Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- FEL ŞƏKİLLƏRİ HAQQINDA QEYDLƏR
- bilim
- Arzu şəklinin
- baş gora aparmıya .
- Bədbəxt mən o kəsə deyərəm…
|
maz. (58)
Burada «qaçmaz» sözü «qaça bilməz» mənasındadır. Xalis əmr məzmunundan başqa, işin mütləq icra ediləcəyinə arxayın inam çaları yaratmaq üçün müzare şəkilçisi əmr mənasında işlənmişdir: N ə c ə f b ə y: Bu saət itilərsən mənim gözümün qabağından və mənim evimdən. (36)
Zaman şəkilçilərindən başqa üslubi məqamlarda da istifadə edilmişdir. Lakin yaradıcılığının ilk dövründə, morfoloji vahidlərdən biri kimi, konkret olaraq, zaman şəkilçilərinin 136
. .
М Ш и р я л и й е в Азярбайъан диалектолоэийасынын . , 1962,
.248. ясаслары Бакы сящ 197
ümumxalq dilindəki zəngin və rəngarəng imkanlarından ədibin necə istifadə etdiyini, ədəbi dili nəyin hesabına və necə zənginləşdirdiyini öyrənmək üçün bunlar da kifayətdir.
Danışıq dilinin rəngarəng üslubi imkanları fel şəkillərindən istifadə edərkən də Ə.Haqverdiyevin «Dağılan tifaq»ında səciyyəvi izlər buraxmışdır. Xüsusilə əmr və arzu şəkilləri yalnız müasir dilimizdə sabitləşmiş qrammatik mənada – əmr və arzu qrammatik terminlərinin başa düşüldüyü həqiqi mənada deyil, bir sıra başqa üslubi məqamlarda, başqa fel şəkilləri ilə sinonim vəziyyətdə də işlənmişdir. Fel şəkillərinin bir-biri ilə sinonim məqamda işlənməsi ümumxalq dilində və bu dilin müxtəlif qollarında – dialekt və şivələrdə indi də tez-tez müşahidə olunan bir haldır. M.Rəhimov bu məsələni tarixi aspektdə tədqiq edərək belə bir nəticəyə gəlir ki, fel şəkillərinin geniş dairədə sinonim məqamda işlənməsi «…şəkil kateqoriyasının qədim xüsusiyyəti ilə – qədimdə ümumiyyətlə şəkillər arasında formal və semantik ayrılığın olmaması, demək olar ki, bütün şəkillərin mənaca bir- birini əvəz edə bilməsi faktorunun təsiri ilə bağlıdır». 137 Pyesin yarandığı dövrdə şəkil kateqoriyasına məxsus şəkilçilər sabit, təhkim olunmuş morfoloji əlamətlər kimi müəyyən kateqoriyalara xidmət etdiklərinə görə biz fel şəkillərinin sinonim məqamlarını onların üslubi imkanları kimi görür və pyesin dilinə də bu cəhətdən yanaşırıq. Əvvəlcə əmr şəklinə diqqət yetirək. Əmr şəkli məzmunca başqa şəkillərin və bir sıra zaman şəkilçilərinin sinonimi kimi çıxış edərək, xalis qrammatik vəzifədən əlavə, üslubi vəzifə də daşıyır. Əmr şəklinin üslubi vəzifələrindən başlıca olaraq bunları qeyd etmək olar: 137
.
М и р з я Р я щ и м о в Азярбайъан дилиндя фел шякилляринин
,
.32. формалашмасы тарихи Бакы сящ 198
1. Əmr şəklinin III şəxs təki «gərək» sözü ilə birlikdə vacib şəklinin ifadə etdiyi mənada işlənmişdir. Məsələn: Ə v v ə l i n c i c a v a n: Süleyman bəg, burada bəg və ya qeyri-bəg gərək olmasun. Gərək yoldaşlıq olsun. (40) M ə ş ə d i C ə f ə r: Onların əlləri gərək bir şeyə bənd olsun ya yox? (49) N ə c ə f b ə g:
(62)
Bu misallardakı gərək olmasun, gərək olsun, gərək versin tərkiblərini asanlıqla «olmamalıdır», «olmalıdır», «verməlidir» şəklinə salmaq olur və mənaca ciddi dəyişiklik əmələ gəlmir. Fərq burasındadır ki, vacib formasını düzəltmək üçün istifadə olunan
-malı(-məli) şəkilçisi daha çox yazılı nitqdə işləndiyindən vaciblik məzmununu ifadə etmək üçün danışıq dilində geniş miqyasda istifadə edilən forma əsas götürülmüşdür. Bu xüsusiyyətə I şəxsin təkində də rast gəlirik: K ə r i m: Mən bacımın rüsvayçılığını yerdə qoysam gərək başıma papaq geymiyüb ləçək geyim . (34) 2. Əmr şəklinin I şəxs təki məqsəd çalarlı arzu mənasını ifadə edir. Məsələn: S o n a x a n ı m: ...İki qoyun qurban demişəm ki,
(28)
M i r z ə B a y r a m : Əmma ağadan təvəqqəm budur, əgər iltifatınız olsa, bəndəyə bir yabı əta eliyəsiniz, ayaqlarımı yerdən götürsün, həmişə sizə duagu olum. (13) Ə b d ü l: Yorulmuşdum, döndüm çayxanaya ki, bir-iki fincan qəhvə içim. (57) P ə r i x a n ı m: Ay Sona! Neçə vəqtdir ha yığışıram bircə səni görməyə g ə l i m, elə görürsən iş düşür. (25) Əmr şəklinin III şəxs təkində güman məzmunlu arzu mənası ifadə olunmuşdur: K ə r i m: Bəlkə ondan sonra ürəgim soyusun. (34)
3. Əmr şəkli pyesdə indiki və gələcək zaman mənasını da üslubi məqamla əlaqədar ifadə etmişdir. Əmr şəklinə indiki zaman məzmununda aşağıdakı misalda təsadüf edilir: Ə b d ü l: Bu saat İranda bəlkə neçə yüz Sibirdən qaçmış dustaq var. 199
İ s m a y ı l: Axır bunlar necə qaçırlar? Ə b d ü l: Mən nə bilim, allah bilsin! (58) Sonuncu hissənin, yəni "Mən nə bilim, allah bilsin" mürəkkəb cümləsinin I tərəfi canlı dildə mətndə olduğu şəkildə işlənir, lakin II tərəfin xəbərində -sun şəkilçisi əvəzinə, -ır zaman
şəkilçisi də işlənə bilir. Burada müəyyən məna incəliyi vardır. Məna incəliyi ondan ibarətdir ki, -sun şəkilçisi ilə hadisədən baş açmazlıq, etinasızlıq və yüngül kinayə ifadə olunur. Əmr şəkli gələcək zaman məzmununu qəti şəkildə deyil, ümumi və qeyri-qəti çalarda, müzare zamanın sinonimi kimi ifadə etmişdir: N ə c ə f b ə g : Məlunə dünən kənddən iki min manat gəlüb, iki yüz manat bana borc vermək istəmiyür, qorxur
. (48)
Nəhayət, əmr şəkli haqqında bunu da qeyd etmək olar ki, əmr məzmununa qətilik, təkid çaları vermək üçün bəzən II şəxs təkin sonuna ədəbi dilimizin hazırkı inkişaf mərhələsində fəaliyyətdən düşmüş - gilən şəkilçisinin dialekt və şivələrimizdə indi də işlənməkdə olan -ginən
fonetik variantı artırılmışdır. Məsələn:
N ə c ə f b ə g: Mirzə, bağışlaginən, qulluğunda da biədəblik edirəm... Bəzən əmr şəklinin II şəxs təki -sana şəkilçisini qəbul etmişdir. Məsələn: N ə c ə f b ə g: Rəhmətligin qızı, sən nə deyirsən, arvadsan gedib öz işində olsana. (33) -sana
şəkilçisi müasir dildə bütöv bir şəkilçi kimi dərk edilsə də, tarixən şərt şəkilçisi və a ədatından əmələ gəlmişdir. Arzu şəklinin də müəyyən üslubi imkanları vardır. Hər şeydən əvvəl, səciyyəvi cəhət arzu şəklinin əmr mənasında işlənməsidir: N ə c ə f b ə g: Təvəqqe eliyirəm zəhmət çəkib gedib evində oturasan və ərinə də deyəsən ki, pulu yoqdur nə üçün qumar oynıyur. (81) N ə c ə f b ə g: Mirzə, şerin gəldi çatdı, çoq yaxşı şerdir, artuq xoşuma gəldi, çoq sağ olasan . (13) Əmr məzmununun həm əmr şəklinin özü, həm də arzu şəkli vasitəsilə ifadə olunan iki forması müəyyən məna incəliyi ilə 200
fərqlənir. "Belə ki əmr şəklinin öz forması ümumi gələcəklə birlikdə indiki zamanın da müəyyən bir hissəsini ehtiva etdiyi halda, arzu forması ilə ifadə edilən əmr ancaq gələcəyə aid olur".
138 Arzu şəklinin digər səciyyəvi cəhəti onun şərt çalarını ifadə etməsidir. Arzu şəkli şərt mənasında dilimizin keçmiş dövrlərində geniş işlənmişdir və indi də ümumxalq dilində, onun dialekt və şivələrində özünü saxlamışdır. Pyesdə buna aşağıdakı cümlələrdə rast gəlirik: N a z l ı x a n ı m: Razı olma ki, bir kişinin nəslidirlər, ac qalsınlar, o pulları qaytarub verəsən bana, elə bil bir təsəddüq verirsən
. (30) A s l a n b ə g: İndi onu kəndə göndərməyib, Mazandarana göndərəsən genə ondan adam olmaz. (15) Göründüyu kimi, bu cümlələrdə şərt mənası heç bir əlavə sözün köməyi olmadan, sırf morfoloji yolla - arzu şəkilçisi vasitəsilə ifadə edilmişdir. -a(ə) arzu şəkilçisi "bəlkə" sözü ilə birlikdə gümanlı gələcək zaman mənası da bildirmişdir: Məsələn: S o n a x a n ı m: İndi Nəcəf gələr, bana dedigin sözləri ona de, bəlkə pullarını qaytara verə özinə. (29) Arzu şəkli indiki zamanın üslubi əvəzedicisi kimi də işlənmişdir. N ə c ə f b ə g: Bədbəxt bən o kəsə deyirəm ki, bu beş qara güni ləzzət damağ ilə keçirib baş gora aparmıya . (5) Bu cümlədə "aparmıya" felinin "aparmır" mənasında olduğu asanlıqla başa düşülür.
138
.
М и р з я Р я щ и м о в Азярбайъан дилиндя фел шякилляринин
,
.65. формалашмасы тарихи Бакы сящ 201
Bura qədər nəzərdən keçirdiyimiz hissələrdən məlum oldu ki, pyesin leksik və frazeoloji tərkibini təşkil edən dil vahidləri hal-hazırda ədəbi dilimizin ümumişlək dil vahidləri sırasındadır. Lakin pyesdə tipikləşdirmə məqsədilə işlənmiş və ədəbi dilimizdə özünə yer edə bilməmiş alınma sözlər, arxaik və şivə çalarlı leksemlər, əsərin yarandığı dövrdə surətlərin dini dünyagörüşü ilə bağlı bir sıra köhnəlmiş ifadələr də vardır ki, onların köhnəlmə səbəbi bir qisminin danışıq dilinin özündə məhdudlaşması, digər qisminin isə danışıq dilinə, ümumiyyətlə, daxil ola bilməməsidir. Pyesin sintaktik quruluşuna gəlincə, demək olar ki, bütün sintaktik vahidlər danışıq dilində özünü indi də saxlamışdır. Buna baxmayaraq, pyesin dilini ədəbi dilimizdən az-çox fərqləndirən bəzi əsas əlamətlər də sintaktik quruluşdadır. Bu fərq danışıq dili sintaksisi ilə ədəbi dilin sintaktik quruluşu arasındakı fərqdən irəli gəlir. Məsələ burasındadır ki, ümumxalq danışıq dilində işlənən bütün leksik vahidlər dilin lüğət tərkibinə daxil ola bilir, lakin canlı danışıq dilinə mənsub bütün sintaktik formalar ədəbi dilə qəbul edilmir. Baxmayaraq ki ədəbi dilin sintaktik qanunları ümumxalq dilinə əsasən müəyyənləşir, normalaşır, seçmə və əvəzetmə prinsipləri əsasında sabitləşir, lakin bir sıra səbəblər ucundan həmin qanunlar danışıq dilində müəyyən dərəcə pozula bilir. Sintaksisə məxsus normativ qanunların bu cür "pozulma" halları təbii səbəblərlə şərtləndiyindən ictimai anlaşmaya mane olmur. Həmin səbəblər və onları doğuran şərait barədə prof.A.N.Qvozdevin qeydləri maraqlıdır. Müəllif göstərir ki, yazılı ədəbi dilin əks qütbünbdə danışıq dili sintaksisi durur. Onun (da- nışıq dilinin) əsas xüsusiyyəti budur ki, biz bu halda axıb gedən situasiyada heç nəyi əvvəlcədən nizamlaya bilmirik. Söhbətdə iştirak edərkən biz təkcə əvvəlcədən öz nitqimizi hazırlamaq imkanına deyil, tələffüz zamanı düşünmək və onu axıra qədər tarazlaşdırmaq imkanına da malik olmuruq. Əslində, bu halda xüsusi diqqət də tələb olunmur, belə ki məzmun adətən mürəkkəb olmur, müsahiblərin bir-birinin həyatına bələd olması 202
dialoqda iştirak edənlərin çətinlik çəkmədən bir-birini anlamasına səbəb olur.. 139 Ə.Haqverdiyev ümumxalq danışıq dilinə və deməli, danışıq dili sintaktik qanunlarına istinad etdiyinə görə onun əsərlərinin və o cümlədən "Dağılan tifaq"ın sintaksisində indiki ədəbi dilimiz üçün normal hesab olunmayan hallara da təsadüf edilir. Qeyd olunduğu kimi, çətin və mürəkkəb bir şəraitdə görkəmli demokrat yazıçı kimi ümumxalq danışıq dilini yeganə istinad nöqtəsi sayan bir sənətkar üçün bu hal nöqsan hesab edilmir. Bu, bir tərəfdən, dövrlə, şəraitlə əlaqədardırsa, digər tərəfdən, burada surət dilinin fərdiləşdirilməsi, təbii danışıq çaları yaratmaq kimi faktorların da müəyyən rolu vardır.
Dram dilini ədəbi dil normalarına uyğunlaşdırma cəhdlərinə baxmayaraq, Ə.Haqverdiyevin bədii dilində söz sırası ilə əlaqədar bir sıra xarakter əlamətlər yenə də qalmışdır. Ədib öz əsərlərində ümumxalq dilinə və xüsusən canlı danışıq dili sintaksisinə istinad etdiyindən onun əsərlərinin və o cümlədən «Dağılan tifaq»ın sintaksisində hazırki ədəbi dilimiz üçün normal hesab olunmayan hallara da təsadüf edilir. Bu, bir tərəfdən, dövrlə, əsərlərin yarandığı ictimai və tarixi şəraitlə, ədəbi dilin inkişaf pilləsi ilə şərtlənirsə, digər tərəfdən, bədiilik prinsipləri ilə bağlı olub, surət dilinin fərdiləşdirilməsi, təbii və canlı nitq çaları yaratmaq meylindən irəli gəlmişdir. «Dağılan tifaq» pyesində cümlə üzvləri, başlıca olaraq, mövcud ədəbi dilin sintaktik qanunları əsasında sıralanmışdır. Lakin canlı danışıq dilinin xüsusiyyətləri bu sahədə də öz izlərini mühafizə edib saxlamışdır. Belə ki pyesdə, normalaşmış ədəbi dil qanunlarından fərqli olaraq, nəqli cümlələrdə cümlə üzvləri sırasının pozulması: tamamlıq, zərflik və bəzən də mübtədanın 139
. Проф А Н Г в о з д е в Очерки по стилистике русского языка , 1952, .177.
Москва сящ
203 xəbərdən, təyinin təyinlənəndən sonra işlənməsi halları da müəyyən yer tutur. Bu xüsusiyyətə təkcə Ə.Haqverdiyevin əsərlərində deyil. M.F.Axundov, N.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, C.Cabbarlı kimi görkəmli sənətkarların - ədəbi dili danışıq dilinə, canlı dilə yaxınlaşdırmaq ideyasını rəhbər tutan bütün yazıçıların əsərlərində tez-tez təsadüf edilir. Danışıq zamanı nitqin ritmik- melodik axını, fasilə, vurğu və s. kimi intonasiya vasitələri, cümlə üzvlərinin inversiyasına baxmayaraq, fikrin dinləyənə asanlıqla və dəqiq şəkildə çatmasına səbəb olur. Sözlər cümlədə ədəbi dil qaydalarına uyğun yerləşməsə də, bu cəhət dinləyənin diqqətini yayındırmır. Məsələn, Bədbəxt mən o kəsə deyərəm… - cümləsində bədbəxt sözünün yeri dəqiq deyildir. Bu söz mən mübtədasının təyini kimi işlənə bilməzdi və şəxs əvəzliyi buna imkan vermir. Bədbəxt sözü substantivləşmiş sifətdir və əsl yeri xəbərdən əvvəldir. Lakin həmin sözün cümlənin əvvəlinə keçməsi Nəcəf bəyin monoloqunda fikri dolaşdırmır, çünki bu söz danışıq zamanı
sözündən müəyyən fasilə ilə ayrılır və sözün ikinci hecasının saiti müəyyən dərəcə uzun tələffüz edilir. Nisbətən yüksək tonla tələffüz edilən bu sözdən sonra ton təd- ricən alçalır, sonrakı sözlər nisbətən sürətlə tələffüz olunur və məntiqi vurğunun o sözünün üzərinə düşməsi ilə intonasiya yenidən yüksəlir. Danışıq zamanı fikrin dinləyənə tez və asan çatmasına səbəb olan həmin şifahi dil vasitələri yazıda öz əksini tapa bilmədiyindən belə cümlələrdə üzvlərin sırası bizə yanlış görünür. Buradan bir cəhət də aydın olur ki, bədii dildə cümlə üzvlərinin inversiyası canlı dilin mühüm xüsusiyyətlərindən birini saxlamaqla yanaşı, həm də üslubi mahiyyət daşıyır, bədii əsərdə bundan kor-koranə deyil, bədiilik vasitəsi kimi istifadə olunur. Pyesdə inversiya hadisəsinə az və ya çox dərəcədə bütün cümlə üzvlərində təsadüf edilir. Nəqli cümlələrdə mübtəda ilə xəbərin inversiyasına aşağıdakı misalları göstərmək olar: Bax bunlardı səndən ş i k a y ə t ç i… (52) Çox namərddir b u d ü n y a. (55)
Öldürdü məni n a m ə r d o ğ l u n u n
g ü l l ə s i .(41)
Ayıltdı məni e v i y ı x ı l m ı ş… (33)
140 və s.
140140
1926-
. Рягямляр пйесин ъы ил няшринин сящифяляридир 204
Adətən belə inversiya zamanı mübtəda və xəbər öz zonasına məxsus üzvləri də özləri ilə aparır. Bunu ikinci cümlə də təsdiq edir. Üçüncü və dördüncü cümlələrdə isə xəbər zonasına məxsus tamamlıq da xəbərlə öz yerini dəyişmişdir. Bu hal, sonra görəcəyimiz kimi, tamamlıq və zərfliyin xəbərlə inversiyasının Ə.Haqverdiyev yaradıcılığı üçün daha səciyyəvi olması ilə əlaqədardır. Şübhəsiz, belə cümlələrdə xəbərin əvvələ keçməsi məntiqi vurğu və aktuallaşma ilə bağlıdır. Mübtəda ilə xəbərin inversiyasına bənzər hal feli xəbərin tərəflərində də özünü göstərir. Bəzən feli xəbərin adlardan ibarət olan hissəsi sonra, feli komponenti əvvəl işlənmişdir: Saqqalın çox da olsun ağ, canın ki oldu səlamət, oldun cavan. (8)
Xəbər zonasına aid olan tamamlıq sadə geniş nəqli cümlələrdə mühüm yer tutur və əksərən xəbərdən əvvəldə yerləşir. Lakin həm vasitəli, həm də vasitəsiz tamamlıqların xəbərlə inversiyası pyesdə tez-tez müşahidə edilən haldır. Vasitəli tamamlıqlardan yönlük halda olanlar xəbərlə inversiyaya daha çox uğramışdır. Məsələn: Dünən yaxamın, ətəyimin qızıllarını söküb vermişəm k i ş i y ə…
(30) Tapıb aparıb tapşırarsan a t a s ı n a. (37) Rəhm elə b i z ə, kömək eylə b i z ə… (24)
…aparıb verərsən d a r u ğ a y ə
. (13) Balam, o sudan bir istəkan götür ver
b u n a. (46) Tezliklə zəhrimarların qayıdar ö z ü n ə. (51) Çıxışlıq halda olan vasitəli tamamlıqların xəbərlə inversiyasına da təsadüf edilir: N ə c ə f b ə y. Bildim nə istəyirmiş m ə n d ə n. (62)
Vasitəsiz tamamlıqların xəbərlə inversiyasına daha tez-tez rast gəlmək olur. Lakin bu hal, başlıca olaraq, müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlara aiddir: Əziz allah, dərgahına qalxızmışam ə l l ə r i m i. (23) Ver
m ə- n i m i m a r ə t l ə r i m i. ( 62)
…bilirəm s ə n i n h ü n ə r i n i… (11) Mən ölüm, al bu ə l l i m a n a t ı (22) və s. Bu cümlələrdə də məntiqi vurğunun və danışıq dilinə məxsus ifadə tərzinin təsiri aydın duyulmaqdadır. Tamamlıq 205
xəbərlə öz yerini dəyişərkən, təbii ki, onun təyini də yerini dəyişmişdir; məsələn: İndi budur, gözünü tikib b u d ö r d d i v a r a. (56) Dramaturq bəzən həmcins tamamlıqları da xəbərdən sonra işlətmişdir. Belə hal «Dağılan tifaq»da vasitəli tamamlıqlara aiddir:
Mənim barəmdə, pulun var… ver k e y f ə, l ə z z ə t ə, e y ş- i ş r ə t ə. (6) Söylə r ə ş a d ə t i n d ə n, v u r d u ğ u n d a n, y ı x d ı ğ ı n d a n, h ü n ə r i n d ə n, p ə h l ə v a n l ı ğ ı n d a n… (11) Sabit sintaktik qanuna əsasən, təyin həmişə təyinlənəndən əvvəl, onunla yanaşı işlənər və yalnız təyinlənənlə birlikdə öz yerini dəyişə bilər. Pyesdə bu qaydaya ardıcıl əməl olunmuş, yalnız bir cümlədə təyinlə təyinlənən arasına başqa bir üzv daxil olmuşdur. Səlim bəyin replikasındakı «…bu saat iki yüz iyirmi beş manat cibimdə pul, keyfim də gecələr ulduza hürur» (6) - cümləsində iki
yüz iyirmi beş manat sözləri pul sözünü kəmiyyətcə təyin edir. Ona görə də bu sözlər bilavasitə pul
sözünün yanında işlənməli idi. Lakin
cibimdə zərfliyi təyinlə təyinlənənin arasına girərək, bu ümumi qanunu pozmuşdur ki, bu cəhət yenə də ahəng, intonasiya, məntiqi vurğu və s. ilə bağlıdır. Cümlədə feli sifət və ya düzəltmə sifətlə ifadə olunmuş təyin olduqda kəmiyyət təyini təyinlənənə daha yaxında yerləşməlidir. Lakin iki cümlədə əksinə vəziyyətlə rastlaşırıq: S ə l i m b ə y. Ax, bir adam olaydı, keçən günləri geri qaytaraydı, c ə m i Həmzədən udduğum pulları ona verərdim. (10) Ə b d ü l. Bu saət İranda bəlkə n e ç ə y ü z Sibirdən qaçmış dustaq var. (58)
Birinci misaldakı cəmi
sözündən sonra ani fasilə edilir və bu fasilə həmin sözü Həmzədən udduğum tərkibinə aid olmaqdan xilas edir və nəticədə cəmi
sözü pulları
sözünün təyini olaraq qalır. Bu vəziyyət ikinci misaldakı neçə yüz sözlərinə də aiddir. Neçə yüz təyindir və fasilə nəticəsində özündən sonrakı feli sifət mühitinə düşməyib, dustaq
mübtədasını təyin edir. Yazıda şifahi nitq vasitələri öz əksini tapa bilmədiyindən bəzən belə düşünülə bilər ki, söhbət Həmzənin
və Sibirin
sayından gedirmiş. Halbuki müəllifin məqsədi pulun və dustaqların kəmiyyətini 206
göstərməkdir. Bu cür söz sırasının qədim tarixi vardır və bu hal «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili üçün daha səciyyəvidir. Məsələn: O n a l t ı b i n qara donlu kafir ata bindi. Nagahandan altmış də- mir donlu kafir oğlanın üzərinə gəldilər və s. Bu misallarda da, pyesdə olduğu kimi, məqsəd qara donlu, dəmir donlu təyinlərinin kəmiyyətini deyil, kafir
mübtədasının kəmiyyətini bildirməkdir. Pyesdə üçüncü növ təyini söz birləşməsinin ikinci tərəfinə aid təyinin birləşmənin əvvəlində işləndiyi hallara da təsadüf edilir. Məsələn: S o n a x a n ı m. Genə qumar… Y a z ı q mənim canım… (22) Həyəcani vəziyyətlə əlaqədar söylənmiş bu cümlədəki təyinin işlənmə qaydası tarixi köklərə malikdir və «Kitabi-Dədə Qorqud»da daha çox təsadüf edilən haldır: D a t l u mənim canımı alur oldu. «Kitabi-Dədə Qorqud»da olduğu kimi, b i r sözü pyesdə də, əksərən, əlamət, keyfiyyət bildirən təyinlərdən əvvəl işlənmişdir; məsələn: S o n a x a n ı m . Bir də gördüm hava tutuldu, b i r bərk külək başladı… Göy guruldadı, b i r güclü dolu başladı yağmağa, onda gördüm b i r böyük dolu qəflətən düşüb… ( 27) İndi ədəbi dilimizdə bu mənada b i r sözü təyinlə təyinlənən arasında daha çox işlənir, ona görə də bir bərk külək, bir güclü dolu, bir böyük dolu birləşmələri bərk
bir dolu, böyük bir
dolu şəklində daha səhih hesab olunur. Lakin əvvəlki forma da tamamilə sıradan çıxmamış, ədəbi dildə və xüsusən canlı danışıq dilində mühafizə olunub saxlanmışdır. Bir
sözünün təyindən əvvəl işlənməsi bəzən məna dolaşıqlığına da səbəb ola bilmişdir. Pyesdə Sona xanım öz yuxusunu nağıl edərkən deyir: Gördüm bizim həyətdə b i r çox böyük və gözəl ağac bitib. (27) Bu cümləni belə anlamaq olar ki, həyətdə bir çox, bir neçə ağac bitmiş imiş. Halbuki sonrakı sözlərdən aydın olur ki, yalnız bir ağacdan söhbət gedir. Burada bir sözünün təyindən əvvəl işlənməsindən əlavə, həmin sözün çox sözü ilə yanaşı düşməsi «bir çox», «xeyli», «bir neçə» mənalarının yaranmasına səbəb olmuşdur. Ona görə də bir
sözü- nü sifətlə ifadə olunmuş təyindən – böyük sözündən sonra işlətməklə cümləni bir
sözü ilə çox böyük və gözəl
sözləri arasındakı gözəgörünməz fasilə ehtiyacından və məntiqi vurğu 207
axtarmaqdan xilas edib belə səlisləşdirmək olardı: Gördüm bizim həyətdə çox böyük və gözəl bir ağac bitib. Başqa cümlə üzvlərinə nisbətən, zərfliyin xəbərdən sonra işlənməsi halları pyesin dilində daha çox nəzərə çarpır. Bu cəhət bütün zərfliklərə deyil, daha çox yer zərfliyinə aiddir. Pyesdə zərfliyin digər növlərinin də xəbərlə inversiyası müşahidə edilir, lakin bunlar yer zərfliyi ilə xəbərin inversiyası qədər çox fakt vermir. Maraqlı cəhətlərdən biri də budur ki, yer zərflikləri içərisində yönlük halda olanlar inversiyaya daha çox uğramışdır. Məsələn: Bircə başını qalxız qoy d i z i m i n ü s t ü n ə. (14) …öz
nökərindən göndərir N ə c ə f b ə y i n e v i n ə. (59)
Di yeri gedək i r ə l i. (44) Əlacım ona qalıbdır ki, həmişəlik göndərim k ə n d ə. (15)
Yaxşı, get, indi mən gəlirəm s ə n i n y a n ı n a . (29)
Budur, mən səkkiz ildən artıqdır ki, getmişəm İ r a n a (55) və s. Az hallarda yerlik halda olan zərfliklərin xəbərlə inversiyasına da rast gəlmək olur. Sən allah, Pəri, tez-tez gəl-get mənim yanıma, yoxsa dustaq kimi qalmışam d ö r d d i v a r ı n a r a s ı n d a. (26)
Məlumdur ki, təyinlə tərzi-hərəkət zərfliyi, əsasən, aid olduqları üzvə görə müəyyənləşir; təyin ad bildirən sözlərin, zərflik hərəkətin əlamətini bildirir. Danışıq zamanı fasilə, vurğu, avaz və s. hesabına zərflik də öz qanuni yerini dəyişə bilir. Məsələn, Səlim bəyin dilindəki « Mənim duam Mirzənin dualarından yaxşı allaha çatar» - cümləsində yaxşı sözü
allah sözünü təyin etmir, işin icra tərzini bildirir. Bu cümlədə üslubi cəhət də yoxdur, yalnız danışıq dilinə aludəçilik vardır. Belə vəziyyət aşağıdakı misalda Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|