Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV FƏSİL DRAM DİLİNİN FRAZEOLOGİYASI QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏR
|
ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT B. Ç o b a n z a d ə. M.F.Axundovda azəri ləhcəsi, «Maarif işçisi», 1928, №3, səh.6-13. Ə. D ə m i r ç i z a d ə. Azərbaycan ədəbi dili tarixi xülasələri, Bakı, 1938. Ə. D ə m i r ç i z a d ə. M.F.Axundov dil haqqında və M.F.Axundovun dili. Azərb. XMK nəşri. Bakı, 1941. M. C a h a n g i r o v. M.F.Axundovun dramaturgiya dili haqqında bəzi qeydlər. «SSRİ EA Azərb. F. xəbərləri», 1944, №2-3, səh. 69-76. H. M i r z ə z a d ə. «Poçt qutusu» hekayəsinin dili. «Azərb. məktəbi», 1945, №1, səh. 19-21. 160
M. A r i f. Dramaturgiyada dil və dialoq, «Ədəbi-tənqidi məqalələr», Bakı, 1958, səh. 97-106. S. Ə. V ə l i y e v, C.Məmmədquluzadənin hekayələrində sinonimlər, «H.Zərdabi adına Kirovabad Pedaqoji İnstitutunun elmi qeydləri», 1958, №6, səh.325-351. Ə. B a ğ ı r o v. Bədii əsərlərin dili məsələsinə dair, S.M.Kirov adına ADU-nun «Elmi əsərlər»i, 1957, №12, səh.134-142. A. A. H a c ı y e v a. C.Məmmədquluzadənin dram əsərlərinin dili haqqında. «Azərb. SSR EA xəbərləri», ict. elm. ser., 1958, №5, səh.67-76. R. M ə h ə r r ə m o v a. Sabirin satirik şeirlərinin leksikası, Bakı, 1968; R. H. H ə s ə n o v. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin hekayələrində sinonimlərin və antonimlərin üslubi xüsusiyyətləri, V.İ.Lenin adına APİ-nin "Elmi əsərlər"i, XI seriya, 1964, №4, səh. 104-110; №5, səh. 113-122. Q. Ş. K a z ı m ov. Ə.Haqverdiyevin «Dağılan tifaq» pyesinin leksik xüsusiyyətləri, «Gənc elmi işçilərin XII elmi konfransının tezisləri», V.İ.Lenin adına APİ. Bakı, 1966, səh. 66-69. Q. Ş. K a z ı m o v. Ə.Haqverdiyevin «Dağılan tifaq» pyesində məhəlli və arxaik sözlər. V.İ.Lenin adına APİ-nin «Elmi əsərlər»i, 1966, №4, səh.104-114. Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı (oçerklər), Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 1970, səh.50-112. 161
IV FƏSİL DRAM DİLİNİN FRAZEOLOGİYASI QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏR Frazeoloji materialdan ədəbi dilin digər üslublarında da istifadə edilir, lakin onların daha çox işləndiyi əsas sahə bədii üslub, xüsusilə dram dilidir. Bədii dilin obrazlılığa, ifadəliliyə, emosionallığa, dilin məcazilik imkanlarından geniş ölçüdə istifadəyə böyük ehtiyacı olduğundan görkəmli söz sənətkarları ümumxalq dili frazeologiyasına daha çox müraciət edir, daha tez- tez nəzər salmalı olurlar; buna görə də hər bir görkəmli yazıçı ədəbi dilin ümumi frazeologiyasını həqiqi və müvəffəqiyyətlə formalaşmış 106 yeni ifadələrlə zənginləşdirir. Belə ifadələr tədricən sabit, kütləvi və ümumişlək ifadələr sırasına keçə bilir. Frazeoloji vahidlər də dilin yaradıcısı və daşıyıcısı olan xalq tərəfindən yaradılır, lüğət tərkibinə, yeni frazeoloji vahidlərin formalaşması üçün mənbə rolunu oynadıqda hətta dilin əsas lüğət fonduna daxil olur. 107
Bu hal ədəbi-bədii əsərlərin dilindəki frazeoloji materialın tədqiqi və öyrənilməsi işini bir zərurət kimi ortaya çıxarır. Ə.Haqverdiyevin pyeslərində işlənmiş frazeologizmlərin öyrənilməsi yalnız dilimiz üçün spesifik xarakter daşıyan və türk dilləri ilə ortaqlılıq təşkil edən frazeoloji lüğətlər hazırlamaq zərurətindən 108 doğmur. Bu məsələni şərtləndirən 106 . . .
А И Е ф и м о в Фразеологическое новаторство Салтыкова , «
», 1940, 1, Щедрина Русский язык в школе № .36.
сящ 107
. . .
К Т Б а р а н ц е в Роль основного словарного фонда в образовании фра
. «
», зеологических единиц Иностранные языки в школе 1951, 6, № .33.
с 108
.:
Бах . . .
, «
языков Труды Самар
. . ». кандского госуниверситета им А Новаи
.
,
103, , 1961
Вопросы фразеологии Новая серия выпуск Самарканд , .105.
сящ 162
mühüm amillərdən biri də pyeslərin yarandığı dövrü, ictimai- ədəbi mühiti nəzərə almaq, milli ədəbi dilimizin inkişafa başladığı və yad dillərin ciddi təzyiqinə məruz qaldığı bir dövrdə ifadə ya- radıcılığı sahəsində dramaturqun ədəbi dilimizə necə xidmət etdiyini aydınlaşdırmaqdır. Bədii əsərlərdəki frazeoloji vahidlərin tədqiqi zəruriliyi daha başqa bir sıra səbəblərlə də bağlıdır və, ümumiyyətlə, söz dilin real vahidi kimi yalnız fraza mühitində özünün bütün rəngarəngliyi ilə çıxış edə bildiyindən söz haqqında təlim frazeoloji materialın tədqiqini də zəruri bir məsələ kimi qarşıya qoyur. Sadəlik, yığcamlıq, mənalılıq və ifadəlilik Haqverdiyevin dram dilinin əsas xüsusiyyətlərindəndir. Dərə-divana dartmaq –
istintaq etmək, cəhənnəm çəkdirmək – əzab vermək, kefinə
soğan çırtmaq – ovqatını təlx etmək, əsəbiləşdirmək, başına at təpmək
– axmaqlamaq, qulaqburması vermək – cəzalandırmaq, əl açmaq
– dilənmək, it günündə – pis vəziyyətdə və s. kimi həyatın çox müxtəlif sahələri ilə bağlı olan yüzlərlə təbii xalq ifadələrindən istifadə edərkən Haqverdiyevin başlıca məqsədi xalqla öz dilində danışmaq, zəhmətkeş insanların asanlıqla anlayacağı bədii və obrazlı bir dildə yazmaq idi. O özündən əv- vəlki ədəbi irsi, xüsusilə M.F.Axundovun dram yaradıcılığını nəzərdən keçirərək bu qənaətə gəlmişdi ki, milli ədəbi dilimizi ancaq bu yolla xalq dilinin tükənməz söz və ifadələri hesabına zən- ginləşdirmək olar. Böyük sənətkar öz ideya və fikirlərinə, obrazların milli və fərdi xarakterlərinə uyğun ifadələr seçərkən onların (ifadələrin) obrazlılıq, ekspressivlik, təsirlilik əlamətlərini də nəzərə almış, təsvir etdiyi ictimai zümrələrin dil xüsusiyyətlərinə ciddi fikir vermiş, ümumxalq dilinin frazeoloji materialından diqqətlə istifadə edərək dram dilinin gözəl nü- munələrini yaratmışdır. Ədibin dram dilindəki frazeoloji vahidlər üslubi keyfiyyətlərinə görə fərqləndiyi kimi, qrammatik xüsusiyyətlərinə görə də fərqlənərək müxtəlif qruplara ayrılır. Məlumdur ki, leksik vahidlər kimi, frazeoloji vahidlər də cümlənin konkret bir üzvü vəzifəsini ifadə edir, nominativ məzmunlu söz cümlənin hansı 163
üzvü olursa, həmin sözə müvafiq gələn, onun ekvivalentini təşkil edən frazeoloji vahid də o sözün işləndiyi cümlə üzvü vəzifəsində çıxış edir. Hətta dildə elə frazeoloji vahidlər vardır ki, onların leksik qarşılıqları – ekvivaleniləri yoxdur və ona görə də belə frazeoloji vahidlər leksik frazeoloji vahid adlandırılır. Beləliklə, mənaca oxşarlıq, nominativlik leksik və frazeoloji vahidlərin qrammatik vəzifə oxşarlığına gətirib çıxarır: leksik vahidlər kimi, frazeoloji vahidlər də müəyyən qrammatik kateqoriyalar üzrə qruplaşır. Elə bunun nəticəsidir ki, dilçilik ədəbiyyatında frazeoloji vahidlərin nitq hissələri üzrə qruplaşdırılması artıq bir ənənə halını almışdır. 109
Pyesdəki frazeoloji vahidləri iki qrupa ayırmaq olar: 1. İsmi frazeoloji vahidlər; 2. Feli frazeoloji vahidlər. İsmi frazeoloji vahidlər dedikdə, fel müstəsna olmaqla, digər əsas nitq hissələrinə ekvivalent olan frazeoloji vahidlər nəzərdə tutulur. Ona görə də ismi frazeoloji vahidlər daxili qruplara ayrılır. «Dağılan tifaq»ın dilindəki ismi frazeoloji vahidlərin bir qismində tərəflərin məna məcmusu adi isimlərə ekvivalent olub, frazeoloji vahid ümumilikdə əşya məzmunu ifadə edir. Belə sabit birləşmələrdə tərəflərin hansı nitq hissəsi ilə ifadə olunması şərt deyildir. Xüsusən birinci tərəf müxtəlif nitq hissələrindən ibarət ola bilir. Əsərdə isimlərin isimlərlə əlaqəsi yolu ilə yaranmış ismi frazeoloji vahidlər daha çox nəzərə çarpır. Belə birləşmələrin əmələ gəlmə üsulu ikidir: a) ikinci növ təyini söz birləşməsi şəklində: ümid yolu, dostluq binası, mədəd əli, səbr kasası, ahü nalə yiyəsi və s.; 109
.: . . . .
вя цслуб хцсу , , 1962,
.62-105; . . сиййятляри Бакы сящ Щ Б а й р а м о в Сабит , «
сюз бирляшмяляри Мц
асир
Азярбайъан дилиндя
сюз »,
.
, ; бирляшмяляри Азярб ССР ЕА Ядябиййат вя Дил институту Бакы 1961, .101-130; . . сящ
Р М я щ я р р я м о в а Сабирин сатираларында
. . ишлянмиш фразеоложи ифадялярин грамматик тяснифи Азярб
. . , 1962, 5 . ССР ЕА хябярляри иът елм серийасы № вя с
164 b) üçüncü növ təyini söz birləşməsi şəklində: dünyanın işi, dünya ləzzəti, gözümün tikənəcəyi, abrın qədr-qiyməti və s.
Obrazların dini dünyagörüşünə uyğun olaraq qurulmuş allah divanı, allahın odu, qiyamət günü, tanrı bəndəsi, axirət xeyri, dünya xeyri, şeytan əməli və s. kimi sabit birləşmələr də isimlərin əlaqəsi yolu ilə əmələ gəlmişdir. İsmə ekvivalent olan frazeoloji vahidlərin bir qismi birinci növ təyini söz birləşməsi şəklində formalaşmışdır. Belə birləşmələrdə birinci tərəf sifətlərdən ibarətdir: ağ gün, qara gün, yaman gün, ucuz ölüm, sağ can, axmaq iş, axmaq söz və s. İsmi frazeoloji vahidlərin bir qrupu sifətlərə ekvivalent olub əlamət, keyfiyyət bildirir. Pyesdə bu qəbildən olan frazeoloji vahidlərdə gözə çarpan əsas cəhət onların birinci tərəfinin əksərən mənsubiyyət şəkilçili olmasıdır. Məsələn: üzü qara, yurdu kor, evi yıxılan və s. Belə frazeoloji vahidlərdə ikinci tərəf feli sifətdən ibarət olduqda ifadə adi sifətlər kimi substantivləşə bilir; məs: Allah, mənim balalarımı d ü z d ə q o y a n ı n balalarını düzdə qoy! (32) Elm oxuyanlar gərək korlara göz, q a r a n l ı q d a q a l a n l a r a çıraq olsunlar. («Bəxtsiz cavan») Bunlardan əlavə, pyesdə sayların, nidaların isimlərlə ( milyon sahibi, aman günü və s.), mənsubiyyət şəkilçili isimlərin feli sifətlə (yurdu itmiş, oğlu ölmüş və s.) əlaqəsi yolu ilə əmələ gələn ismi frazeoloji vahidlərə də təsadüf olunur. Qeyd etdiyimiz frazeoloji vahidlərlə yanaşı, əsərdə işin, hərəkətin əlamətini, zamanını, səbəbini bildirən sabit birləşmələr də vardır. Məsələn:
a) hərəkətin tərzini bildirənlər: it günündə, əli dolu, başı ətli, it ayağı yemiş kimi və s.;
b) hərəkətin zamanını bildirənlər: başını yerə qoyan kimi (ölən kimi), sinəmdə qalan xırda quru nəfəs çölə çıxınca (ölən kimi) və s.; c) hərəkətin səbəbini bildirənlər: qız üstündə, mənim yolumda və s. Oğlunu q ı z ü s t ü n d ə dəllək İmamverdinin oğlu Kərim öl- dürdü. (57)
…dedim bunlar m ə n i m y o l u m d a canlarından da keçərlər. (33) 165
Feli frazeoloji vahidlər həm kəmiyyətinə, həm də məna rəngarəngliyinə görə pyesin frazeoloji tərkibində böyük üstünlük təşkil edir. Bu qrupa daxil olan frazeoloji vahidlərin məna məcmusu hal, hərəkət bildirir və frazeoloji mənanın formalaşmasında fel, komponentlərdən biri kimi, aparıcı rol oynayır. Lakin faktlar göstərir ki, frazeoloji vahidlərin əmələ gəlməsində bütün fellər eyni dərəcədə fəal deyildir. Məsələn, pyesdə
de felinin iştirakı ilə formalaşmış bir-iki frazeoloji vahidə təsadüf olunursa, qoy
feli ilə: dostluq binası qoymaq, zarafatı yerə qoymaq, ad qoymaq, qumarı yerə qoymaq… kimi 30, ver feli
ilə: bada vermək, güdaza vermək, ələ vermək, qulaq vermək, qulaqburması vermək, ağıl vermək, gün vermək, təskinlik vermək…
kimi 31 müxtəlif feli frazeoloji vahid işlənmişdir. Bunlarla yanaşı
, qal, tut, düş, çək, gör, çıx və s. fellər də frazeoloji vahid tərkibində çox fəaldır. 110
Əvvəlcə qeyd olunduğu kimi, feli frazeoloji vahidlərin əsas komponenti feldən ibarət olur, lakin frazeoloji vahidin əmələ 110 Бязян ол, ет, еля фелляринин дя сайсыз-щесабсыз фразеоложи ващидлярин формалашмасында фяал иштирак етдийи гейд олунур. Мясялян, С.Муртузайев М.Ф.Ахундовун комедийаларында ет//еля фелляри иля дцзялян 231, М.Б.Мяммядов Н.Няримановун няср ясярляриндя 305 фели фразеоложи ващид
ишляндийини эюстяр- мишдир (бах: М у р т у з а й е в, эюстярилян ясяр, сящ. 68; М. Б. М я м м я д о в. Н.Няримановун няср ясярляринин лексика вя фразеолоэийасы, нам. дисс., Бакы, 1964, сящ.135). Щятта гощум олмайан диллярдя - Щинд- Авропа дилляриндя дя беля бир щал олдуьу эюстярилир. Мясялян, К. Т. Б а р а н т с е в А.Кунинин «Инэилис дили идиомлары» лцьятиня ясасланараг, инэилис дилиндя t o m a k e (етмяк) фели иля 108 идиом ишляндийини гейд етмишдир. «Даьылан тифаг» пйесиндя тяркибиндя ол фели олан: сюзц олмаг, хейир олсун, дили баьлы олмаг, уъа олмаг, бядэцман олмаг, адам олмаг, мцряхясс олмаг, тянбещ олмаг, рущу шад олмаг, ялаъы олмаг, хатиръям олмаг, вцсул олмаг… кими 96. ет, еля фелляри олан: гялят елямяк, хятм елямяк, адам елямяк, фикир елямяк, ярз елямяк, гуллуг етмяк, рядд елямяк, сябр елямяк, щифз елямяк, кярамят елямяк, ряфтар елямяк, сющбят етмяк, хараб елямяк… кими 68 дил ващиди саймышыг. Шцбщясиз, бунларын щамысыны фразеоложи ващид щесаб етмяк олмаз. 166
gəlməsində başqa nitq hissələri də iştirak edir. Buna görə də feli frazeoloji vahidləri müxtəlif qruplara ayırmaq olar. Feli frazeoloji vahidlərin əksəriyyətini «isim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlər təşkil edir. Yalnız Azərbaycan dili deyil, başqa türk dilləri üzərində aparılan müşahidələr də göstərir ki, ismi tərəfi insanın bədən üzv- lərinin adlarını bildilən sözlərdən ibarət olan feli frazeoloji vahidlər dildə daha zəngindir. Bu hal «Dağılan tifaq»ın frazeoloji tərkibində də müşahidə olunur və baş, əl, göz, ürək, ağız, qulaq sözlərinin feli frazeoloji vahidlərin tərkibində iştirakı, başqa isimlərə nisbətən, daha çox nəzərə çarpır. Baş
sözü pyesdə 45-ə qədər müxtəlif frazeoloji vahidin tərkibində işlənmişdir; bunların əksəriyyəti feli frazeoloji vahidlərdən ibarətdir: baş əymək, başına at təpmək, başından basmaq, bir baş getmək, başına dolanmaq, başa düşmək, başına bəla gəlmək, başına çevirmək, ağlı başına gəlmək, baş- beynini aparmaq, baş gora aparmaq, başına daş salmaq və s.
Tərkibində baş
sözü olan frazeoloji vahidlər xalq dilində daha çox və daha rəngarəngdir. Ona görə də bədii dildə canlı dilə üstünlük verən yazıçıların əsərlərində bü sözün iştirakı ilə for- malaşmış ifadələrə daha çox təsadüf olunur. Bunu M.F.Axundovun komediyalarının frazeologiyası 111
, Haqverdiyevin öz müasirlərinin əsərlərindəki faktlar da aydın göstərir. M.Ə.Sabirin satiralarında təkcə «təsirlik halında olan «baş» ismi ilə düzələn 30-a kimi frazeoloji ifadə vardır». 112 N.Nərimanovun nəsr əsərlərində isə tərkibində baş
sözü olan frazeoloji vahidlərin ümumi sayı 45-dir. 113 Belə vəziyyət təkcə Azərbaycan dilinə deyil, başqa türk dillərinə də aiddir. Məsələn, baş
sözü yalnız birinci komponent olmaqla türk dilində 50-dək frazeoloji vahid hesablanmışdır. 114
Buna bənzər vəziyyəti tatar 115
dilində və başqa türk dillərində də görmək olar. 111
, . 64. Бах С М у р т у з а й е в Эюстярилян ясяр сящ 112
. ,
, .94. Р М я щ я р р я м о в а эюстярилян мягаля сящ 113
Бах . . .
произве .
дений Н Нари ,
.
. , 1964, манова автореферат канд дис Баку
.18. сящ 167
Əl sözü də ifadə yaradıcılığında məhsuldardır: əli gətirmək, əl götürmək, əl açmaq, əlini ilişdirmək, ələ salmaq, əl yetirmək, əldən getmək, əl qaldırmaq, əl çəkmək, ələ vermək, əli bənd olmaq, əlindən qurtarmaq və s. Göz
sözü ilə 20 ( gözüm su içmir, gözünə yuxu getməmək, göz tikmək, göz gəzdirmək, göz yaşları tökmək, gözlərinə şəfəq gəlmək və s.), ürək
sözü ilə 11 ( sözü
ürəyində qalmaq, ürəyi od tutmaq, ürəyi oxlanmaq, ürəyi yanmaq, ürəyinə yayılmaq, ürəyinə salmaq, ürəyi yüngülləşmək və s.), ağız
və qulaq
sözlərinin hər biri ilə 7 ( ağzını yummaq, ağ- zından vurmaq, ağzının sözünü bilmək, ağız açmaq; qulağını kəsmək, qulaq asmaq, qulaqburması vermək, qulaq vermək və s.) feli frazeoloji vahid işlənmişdir ki, bunlar pyesin frazeoloji ma- terialının struktur-semantik cəhətdən zənginliyini aydın göstərir. Feli frazeoloji vahidlərin əmələ gəlməsində yer, yol, iş, gün və s. isimlərin də fəal rolunu qeyd etmək olar. Yer ismi
qalmaq, quylamaq, götürmək və s. fellərlə əlaqələnərək qanı yerdə qalmaq, yerə quylamaq, ayaqlarını yerdən götürmək və s. müxtəlif feli frazeoloji vahidlərin tərkibində iştirak etmişdir. Bu söz
qoymaq feli ilə birlikdə rüsvayçılığı yerdə qoymamaq (intiqam almaq), qumarı yerə qoymaq (qumardan əl çəkmək), zarafatı yerə qoymaq (zarafatdan əl çəkmək), başını yerə qoymaq
(ölmək), göz yaşlarını yerdə qoymamaq (zülmü əvəzsiz qoymamaq) kimi müxtəlif frazeoloji vahidlər əmələ gətirmişdir ki, onların mənalarının müəyyənləşməsində, şübhəsiz, obyekt bildi- rən
rüsvayçılığı, qumarı, zarafatı, başını, göz yaşlarını sözlərinin və birləşmələrin rolu vardır. Yol
sözü daha çox kəsmək, düşmək, gəlmək, salmaq (yol kəsmək, yola düşmək, yola gəlmək, yola salmaq), iş sözü
görmək, tutmaq, düşmək
(iş görmək, işi düşmək, iş tutmaq) felləri ilə frazeoloji vahid tərkibində işlənmişdir. 114 . . . -
Р Р Ю с и п о в а Лексико семантические особенности
устойчивых гла
, «
- гольных сочетаний в турецком языке Тюрко
монгольское языкознание и фольклорис »,
, 1960 тика Москва , .119.
сящ 115
. . .
Г Х А х а т о в Фразеологические выражения в татарском ,
. .,
, 1954 языке автореферат канд дис Казань , .6.
сящ 168
İsimlərin fellərlə frazeoloji əlaqəsi nəticəsində əmələ gələn feli frazeoloji vahidlərin pyesdə aşağıdakı xüsusiyyətləri vardır: 1. «İsim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlər əksərən III şəxs mən- subiyyət şəkilçili ismin iştirakı ilə formalaşmışdır: dili bağlı olmaq, ruhu olar şad, əli bənd olmaq, canı salamat olmaq və s. 2. İsmi tərəf bəzən həmcins olur: dərd, qəm çəkmək, dərd, vərəm eləmək və s. 3. İsmi tərəflərin bir qismi izafət tərkibindən ibarətdir: rüsvayi-aləm olmaq, payi-bəndi-əyal olmaq və s.
4. Bəzi ismi tərəflər mürəkkəb sözdən ibarətdir: cansağlığı vermək və s. 5. İsmi tərəf frazeoloji vahiddən ibarət olduqda feli frazeoloji vahid bütövlükdə iki frazeoloji vahidin birləşməsi – kontaminasiyası nəticəsində yaranmış olur. Məsələn: şeytan əməlinə qurşanmaq, mədəd əlini yetirmək, özünü çəkib dağın başına qoymaq və s. Birinci misalda şeytan əməli və
əmələ qurşanmaq , ikincidə mədəd əli və əl yetirmək , üçüncüdə özünü
çəkmək və
özünü dağın başına qoymaq frazeoloji vahidləri birləşmişdir. 6. Haqverdiyevin bədii dilində canlı dilin təsiri ilə əlaqədar, «isim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlərin bir qismində feli komponent ya əvvəldə, ya da ismi tərəflərin arasında yerləşmişdir: ( olub-qalanı)
verdin bada, qaldı lat-lüt, saqqalı düşüb qurşağına (qocalıb) və s. 7. Bəzən «isim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlərin tərəfləri bir-birindən ayrılmış, ismi komponent baş cümlənin xəbəri, feli komponent budaq cümlənin xəbəri kimi işlədilmiş və nəticədə frazeoloji vahidin mənası olduğu kimi qalmaqla, o, birləşmə şəklindən çıxarılaraq, mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə şəklinə salınmışdır. Bu hal ədibin fərdi yaradıcılıq məhsulu deyil, canlı dildən gələn xüsusiyyətdir. Məsələn, ədib iş tutmaq, iş görmək frazeoloji vahidlərini Nəcəf bəyin dilində belə işlətmişdir: Nə iş idi, mən dutdum? (52) Məşədi, axı bu yaxşı iş deyil ki, sən görürsən. (49)
8. İsmi tərəflərin bir qismi təyini söz birləşməsi şəklindədir: düşürsən biyabanın, düzün canına; tökdü anamın göz yaşlarını və s. 169
9. «İsim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlərin ismi tərəfi, əsasən, adlıq, yönlük, təsirlik və çıxışlıq hallarındadır. Məsələn: adam olmaq (A.h.), yola gəlmək, başa düşmək, ələ vermək (Yn.h.), and vermək, hesab vermək (T. h.), əldən getmək (Ç.h.)
və s. Qeyd:
Balalarını düzdə qoymaq (dilənçi vəziyyətə salmaq), göz yaşlarını yerdə qoymamaq - kimi frazeoloji vahidlərin forma- laşmasında yerlik hal şəkilçili isimlər də iştirak etmişdir. 10. «İsim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlərin ismi tərəfi bir çox hallarda mənsubiyyət şəkilçili sözdən ibarətdir. Bu cəhət janr ilə bağlı olub, dialoq şəklində qurulmuş nitq üçün təbii və xarakterikdir. Məsələn, ürək
sözü, demək olar ki, həmişə bu prosesdə mənsubiyyət şəkilçisi ilə iştirak edir: ürəyimi oxlayırsan, ürəyim yanır, salıram ürəyimə, ürəyim yüngülləşir, ürəyim soyusun və s. Feli frazeoloji vahidlərin mənsubiyyət şəkilçili birinci (ismi) tərəfi aşağıdakı hallarda olur: adlıq ( ayağın
düşər, abrusı gedər və s.), yönlük ( başıma dolanıb, başına çevirsin, gözünə yuxu getmir və s.), təsirlik ( ağzını yum, axırını eləmək və s.), yerlik ( öz aramızda qalsın, boğazında qalar və s.), çıxışlıq ( əlindən qurmarmaq, ağzından vurmaq və s.) 11. Bəzi ismi tərəflər düzəltmə sözdən ibarət olub, ən çox – lıq
şəkilçisi ilə formalaşmışdır: boşboğazlıq eləmək, təskinlik vermək və s. Belə halda isim düzəldən başqa şəkilçilərin iştirakı da mövcuddur. 12. «İsim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlərin tərəfləri arasına müəyyən sözlər artırılmışdır ki, bu sözlər ifadəni qüvvətləndirir, daha təsirli edir, frazeoloji vahidin mənası daha emosional, daha ekspressiv olur. Məsələn: gözündən gəlsin – gözüyün iki deşiklərindən gəlsin, canı çıxmaq – canı ağzından çıxmaq
və s. «İsim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlər əsərdə kəmiyyət etibarilə böyük üstünlük təşkil edir və rəngarəng xüsusiyyətləri ilə başqa nitq hissələrinin fellərlə birləşməsi nəticəsində əmələ gələn feli frazeoloji vahidlərdən fərqlənir. Əsərdə sifət, əvəzlik, zərf və başqa nitq hissələrinin fellərlə əlaqəsi yolu ilə yaranmış feli frazeoloji vahidlər də müəyyən yer 170
tutur. Məsələn: bədgüman olmaq, (haləti) digərgun olmaq, özünü çəkmək, geri getmək və s.
Pyesdəki frazeoloji vahidlərin müəyyən qismi subyektin obyektə, müxtəlif predmet və hadisələrə münasibətini bildirir. Belə frazeoloji vahidlər alqış, qarğış, and, dua, yalvarış, çağırış və s. kimi mənalara malik olub, obrazın daxili həyəcani vəziyyətini ifadə edir. Müəllif belə frazeoloji vahidlərin üslubi imkanlarından bacarıqla istifadə edə bilmiş, xüsusən fərdiləşdirmə məqamında bunlara daha çox diqqət yetirmişdir. Məsələn, q adan alım, qurban olum, başına dönüm, sən allah ki-
mi frazeoloji vahidlər əsasən qadınların – Sona xanım, Pəri xa- nım və Nazlı xanımın dilində işlənmişdir. Bunlarda daha çox əzizləmə, and və yalvarış məzmunu vardır. Bunun əksinə olaraq, Həmzə bəyin dilində qarğış və söyüş bildirən frazeoloji vahidlər əsas yer tutur. Həmzə bəy düşdüyü gülünc vəziyyətlərlə əlaqədar tez-tez: evi yıxılmış, oğlu ölmüş, yurdu itmiş, küllüyü göyə sovrulmuş, haramın olsun, burnundan gəlsin, gözündən gəlsin və s. ifadələr işlətməyə məcbur olur. Pyesdəki bu cür (nidayi) frazeoloji vahidləri aşağıdakı qruplara ayırmaq olar: 1. And və xahiş bildirənlər: sən allah, mən ölüm, and olsun (sənin canına), and olsun (allaha), səni allaha and verirəm, sən öləsən və s.
2. Qarğış və söyüş bildirənlər: gözündən gəlsin, burnundan gəlsin, boğazın tkilsin, (allah səbəbin) evini yıxsın, cəhənnəmə gəlib, gora gəlib, (ata-ana) yurdunda qalmıyasan, meyidini görüm, kül başına və s.
3. Arzu, xahiş, ümid bildirənlər: allah göstərməsin, evimi yıxma, allah kərimdir və s.
4. Əzizləmə və razılıq bildirənlər: qurban olum, qadan alım, başına dönüm, ölənləriyin ehsanı olsun, allah oğlunuzu saxlasın, allah rəhmət eləsin və s. 5. Təşəkkür bildirənlər: sağ ol, xoş gəldiniz, şükr olsun allaha və s.
8. Narazılıq və ya qorxu bildirənlər: dad əlindən, vay dədəm vay və s. Pyesdə təsadüf olunan: sözünün qüvvəti, zəhmət olmasa, allah qoysa, ikincisinə qalan yerdə, rəhmətliyin oğlu və s. bir sıra 171
modal frazeoloji vahidlər danışanın həqiqətə münasibətini, müəyyən bir mühakimənin, hökmün gerçəkliyini, doğruluğunu və ya şübhəli olduğunu bildirir və subyektiv münasibətlərin aydınlaşmasında müəyyən rol oynayır. Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|