşağıdakı 

cümlədə təsadüf olunur: 

…bir şalaq yabını minirsən… 

(10) Sözə 

Cəbrayıl   keçid   şivəsində   «maxara»   sözünün   sinonimi   kimi, 

«xarab» mənasında təsadüf  edilmişdir.

72

Şalaq

  sözünə qohum dillərdə də rast gəlmək mümkündür. 

Özbək dilində 

şalok

 – zəifləmiş, yorğun, şikəst edilmiş

73

 deməkdir. 

Sonuncu məna pyesdəki mənaya tamamilə uyğundur. Sart dilində 

isə  

şalak-şuluk   kilmak

  –   silkələmək,   yırğalamaq,   əsdirmək,   əl-

ayağını oynatmaq, 

şalaklamak

 – kələ-kötür yol ilə getmək, əsmək, 

yırğalamaq

74

  mənalarındadır   ki,   axsaq,   çolaq   bir   heyvanda   bu 

hərəkətləri görmək çətin deyildir.

Pyesdə  ildırım   çaxması   mənasında    

şaxımaq 

   sözü 

işlənmişdir:  

...ildırım  ş a x ı y ı r

 (60), 

Peydərpey ildırım  ş a x ı 

y ır

  (61) və s. Mənbələr bu sözün qədim tarixə malik olduğunu 

göstərir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında oxuyuruq: 

Göydən 

ildırım   ağban   evim   üzərinə   şaqır   gördüm;   Ağ   ildırım   olub  

şaqıyaydım

75

 və s. L.Budaqov da türk və türkmən dillərində eyni 

mənada 

şaxımaq

76

 sözünü qeyd etmişdir. Radlov göstərir ki, 

şak 

sözü şor, kaçin, qırğız dillərində «çax» mənasındadır: məs:  

ot 

şaktı – od çaxdı

.

77

 

Şaxımaq

 sözünün kökü türk dillərinin bir sıra 

sözlərində özünü saxlamışdır. Azərbaycan dilindəki 

şıqqıldamaq, 

şaqqıldamaq,   şaqqanaq(çəkib   gül-mək),   şaqq   (eləmək)

,   türk 

dilindəki  

sakirdamak

78

,   türkmən   dilindəki  

şaqqıldamaq, 

72

  .  .              . 

 

 

 

,

Т И Щ а ъ ы й е в Азярбайъан дилинин Ъябрайыл шивяси  

 

., 

, 1961, 

.385.

намизядлик дис Бакы

сящ

73

 

-

 

, 

, 1959,

Узбекско русский словарь Москва

 

.531.

сящ

74

  .  .            . 

., 

В В Р а д л о в Опыт IV, 

.961.

сящ

75

 

«

-

 

», 

, 1962, 

.31, 81.

Китаби Дядя Горгуд Бакы

сящ

76

  .              . 

… 

Л Б у д а г о в Сравнительный I, 

. 661.

сящ

77

  .  .            . 

… IV,

В В Р а д л о в Опыт

  

. 931. 

сящ

78

 

-

 

, 

, 1945,

Турецко русский словарь Москва

 

.559.

сящ

136

şaqırdamaq,   şakqıldamaq

,

79

  özbək   dilindəki  

şakillamok

80

  və   s. 

sözlərin   ilk   hecaları,   daha   doğrusu,   etimoloji   kökləri   olan 

şaq//şıq//şak

 hissələri 

şaxımaq//şaqımaq

 sözlərinin 

şax//şaq

 his-

sələri   ilə   məzmun   və   formaca   uyğun   gəlir   və   onların   bir 

mənşədən   –   səs   təqlidi     əsasında   əmələ   gəlmiş   bir   sözdən 

yarandığını söyləməyə imkan verir. 

Şaxımaq

 sözü mənanı ədəbi 

dildəki  

çaxmaq  

sözündən daha  aydın, daha  parlaq  ifadə edir, 

davamlılıq çalarına malik olmaqla həmin sözdən fərqlənir.

Şüklətmək

  –   dikəltmək,   qondarmaq,   düz   qoymaq 

mənalarında işlənmişdir:  

…bir quşu da ş ü k l ə d i r s ə n  

barmağıyın başına.

 (10)

Söz icbar növdədir,  

-lə

  fel düzəldən şəkilçi,  

şük

  isə sözün 

köküdür. S.Y.Malov qədim abidələrin dilindəki  

şük

  sözünü düz, 

dəqiq (prəmo, toçno)

81

  mənalarında tərcümə etmişdir ki, bu da 

şükləmək

  –  düz   durmaq,  dikəlmək   mənalarına   çox   uyğundur. 

Dialekt   və   şivələrimizdə  

ü  

∼

  ə  

uyğunluğunu   nəzərə   alsaq, 

şükləmək

  sözünün   indi   danışıq   dilində   tez-tez   təsadüf   olunan 

şəkləmək 

(qulaqlarını şəkləmək) feli ilə əlaqədar olduğuna şübhə 

qalmaz.

Qeyd etdiyimiz bu sözlərdən əlavə, pyesdə şivə çalarlı 

eşik, 

qavzamaq

  (qaldırmaq),  

kirimək

  (dinməmək),  

bəndləmək 

(bağlamaq),  

yalın

  (çılpaq),  

yelpənək

  (xiyar),  

çırpı

  (xırda çubuq-

odun),  

cərcənək

  (alt çənə),  

yabı, gədə, dam,  

və s. sözlər də 

vardır.   «Dağılan   tifaq»   pyesindəki   dialektizmlər,   xüsusilə   şivə 

sözləri,   ələlxüsus   da  

quylamaq,   girləmək,   sırtalmaq,   şalaq, 

şaxımaq,   şüklətmək  

kimi   bəlkə   də   ilk   dəfə   Ə.Haqverdiyev 

tərəfindən   yazılı  ədəbiyyata   gətirilmiş   qədim   tarixi   olan   sözlər 

ədibin xalq dilinə dərindən bələd olduğunu bir daha təsdiq edən 

mühüm faktlardandır.

KÖHNƏLMİŞ SÖZLƏR

79

 

 

 

. 

, 1962, 

.763.

Тцркмян дилинин сюзлцги Ашгабат

сящ

80

 

-

 

, 

, 1959,

Узбекско русский словарь Москва

 

.538.

сящ

81

  .  .         

С Е М а л о в. 

…, 

Памятники

.425.

сящ

137

Pyesin   lüğət   tərkibində   əsərin   yazıldığı   dövrdən   keçən 

müddət   ərzində   köhnəlmiş,   arxaik   rəng   almış   və   ya   indi 

arxaikləşməkdə  olan   bir   sıra   sözlər   də   vardır.   Bu   sözlərdə 

arxaikləşmənin   təzahür   yolları   müxtəlif   olduğu   kimi,   onların 

arxaikləşmə səbəbləri də fərqlidir.

Pyesdəki   sözlərin   bir   qismi   həm   fonetik   tərkib,   həm   də 

mənaca   məhdudlaşaraq,   ümumişlək   sözlər   sırasından   çıxmış   və 

arxaik rəng almışdır. Bəzi mənbələrə müraciət etdikdə belə sözlərin 

qədim   tarixi   olduğu,   indi   də   tamamilə   sıradan   çıxmayaraq 

Azərbaycan dilinin bu və ya digər dialekt və şivəsində, qohum türk 

dillərində işləndiyi aşkara çıxır.

Şübhəsiz, bir sıra belə sözlərin arxaikləşmə tarixi uzundur və 

həmin sözlər pyesin dilinə daxil edildiyi dövrdə də bu proses davam 

etmişdir.

Pyesin   lüğət   tərkibindəki   maraqlı   arxaik   sözlərdən   biri 

onəltmək

 felidir. Bu sözə pyesdə yaxşılaşdırmaq, uğurlu etmək 

mənalarında, həm də bircə dəfə rast gəlirik: 

Allah işini o n ə l t s 

i n!

  (59) L.Budaqov o n a r m ə k   felinin türk-tatar dillərində 

düzəltmək,   yaxşılaşdırmaq,

82

  V.V.Radlov   həmin   sözün   eyni 

fonetik   tərkibdə   qırğız,   Krım   tatarları   və   uyğurların   dilində 

yaxşılaşdırmaq,   düzəltmək,   ayaq   üstə   qoymaq,   sağaltmaq, 

xoşbəxt   etmək,   müvəffəq   şəklə   salmaq,   uğurlu   etmək,

83 

S.Y.Malov   isə   qədim   kitabələrin   dilində   (ö

nər

  və  

onar  

şəkillə-

rində)   düzəltmək,   yaxşılaşdırmaq

84

  mənalarında   işləndiyini 

göstərmişlər. Kaşğari də bu sözü yaxşılaşmaq  mənasında izah 

etmişdir: 

sükel ongilti

 – xəstə yaxşılaşdı.

85

 «Kitabi-Dədə Qorqud» 

boylarında   da   bu   sözə   rast   gəlmək   olur,   həm   də   təkcə  

onəl 

şəklindən deyil, bu zəngin abidədə həmin felin 

onar

 şəklindən də 

istifadə edilmişdir:

Oğlanın qırx gündə yarası o n ə l d i, sapasağ oldu.

82

  .              . 

…

Л Б у д а г о в Сравнительный I, 

. 147.

сящ

83

  .  .            . 

… 

В В Р а д л о в Опыт I, 

.1027-1028.

сящ

84

  .  .          . 

…, 

С Е М а л о в Памятники

.407.

сящ

85

                             . 

М а щ м у д К а ш ь а р и I, 

. 216, 217, 

сящ

III, 

. 395.

сящ

138

Ucalardan ucasan, uca tanrı!...

Qara donlu kafirə at təpərəm,

İşimi sən  o n a r! – dedi

.

86

Qeyd etməliyik ki, A.K.Borovkov təfsirin dilindəki  

onamaz 

felindən   şübhəli   qaldığını   bildirmək   üçün   bu   sözdən   və   onun 

mənasını   izah   etdiyi   sözlərdən   sonra   sual   işarəsi   qoymuşdur. 

Lakin   o   bu   sözün   işləndiyi   cümləni   doğru   tərcümə   etmişdir: 

Onəməz, həm getməz yenə gəlib aytur yol mənə berqil

  – ne 

otxodit   i   ne   uxodit,   snova   pridə   qovorit:   day   mne   doroqu 

(propusti menə) (Yaxşılaşmaz, getməz, yenə gəlib deyir: mənə 

yol ver – məni azad elə).

87

Sözün   tərkibi,   quruluşu   müəllifə   ona   görə   şübhəli 

görünmüşdür   ki,   bu   sözün  

onar   //önər//   onal   //önəl//   onqar 

//onğar//   onur   //onqul

  və   s.   formaları   nisbətən   çox   nəzərə 

çarpan formalar olduğu halda, 

ona

 şəkli nadir mənbələrdə özünü 

göstərir. Söz kökünün 

on//ön

 olduğuna şübhə yoxdur. Lakin bu 

söz   həm   fel,   həm   də   əşya   və   ya   əlamət   bildirən   söz   kimi 

işlənmişdir:  

-ar, -al, -qar, -ğar

  şəkilçilərinin fel əmələ gətirdiyi, 

yəni   ad   bildirən  

on

  sözündən   fel   düzəltdiyi   məlumdur. 

E.V.Sevortyan bu sözdən  

–a

  şəkilçisinin vasitəsi ilə düzəltmək, 

yoluna   salmaq,   sazlamaq,   sahmana   salmaq,   razılığa   gəlmək, 

istəmək və s. mənalarda (türk dilinin dialektlərində, salar, qırğız 

dillərində) 

ona

 felinin əmələ gəldiyini də göstərmişdir.

88

 Deməli, 

sözün  

onamaz

  şəklində yazılışı heç bir şübhə doğurmamalıdır. 

Bəzən  

onar

  felindəki  

–ar  

təsirlik,  

onal

  felindəki  

–al

  qayıdış növ 

əlaməti   kimi   izah   edilir.   Belə   halda,  

on(mək)  

feli   ola-ola, 

ona(mək)

 felinin yaranma səbəbinin müəyyənləşdirilməsi maraqlı 

olardı.   Burada   yeganə   düzgün   mülahizə  

on(mək)

  felinin 

arxaikləşməsi və nəticədə həmin mənada yeni felin yaranması 

86

 «

-

 

», 

.24, 110.

Китаби Дядя Горгуд сящ

87

  .  .                . 

 

 

 

А К Б о р о в к о в Лексика среднеазиатского тефсира XII– 

XIII  ., 

, 1963, 

.246.

вв Москва

сящ

88

   

 

  .  .                . 

 

 

 

,

Э В С е в о р т я н Этимологический словарь тюркских языков  

«Нау », 

, 1974, 

.460.

ка Москва

сящ

139

mülahizəsidir.  Əslində,  

onar,  onal

  sözləri  üçün  əsas  

ona

  sözü 

olmalı, 

-r, -l

 isə təsirlik və növ şəkilçiləri kimi ayrılmalıdır.

Bu söz dialekt və şivələrimizin bəzilərində indi də müşahidə 

olunur.

89