Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Dinlər, dini kitablar. Dini bayramlar
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Dinlər, dini kitablar. Dini bayramlar və ayinlər. Dini yer və zaman C.Məmmədquluzadə yaradıcılığında "din xadimlərinin tənqidi, nəhayət, dini dünyagörüşün tənqidinə çevrildi". 164
, İslam dininin hər cür xırda təzahür vasitə və üsullarını, dini adətləri və ayinləri ardıcıl ifşa edən ədib bəzən sanki bu "xırdaçılıq"dan bezmiş, bunların bir çoxunun həlledici olmadığını, təbii şəkildə sıradan çıxacağını düşünmüşdür: "Çadra da gedəcək işinə, papaq da gedəcək işinə, ərəb hərfləri də gedəcək işinə, hələ ərəbin özü də gedəcək işinə..." (379) Ədib belələrini əsl məsələnin yanında "kiçik məsələ" hesab edir və çox doğru ola- raq deyirdi: "Bəs məgər çadrasız oruc tutmaq olmaz? Latın hərfləri işlədə-işlədə namaz qılmaq olmaz? Şapka qoyanlar məgər imam təziyəsinə gedib ağlamırlar? Bəs molla və məscidə nə deyirsən? Sən məscidi və minbəri sağ və salamat buraxmaq 164 Й.М.Ялийев, эюстярилян мягаля, сящ.41. 305 istəyirsən?" (380) Bu suallara cavabı yazıçı özü belə verirdi: "...əsl mətləb rişədədir ; çünki qalan kiçik məsələlər həmin rişəyə bağlıdır: əlifba, çadra, papaq, əmmamə, əba, nəleyn, yaşıl qurşaq, qüsl, təharət, nəcasət, imamət, ziyarət, ticarət və müxtəsər, yenə minlərcə bu qəbil müzəxrəfat, mövhumat və ax- maqlıqhat!" (379) "Sən gərək məsələni rişədən başlayasan; əgər rişə bərk və möhkəm olsa, ağac möhkəm duracaq və qanad- budağını darasan da yenə axırda onlar dübarə pöhrələnib təzələ- nəcəklər". "...əgər rişəni baltalayıb, ona zəfər yetirə bilsək, qol- qanad onsuz da öz-özünə quruyub məhv olacaq". (380) Belə- liklə, görkəmli satira ustası min cür mövhumat və yalanın, uydurma və müzəxrəfatın səbəbini islam dinində görür və bu dini qollu-budaqlı bir ağaca bənzədərək göstərirdi ki, bu ağacın qol-budağını daramaqla yox, kökünü, rişəsini, əsasını baltalamaqla dini, fanatizmi, avamlıq və cəhaləti aradan qal- dırmaq olar. Dinlərin yaranma səbəblərindən birini - hakimiyyət uğrunda mübarizə məsələsini ön plana çəkən ədib bir mollanın dili ilə deyir: "Əgər peyğəmbərlər danışdıqları söz haqq və həqiqət olsa idi, o vədə cəmi peyğəmbərlər həmin haqq sözün üstə cəm olardılar və dəxi yüz yetmiş iki din və ayin yaratmazdılar və peyğəmbərlərdən sonra da gələn imam və müctəhidlər bir-biri ilə səltənət üstə qovğa edib boğuşublar". (143) Burada ədibin tənqid hədəfi son dərəcə genişlənir, yer üzündəki bütün dinlərin və ayinlərin eyni bir əsasla - hakimiyyət uğrunda mübarizə ilə bağlı olduğu göstərilir. "Sülhi-əbədi" felyetonunda ədib yenə müxtəlif dinlərə sataşır, sülhün, barışığın dünya miqyasında guya iki yol ilə baş tuta biləcəyini və bunlardan birinin guya vahid bir dinə gəlməkdən ibarət olduğunu göstərir. Belə bir vahid din kimi, ədib "tərəfgirlik" edərək, "pak olan islam dinini" təklif edir və ki- nayə ilə yazır: "Əgər kürreyi-ərzin namüsəlman qövmləri mənim bu təklifimi qəbul eləməsələr (ola bilər də ki, eləməyələr), onda da labüddür ki, millətlər qeyri bir vahid dinə gələlər: ya İsa peyğəmbərin dininə, ya Musanın, ya Buddanın və yaxud sair bütpərəst ayininin, yaxud yeni "beynəlxalq" din olan bəhayi dinini qəbul eləyələr". (321) İkinci yolu dinsizlikdə görən ədib "bir dindar kimi" "nəuzü-billah" deyərək yazır: "...bir dəqiqəliyə 306
belə mülahizə eləyək: yer üzündə heç bir din yoxdur; yəni cəmi millətlər dinsizdir; yəni bu millətlərin heç birini cənnət və cəhənnəm ilə aldadan keşiş və mollalar və xaxamlar yoxdur və habelə nə kafir var, nə iman əhli var, nə sünnü, nə şiə, nə xaç- pərəst, nə bütpərəst, nə erməni Qriqoryan, nə ortodoks, nə rus, nə müsəlman, nə kilsə və nə məscid, nəuzü-billah, nə isna əşəri, nə şafeyi, nə həmbəli, hənəfi, babi, malakan, pirqun, şeyx, dərviş, ilan-qurbağa və bu növ zir-zibil (üzr istəyirik)!" (321) Başqa bir felyetonda oxuyuruq: "Yenə həzrət rəsul belə buyurubdur ki, "dünyada hər bir şeyin üzü var və islam dininin üzü namazdır, bəs namazı öz vaxtında əda ediniz ki, gözəl dininizin üzü zişt və qəbih olmasın" (Ax, belə gözəl dinə fəda olum!)" (147) "Din söhbətləri" felyetonunda din məsələsi dolayı yolla si- yasətlə əlaqələndirilir. Müəllifi "heyrətə gətirən" budur ki, ağayi Mirzə Hüseyn Tuti həzrətləri "pak və müqəddəs islam dinini dinlərin bərgüzidələrindən hesab etdiyi" halda, nə səbəbə "birdən-birə, nagahan, oturduğu yerdə və heç bir kəs ondan soruşmadığı bir halda, atəşpərəst dinini vətəndaşların nəzərinə çəkir?" (216) Ədib bunun səbəbini belə izah edir: "Tehran hökuməti Azərbaycan məmurlarının cəmini farslaşdırsa da, türk (Azərbaycan - Q.K.) dilini Təbriz idarələrində qadağan eləsə də, azərbaycanlılar gərək fəxr eləsin ki, fars millətinin Zərdüşt kimi tarixi bir yadigarı var". (216) "Cəmdək" felyetonu - babiliyin ifşasına və bu dinin müsəlmanlar arasında asanlıqla yayıla bilmə səbəblərinin izahına həsr olunmuşdur: "...görəsən, bu babi dini ki, ortalığa salıblar, bu gözəl dini, görəsən, bəs nə səbəbə keçəl-küçəl və tiryaki müsəlmanlardan başqa qeyri-millətlər qəbul etmədilər; məsələn, dünyada nə bir nəfər erməni babisi var, nə gürcülərdən babiliyi qəbul edəni eşidərsən, nə rus, alman, firəng, ingilis, amerika". (357) Ədib bunun səbəbini zəifləmiş bədənə mikrobların asan- lıqla daraşa bilməsi qanunauyğunluğu ilə izah edir və bunu təbii bir qanun hesab edərək rişxəndlə Darvinin nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirir: "Bu - təbiətin bir qanunudur ki, Darvin ona həyat mübarizəsi və eyni zamanda "babilik" adı qoyur. Hər kəs Darvinin kitabını əlinə alıb oxusa, orada xah təbiət tarixindən və 307
xah babi və bəhayilikdən çox nüktələr anlaya bilər". (358) Ədib başqa bir felyetonunda yenə babilikdən və bəhayilikdən danışır: "Yer üzündə dinlərin ən əlası babilikdir. Ancaq heyif ola ki, şura əsrində yaşayanlar bu gözəl dinin qədrini bilmədilər" (444) - deyə babilik və bəhayiliyin Bakıda rövnəq tapa bilmədiyini, yalnız Maştağa dairəsində müəyyən dərəcədə dirçələ bildiyini eyhamla qeyd edir və məsxərə ilə sözünə davam edərək yazır ki, bəhayilərin mübəlliğləri Ərdəbilə köçmək fikrindədir, çünki "Ərdəbil qanacaqda və axirət maarifində Bakıdan çox qabaqdır (Maştağanı çıxandan sonra)". (444) Ədibin sovet dövrü felyetonlarından gətirdiyimiz bu misallarda, demək olar ki, dini dünyagörüşü ilə bağlı olan bütün məfhumlara və onların adlarına rast gəlirik. Misallardan göründüyü kimi, "yüz yetmiş iki din" ( pak olan
islam dini, İsa peyğəmbərin dini - xaçpərəstlik, Musa peyğəmbərin dini, Buddanın dini, bütpərəst ayini, yeni "beynəlxalq" din olan bəhayi dini, babilik, Zərdüşt dini - atəşbazlıq... ), islam dini və müsəl- manlıqla bağlı olan təriqətlər, məzhəblər və onların nüma- yəndələri (sünnü, şiə, şafeyi, həmbəli, hənəfi, ortodoks, erməni Qriqoryan...) , ruhani silsiləsi və müxtəlif dinlərə qulluq edən şəxslər ( peyğəmbər, imam, müctəhid, keşiş, molla, xaxam, isna əşəri - on iki imam, kafir, iman əhli, rus, müsəlman, babi, şeyx, dərviş... ), dini əşya, məkan və adətlər ( çadra, papaq, əmmamə, əba, nəleyn, yaşıl qurşaq, ərəb hərfləri, kilsə, məscid, cənnət, cəhənnəm, minbər, qüsl, təharət, nəcasət, imamət, ziyarət, ticarət, oruc tutmaq, namaz qılmaq, imam təziyəsində ağ- lamaq... ) və sair bu kimi məfhumların ifadəçiləri böyük ustalıqla bir yerə cəmləşdirilmiş, küll halında satirik ifşa obyektinə çevril- mişdir. İslam dinini ədib bəzən kinayə ilə gözəl islam dini, ata- baba imanı, babiliyi dinlərin ən əlası adlandırmış, atəşpərəst dini – zərdüşt ayini - atəşbazlıq kimi sinonim vasitələrdən istifadə etmişdir. Qeyd etməliyik ki, yuxarıda rast gəldiyimiz ərəb
hərfləri, ərəbin özü birləşmələrində zahirən ədibin ifrat mövqeyi görünə bilər. Əslində isə ədib burada zəhmətkeş ərəbləri deyil, islamı qılınc gücünə təbliğ edənləri nəzərdə tutduğu kimi, dini təsirlərin qalmasında "allah hürufatı" hesab olunan ərəb əlifbasının rolunu da yaddan çıxarmamışdır. Rus sözünü ədib 308 müsəlman sözünə müqabil bir söz kimi işlətmişdir ki, buradan da xristian və
müsəlman məfhumlarının nəzərdə tutulduğu aydın olur. Satirik yazıçı təharət, nəcasət, imamət, ziyarət, ticarət sözlərini sadalayaraq, fikrini "yenə minlərcə bu qəbil müzəxrəfat, mövhumat" sözləri ilə bitirməyib, bu cərgəyə -at şəkilçili axmaqlıq sözünü də əlavə etməklə, ümumiyyətlə, ərəb mənşəli bu cür bütün məfhumlara və onların ifadəçilərinə nifrət bəslədiyini qüvvətli şəkildə ifadə edə bilmişdir. "Nəcasət"lə "imamət"in qeydsiz-şərtsiz bir cərgəyə qoyulması "imamət"in gözdən salınması, öz müqəddəsliyini itirməsinə xidmət edir". 165 Keşiş və mollalardan başlayaraq böyük bir silsilə təşkil edən şar- latan sarıqlıların adları ilə yanaşı, "ilan-qurbağa və bu növ zir- zibil" sözlərinin qeyd edilməsi bəs deyilmiş kimi, mötərizədə "üzr istəyirik" ifadəsini də işlətməsi Molla Nəsrəddin lətifələrindəki sillə ilə vurub, sonra üzr istəmək əhvalatını yada salır. Lakin Mirzə Cəlilin üslubu daha kəskindir. Əgər lətifədə sillə bilmədən vurulursa, ədib bilə-bilə ilişdirir və sonra da mötərizəarası ifadə ilə tənqid obyektini daha amansız təhqir etmiş olur. Dinin və din xadimlərinin ifşasına həsr olunmuş felyetonlarda şəriət (42),
pak etiqad (53),
təriqət (193),
məzhəb (191) və s. kimi dini sözlər və ifadələr satira dilində məcazi, kinayəli dil vasitələrinə çevrilmişdir. Felyetonlarda dini kitablardan, xüsusən "Quran"dan tez-tez bəhs olunmuş, Məhəmməd peyğəmbərin islam dininə dair qanun şəklində söylədiyi fikirlərin məcmusundan ibarət olan müsəlmanların bu müqəddəs kitabından bir sıra sitatlar gətirilməklə bəzi məsələlərin izahı həmin sitatların, müxtəlif ayə və surələrin təkzibi üzərində qurulmuşdur. "Quran" o qədər çoxişlənən sözdür ki, hətta çox vaxt ümumi isim kimi dərk olunur
166 . Şərq xalqlarını cəhalət qaranlığında saxlamaqda 165 Я.Щцсейнов. Ъялил Мяммядгулузадянин фелйетонларында сяняткарлыг мясяляляри. "Азярбайъан", 1965, 11, № сящ.138. 166 Цмуми исим кими, "Гуран" сюзц яксярян ъцзлярин, сурялярин вя щятта бязян айялярин явязиндя дя ишлядилмишдир. 309
"Quran"ın mühüm rolu olduğunu göstərən ədib onun ayrı-ayrı ehkamlarının ifşasına daha çox qüvvə sərf etmişdir. "Quran" sö- zünə və onun perifrazlarına bir neçə felyetonda rast gəlmək olur. "Heyif olsun" felyetonunda: "Xoşa o günlərə ki, körpə uşaqlarımız dərsə gedən günü siftəsi quranı
açırdılar qabaqlarına..." (85) "Şura qadınları" felyetonunda: "...haman yox olan cənab allah tərəfindən bir neçə müqəddəs kitablar nazil olubdur ki, onların ən axırıncısı qurani-şərifdir ". (294) "...götürək fürqani-kərimin qadınlar barəsində danışan "surətül-nisa" səhifələrini". (294) "Din söhbətləri" felyetonunda: "...xudavəndi- aləm öz müshəfi-şərifində buyurubdur...", "Məgər eşitməyibsiniz ki, bari-pərvərdigar fürqani-məcidində buyurubdur..." (297) "Əsa- tiri-əvvəlin" felyetonunda: "... qurani-mübarək ayati-gövhər misali- ni eşidəndə Əbuləhəb büsbütün inanmadı"; "..min üç yüz il bun- dan qabaq qaranlıq Mədinənin cahil əhalisi indiki əsrimizin içərişəhərlilərinə nisbətən gör nə dərəcədə azadfikir idilər ki, Mə- həmməd peyğəmbərin qabağına çıxıb onun quranını "əsatiri- əvvəlin"
adlandırdılar". (302) "Leylətül-qədr" felyetonunda: "...həqqi-taala öz qurani-kərimində buyurubdur..." (336) "Qədəğən etmək" felyetonunda: "Necə ki qurani-mübində müəy- yən ayeyi-kərimə nazil olublar..." (338) "Qiyamət" felyetonunda: "...allah-taala öz nazil etdiyi məshəfi-şərifində belə azğın qadınlar barəsində nələr, nə fitvalar təyin edibdir..."; " fürqani-kərimin bəqərə surəsində zikr olunubdur ərəb dilində..."; "cənab allah bunu öz fürqani-məcidində xəbər veribdir". "Ondan ötrü xəbər verməyibdir ki, dabanı çatdaq kəndli zəhmətkeş qadınlar qurultay məclislərində hazır olub, xudavəndi-aləmin ehkamını tənqid edələr", "...xudavəndi-aləm cəllə cəllahu genə öz mübarək kitabı- nın əhzab surəsində xəbər veribdir ki, mənim ehkamım
dünya - durduqca baqidirlər". (310-312) "Zeynəb" felyetonunda: " ...fürqani-kərimin "əhzab" surəsində dərc olunubdur..." (345) "Darvin"çilik və kommunistlər" felyetonunda: "Bəs müqəddəs kitabları hara tullayaq?" (348) "Qisas" felyetonunda: "İslamın müqəddəs kitabında yazılıb ki, qisas şərən qanuni bir qərardaddır". (436) Ədibin böyüklüyü ondadır ki, əgər üslubi-satirik məqsəd daşımırsa, təkrara yol vermir. Elə buna görə də felyetonlarda 310
"Quran"ın əlavə ifadəçiləri az hallarda təkrarən işlədilmişdir. Qurani-şərif, qurani-mübarək, qurani-kərim, qurani-mübin birləşmələri şərəfli, mübarək, möhtərəm və aydın, aşkar mənalarında şərif, mübarək, kərim, mübin sözləri ilə quran sözünün əlaqəsi əsasında əmələ gəlmişdir; "fürqan" quranın ikinci adı hesab olunur; "müshəf" də kitab, quran mənasındadır. Lakin bu sözlər də təklikdə deyil, hörmətli, möhtərəm mənalarında kərim , şərəfli, mübarək, müqəddəs mənalarında şərif , əzəmətli, görkəmli mənasında məcid
sözü ilə izafət birləşməsi tərkibindədir. Əvvəlinci, ilkin uydurma, əsatir mənasında əsatiri-əvvəlin bir-
ləşməsi islam dinini qəbul etməyənlərin dilində işlədilmişdir. Xuda-
vəndi-aləmin ehkamı, müqəddəs kitab, mübarək kitab birləşmələri, haqqında danışdığımız anlayışı dolayı yolla ifadə edir. Ədib "molla" olduğu və həmişə mollaların tərəfində "durduğu" üçün "yox olan cənab allah tərəfindən nazil olmuş" "Quran"ı həmişə "ehtiram"la xatırlamış, çox vaxt quran
sözünün əvəzinə din xadimlərinin və dini kitabların dilindən gələn yüksək, dəbdəbəli ifadələr işlətmişdir. "Molla Nəsrəddin"in məqalə-felyetonlarında "Quran"a münasibət eyni dərəcədə başqa dini kitablara da aiddir. Məsələn, "Rişə" felyetonunda "islamı yığ çuvala" "və bu çuvalın ağzını qatma ilə bərk-bərk bağla, apar tulla zibil dərəsinə" (380) - deyən ədib belə bir çuvala Davud peyğəmbərin nəğmələrindən ibarət olan "Zəbur"u, xristianlığın etiqadına görə İsa peyğəmbərin kitabı olub müqəddəs hesab edilən "İncil"i, Musa peyğəmbərin yəhudilər üçün müqəddəs olan "Tövrat"ını və başqa dini kitabları da doldurmağı məsləhət görür. * * * Məhərrəmlik təziyədarlığını təntənəli və dəbdəbəli keçirmək, təziyənin təsirini artırmaq məqsədi ilə sinə və zəncir vurmaq, baş yarmaq, ələmdarlıq, başa saman və torpaq səpmək, şəbih çıxartmaq, at bəzəmək, tuğ gəzdirmək və başqa bu kimi ayinlərin, adətlərin icrasına çoxlu vəsait və böyük vaxt sərf olunduğunu 167 hər
167 .
, , 1958, .22. атеизм мотивляри Бакы сящ 311
il müşahidə edən ədib "qəlbsiz aləmin qəlbi, ruhsuz qaydaların ruhu və xalq üçün tiryək" 168 sayılan dinin mürtəce qanun-qaydalarının, imam təziyəsi, orucluq və qurban bayramı kimi adət-ənənələrin amansız düşməni olmuşdur. C.Məmmədquluzadə məhərrəmliyin baş yarmaq, sinə vurmaq kimi adətlərini əsl vəhşilik hesab edir və "Məhərrəmlik" felyetonunda yazırdı: "...ancaq vəhşi adam öz başını və döşünü yaralar; ancaq dəli və divanə küçələrə düşüb əlinə bir dəyənək alar və nərə təpə-təpə dünyavü aləmi öz nadanlığına tamaşaçı qərar verər". (69) Görkəmli ədib "məhərrəmlik büsatı"nın, "məhərrəmül-həram büsatları"nın mənşəyini iki ərəbin "portfel davası" ilə izah edir və göstərir ki, bunlar bir sıra adamların əlində var-dövlət toplamaq mənbəyidir. Ədib belə adamları təziyə podratçısı (304), məhərrəmlik podratçısı (304) adlandırmış, belələrinin ixtisası "imam təziyəsinin "yubiley" bayramını icarəyə götürmək" olduğundan məhərrəmlik büsatı ilə bir mənada məhərrəmlik ticarəti (305) kimi daha çox mal-dövlət toplamaq məsələsinə işarə edən ifadədən də istifadə etmişdir. Məhərrəmlik büsatında baş yarmaq, sinə vurmaq kimi adətlərin ifşasına felyetonlarda geniş yer verildiyindən bu prosesin təşkili, icrası, icra vasitələri və nəticəsi rəngarəng satira vasitələri ilə ifadə olunmuşdur: zəncir qayırtdırmaq (238),
xəncər itiləmək (238),
ağköynəklərin qanını silmək üçün dəsmal hazırlamaq (238),
qara geyinmək (239),
matəm saxlamaq (239),
baş çapmaq (114),
baş yarmaq (124),
ağköynək olub qan tökmək (238),
qanla qəltan eləmək
(206), şaxsey getmək (15), dəstə tutmaq (40), kuçələrdə şaxsey təpmək (238), anqıra-anqıra şəhəri dolanmaq (305), sinə vurmaq
(41), özünə huri və qılman qazanmaq (239) və s. Sinəzən
(86), ağköynək
(145), dəstəbaşçıs ı (41), şaxsey
dəstələri (238), təziyədar (60) - təziyənin icraçılarıdır; aşura qətlgahı (145) təziyənin keçirildiyi yer mənasındadır. Təziyə
(15), ağanın təziyəsi (273), seyyidüş-şühədanın matəmi (237), mahi-məhərrəmin müsibəti (238), ərbəin
(qırx, imamın qırxı) və s. əsasən, eyni mənanın ifadəçiləridir. Bütün bunları dindarlıq oyunbazlıqları (425), məhərrəmlik oyunbazlıqları (143) 168
. , . .
, , 1958, .31.
К М а р к с Ф Е н э е л с Дин щаггында Бакы сящ
312 adlandıran ədib 1929-cu ildə yazdığı bir felyetonda başqa bir maraqlı sözdən istifadə edir: "...bu il məhərrəmlik büsatı keçmiş illərə nisbətən bir balaca istədi m ı q q ı l d a s ı n". (424) Mıqqıl-
damaq feli daha çox qoyun, keçi ilə bağlı olub, onların aydın fərqlənən qırıq-qırıq mələmə tərzini ifadə edir. Ədib bu sözün va- sitəsilə bildirmək istəyir ki, keçmiş illərə nisbətən məhərrəmlik büsatında kiçik bir canlanmanın baş verməsi xəstədə "axır nəfəsdən qabaq bir müvəqqəti tərpəniş" kimi bir şeydir. Məhərrəmlik büsatı tədricən zəifləsə də, tamamilə sıradan çıxmamışdı və sanki ictimai həyatda, məişətdə əmələ gələn böyük yeniliklər bəzilərinə əsla təsir etmirdi. Belələrini nəzərə alan ədib həmin ildə yazdığı başqa bir felyetonda "dindarların mövqeyindən" çıxış edərək, rəməzan büsatını təsvir etdikdən sonra deyirdi: "Hələ bu təkcə rəməzandır, bəs qalan təkliflərimiz? Məhərrəmül-həram ayının əmalı , yəni şaxsey-
vaxsey, təziyə, təkyə, imam şəbehi, Qasım otağı, Şimr şəbehi, məscid, qəndab, növhə, sinəzən, baş yarmaq, döş cırmaq, qıfıl taxmaq, mağallaq aşmaq, ağlamaq?.". (402) "Molla Nəsrəddin" son nəfəsinədək məhərrəmlik büsatı ilə mübarizədən əl çəkmirdi.
Jurnalın tənqid obyektinə daxil olan köhnə dini büsatlardan biri də orucluq bayramı idi. Ədib bir sıra felyetonlarında bu məsələyə toxunmuşdur. Dünya-aləm bir- birinə dəysə də, bəzi müsəlman bəndələrə əsla təfavüt eləmədiyini qeyz ilə göstərən ədib 1929-cu ildə "Heç vecinə deyil" felyetonunda yazırdı: "Sən götür, məsələn, orucluğu . Yoxsa sən bu rəməzan dəstgahını asanmı sanırsan? Əgər asan sanırsansa, elə də sənin müsəlmançılıqdan əsla xəbərin yoxdur. Oruc, namaz, əhya, iftar, obaşdanlıq, bikə-ya allah, ya əliyyü ya əzim.
Düz otuz gün bilmirəm dünyada nə var, nə yox.." (402) Orucluğun insanı necə kütləşdirdiyi, ictimai-siyasi həyatdan necə müdhiş şəkildə ayırdığı burada çox yaxşı ifadə olunmuşdur. Ədibin felyetonlarında nəzərə çarpan mühüm xüsusiyyətlərdən birisinə - eyni zamanda bir neçə hədəfə qarşı satira atəşindən 313
istifadə hallarına orucluqla bağlı felyetonlarda da rast gəlirik. Məsələn, "Müəllim" felyetonunda orucluq məsələsindən istifadə edilərək Bakının Azərbaycan dilini bilməyən maarif müdirləri, "Qərardad" (1925) felyetonunda dini ayinlərin icrasına güzəştə gedən zəhmət komissarı, "Oruc yeyənlərin və oruc tutanların hesabı" (1927) felyetonunda köhnəpərəstlər, məşədilər, kərbəlayılar, fala baxanlar, tas quranlar, "Oruc tutanlar və oruc tut- mayanların hesabı" (1928) felyetonunda tiryaki və qumarbazlarla, savadsız, çarşablı müsəlman qadınları ilə, məşədi və kərbəlayılarla yanaşı, bəzi məsul işçilər, tək-tək komsomolçular da tənqid olunur. "Orucluq" (1924) felyetonunda isə oruc tutmağın mənasız bir iş olduğunu, zərərini bilə-bilə bəzi intelligentlərin dindarlardan, din xadimlərindən ehtiyat etdiklərini, bir molla və ya hacı gördükdə papiroslarını yana-yana ciblərinə soxduqlarını, adi suyu belə gizli içdiklərini göstərən ədib, bir tərəfdən də, İran irticasına sataşır: "...əgər biz Təbriz və Tehranda olsaq, gərək ehtiyat edək ki, hökumət bizi oruc yemək üstə həbsə alacaq". (99) Felyetonlarda orucluq bayramına tez-tez toxunulduğundan, şübhəsiz, rəngarəng ifadə vasitələrindən istifadə edilmişdir. Başqa məsələlərdə olduğu kimi, orucluqdan danışarkən də ədib özünü dindarlarla, oruc-namaz sahibləri ilə "bir cərgədə" qoyur, ona görə də orucluğa yazıçının mənfi münasibəti satiranın ümumi ruhundan aydın olur. Bu səbəbdən də ədib çox vaxt ruhani təbəqə nümayəndələrinin təntənəli ifadə vasitələrinə müraciət edir. Məsələn, felyetonlarda orucluq (57),
oruc bayramı (103) kimi adi, ümumişlək ifadə vasitələrinə nisbətən, mahi- mübarək, mübarək rəməzan, eydi-mübarəki-rəməzan (474), eydi-
rəməzanül-mübarək (473), eydi-şərifi-rəməzan (473), eydi-fitr (103),
eydi-şərifi-fitr (131), rəməzanül-mübarək cəlalı (17) və s. birləşmələr daha yüksək satirik keyfiyyətə malikdir. C.Məmmədquluzadə bəzi felyetonlarında oruc tutanlarla oruc tutmayanları müqayisə etdiyindən antonim səciyyəli sözlər və söz birləşmələri silsiləsi əmələ gəlir: orucağız - orucyeyən (burada birinci tərəfə sinonim kimi: oruc-namaz əhli ),
orucağızlar məhləsi - orucyeyənlər məhləsi, oruc tutmaq - orucunu yemək, möminlər tərəfindən orucun bərk-bərk tutulmağı - belə 314
həyasızlıqla, yəni bəistilani-rus, belə "naxalni" orucun yeyilməyi ("Eydi-rəməzan" felyetonu) və s. Dini ayin və adətləri satiranın amansız dili ilə qırmanclayan böyük mütəfəkkir qurban bayramı kimi bir ayini nəzərdən qaçıra bilməzdi. Rəqayib
(131), eydi-əzha (371) kimi rəsmi dini terminoloji vasitələrlə yanaşı, qurban bayramı (130), qurban büsatı
(351), İsmayıl yadigarı (351) və s. Azərbaycan dili qaydaları əsasında qurulmuş ifadələr də ümumi satirik fonda satira vasitələri kimi çıxış edir. Yazıçı xristian bayramlarını da unutmamış, müxtəlif dinlərə aid ayinlərə eyni dərəcədə mənfi münasibətdə olmuşdur: "Söz yox ki, burada pasxa-masxa, qurban-murban bir bəhanədir, ...bu qədər yeyib-içməyin allah məhəbbətinə nə dəxli var?" (409) Ədib pasxabaz insanları qarınqululuqda, "xeyir işlərdən" kənar durmaqda təqsirləndirirdi. Dindarlıq oyunbazlıqlarının tənqid olunduğu felyetonlarda ibadət (204),
əzan (332), moizə (109), bəyanat (350), intibahnamə (26),
növhə (70),
qəsəmnamə (309),
tövhid (114),
nübüvvət (114),
qunut (352) və s. dini və ya dini don geydirilmiş sözlərə rast gəlirik. İbadət
sözünü lotuluq
(204) sözünə sinonim kimi işlədən ədib, ibadət etmək felinə müvafiq olaraq, şeytanət etmək
(469) felini düzəldib işlətmişdir. Moizə
(möizə) sözü əsasən məlum mənasında - islam ruhanilərinin minbərdən söylədikləri nitq, öyüd, nəsihət mənasındadır: dindarlıq moizəsi (124), qazıların moizələri (25), mollaların yalan moizələri və bə- yanatları (350) və s. Bu sonuncu misalda bəyanat sözü "yalan
dini məlumat", "yalan moizə" mənasındadır. "Ar olsun" felyetonunda intibahnamə sözü "dini dəvətlər", "dini çağırış" mənası ifadə edir. Ədib qeyri-dini terminləri dini çalarda işlədə bildiyi kimi, dini terminlərə də tamamilə əks məna verə bilmişdir. Məsələn, münacat
sözü "allaha dua etmə" mənasında işlədilməklə yanaşı ("müəzzin başladı münacat etməyə"), müsbət mənada, "xeyirli və əhəmiyyətli söhbət" mənasında da işlədilmişdir: qadın azadlığı və qadın xoşbəxtliyi kimi münacat. "Tövhid" felyetonunda tövhid sözü, demək olar ki, "allahın birliyinə inanma" mənasına zidd bir mənada başa düşülür. 315
Dini ayinlər və adətlərlə əlaqədar: şəbihbazlıq (285), Haris
şəbihi (35), Haris rolu (35), Zülcənah və Haris bəzəmək (35),
Qasım otağı bəzəmək (239),
Bitdili fırıldağı (472),
axşam azanı (332),
müsəlla (140),
müsəllaya çıxmaq (452),
moizə eləmək (24),
mərsiyə oxumaq (25),
növhə demək (285),
münacat etmək (337),
qunut oxumaq (352),
müsəlmanlığını yerinə yetirmək (91),
istiğfar eləmək
(124), məsələ elətdirmək (126), təsbih çevirmək (249), salavat çöndərmək (361), fala baxmaq (254), burun püfləmək (254), səcdəyə getmək (376), qisas almaq ("islam dininin təqazalarından biri") (436), vacibi və sünnəti əmalı (360) və s. söz, ifadə və birləşmələr də Mirzə Cəlilin satira dilində mühüm rola ma- likdir.
Felyetonlarda ziyarət
(27), dua
(29), namaz
(111), surə
(312), ayə
(294), siğə
(43), cənnət
(53) sözləri dini terminoloji vahidlər kimi daha çox nəzəri cəlb edir. Ziyarət və
səfər sözləri yaxın mənalı olduğu kimi, həcc ziyarəti
(343), çahardəh məsum ziyarəti (109), həcc səfəri (109), Kərbəla səfəri (26), mübarək müsafirət (27), müqəddəs yol (27) birləşmələri də məqsəd ümumiliyi etibarilə yaxınmənalıdır; ziyarətə getmək - ölülərin mübarək sümüklərini torbaya doldurub mübarək Ərəbistana daşımaq (25) birləşmələrindən ikincisi daha güclü kinayə məzmununa malikdir. Zəvvar
(27), çavuş
(71), çavuş səsi (168), ziyarət dəstgahı (343) kimi sözlər və birləşmələr ziyarətə hazırlıq və onun təşkili ilə bağlıdır. Dua sözü
iltimasi-dua (27), duanın bərəkətindən (14) kimi modal xarakterli birləşmələr tərkibində də özünü göstərir, lakin bu söz daha çox dua növlərini bildirən birləşmələrin daxilində işlədilmişdir: gecə duası (332), bayram duası (189), mahi-
rəməzanül-mübarəkin yomiyyə duaları (333) və s. Axund Molla Məhəmmədin və Fazil Şeyx Cəfərin bir nüsxə duası (139) birləşmələrində isə artıq yazılı duadan söhbət gedir və dua yaz- maqla xalqı aldatmaq oyunbazlığı tənqid edilir. Namaz qılmaq (124) - namazlarını əda etmək (147) sinonimlərindən başqa, digər hallarda namaz sözü namazın növlərini göstərən ismi birləşmələrin tərkibinə daxildir; fitr namazı (131), zöhr
namazı (131),
meyit namazı (111),
on yeddi rükət yomiyyə namazı (312),
min rükət nafilə namazı (312),
bistü yekküm, ruz dəhhum, 316
bist-seyyum gecələrinin altı yüz otuz altı rükət namazı (313), min- min rükət sünnəti namazlar (313) və s. Felyetonlarda quranın bəqərə (313), ixlas (314), əhzab (345),
rum (350) və nisa (350) surələrinin adlarına rast gəlirik. Çox vaxt ədib həmin surələrdən gətirdiyi ayələrin təkzibi yolu ilə fikrini sübut edir və belə hallarda quran ayələri (249), ayeyi- kərimə
(315), ayeyi-mübarək (312) birləşmələrindən istifadə edərək, özünü bu ayələri "rəhbər tutan" şəxs kimi göstərir. Siğəbazlıq (382),
halal siğə (43),
mübarək siğə (43),
siğəyi- mütə
(382), siğə-mütə məsarifi (109) kimi söz və birləşmələr şiələrin müvəqqəti evlənmə mərasimlərinin ifşası ilə bağlı epizodlarda işlənmişdir. Felyetonlarda behişt və
cənnət sözləri sinonim olduğu kimi, cənnət vədəsi (389), cənnət eşqinin ləzzəti (389), cənnətin qəbzini mollalardan yalvarıb istəmək (270), behişt məşqinə düşmək (168),
behişti satın almaq (280),
ruzi-rizvan həvəsi (33),
axirət mənfəəti (58),
axirət axtarmaq (34), axirətdə qılman axtarmaq
(397), huri həvəsinə salmaq (128), huri və qılmanlara sahiblənmək (239),
firdövsün kövsər suyu (53), behişt əhlinin xörəkləri (92) və sair yaxın mənalı satirik ifadə vasitələri də vardır.
Qeyd etdiyimiz terminoloji söz və ifadələrdən əlavə, ədibin satira dilində bir sıra başqa dini sözlər və birləşmələr də vardır. Bunları aşağıdakı qruplara ayrımaq olar: 1. Dini əşya adları: möhür, zəncir, kilsə xaçı, cəhənnəm odu və
s. 2. Dini məkan bildirən söz və birləşmələr: a) bu dünya (114), dari-fəna (155), beş günlük dünya (296) və s. 169 b) həmişəlik dünya (226), o dünya
(436), dari-bəqa (155), axirət
(114), üqba
(114), ruh aləmində (248), aləmi-zərrdə (248), huri vətəni (53) kimi məcazi birləşmələr, antonimlik təşkil edən
cənnət (
cənnəti-illiyin , 336, behişt , 29, müsəlman 169
Защирян бунлара бянзяйян « » Молла Нясряддин дцнйасы (145)
,
. журналын истигамяти рущу идейасы мянасындадыр 317 behiştinin lojası , 80) - cəhənnəm (
duzəx , 146,
yeddinci duzəx , 147) sözləri də mövhumi məkan məzmununa malikdir. c) Kəbeyi-şərifə (343), Ətəbati-aliyət (368), Xorasan
(71), Məşhədi-müqəddəs (71), Kərbəlayi-müəlla (71), pak olan vətənim İran (248) (müqəddəs vilayət, mübarək torpaq, 285,
pak islam torpaqları , 27,
Pəhləvan kimi bir şəriət mədəni , 190),
Beytülmüqəddəs (Yerusəlim, 437), Şamxor torpağı (472);
ç) Bitdili ziyarətgahı (471), bizim dılğır Bibiheybət ziyarətgahı (308),
müqəddəs ziyarətgahlar (24);
d) müsəlman aləmi (42), islam aləmi (93), pak islam torpaqları (27), dinlər vətəni (124), islam məmləkətlərində (128), pak olan islam məmləkətləri (190), müqəddəs məmləkətlər (201),
behiştliklər (dindar ölkələr, 201); e) məscid
(68) (məscid adında bir bekarxana, lotuxana, (390, dükan
, 292), Təzəpir məscidi (79), ərdəbillilər məscidi (114),
xaçpərəst kilsəsi (382), orucağızlar məhləsi (475),
Təzəpir məhləsi (15),
müsəlman məhəllələri (25),
müsəlman küçələri
(15), Quba meydanı (46). 3. Dini zaman bildirənlər: a) ruzi-qiyamət (146), ruzi-məhşər (297), keşişlər və mollalar əsrində (246),
mizan-tərəzi qurulanda (91);
170 b)
moizə əsnasında (35),
əsnayi-moizə (181), namaz vaxtı
(116), yomiyyə namazının beş vaxtı (131), iftar vaxtı (332), bu orucağız vaxtımda (332); c)
mahi-məhərrəm (115),
məhərrəm, səfər və rəbiyəl- axır, məhərrəmül-həram ayı (15), məhərrəmül-həram günləri (35), məhərrəmlik günləri (24); rəməzan ayı (130), eydi-
rəməzanül-mübarəkin əziz günündə (473), eydi-şərifi- rəməzanın səadətli saatında (473), mahi-mübarəkin 29 günü ərzində (473),
mahi-mübarəki-rəməzanın o gözəl günlərində (474),
səfər ayının 28-ci günü (79); aşura günü (41), ruzi- aşura
(283), müəzzəm gün (283), ərbəin günləri (15), 170
Защирян бунлара бянзяйян - Сури Исрафилин чалындыьы эцндя - "
", "
бирляшмяси Совет щакимиййяти илляриндя ингилабдан " . сонра мяналарындадыр 318
bistü-həştüm (79), leylətül-qədr (336), rəğayib günü (103), nimeyi-şəban (58).
C.Məmmədquluzadə hər cür dini təzahürlərə qarşı amansız olmuş və kəskin mübarizə aparmışdır. Ömrünün sonlarında baş verən "Bitdili fırıldağı" onu daha çox qəzəbləndirmiş və o bu münasibətlə yazdığı felyetonlardan birini "Torpaq" (1930) adlandırmışdır. Ədib burada dini ayinləri və adətləri "min cürə və milyon cürə fırıldaq və mü- zəxrəfat, bijlik, təzvir" adlandırır, ruhani təbəqə nümayəndələrini ilan və qurbağa ilə bir cərgədə qoyur, kinayə ilə göstərir ki, əgər biz Xorasan, Əshabi-kəhf, Ətəbati- aliyat
171 və Şamxor torpaqlarını coğrafi və tarixi laboratoriyada analiz etsək, bunların bir mənbədən olduğunu görərirk: "Bu torpaqların xasiyyəti budur ki, buraları nə ək, nə sula, axırda görəcəksən ki, buradan hasil olan bitkilər ibarətdir bundan: allah, peyğəmbər, imam, müctəhid, şeyx, İmam Cümə, təharət, izaləyi-nəcasət, şəkkiyyat, nəzir, səbr, cadu, rəml, təbiri-xab, möcüz, meyit namazı, cənazəni ziya- rətgahlara göndərmək, qüsl, üsuliddin, füruiddin, təvəlla, təbərra və min cürə və milyon cürə fırıldaq və müzəxrəfat, bijlik, təzvir, molla, mərsiyəxan, əməleyi-mövta, hacı, kəlbayı, ilan və qurbağa..." (472) Ədib belə torpaqları "dü- zəltmək" üçün "mürur-dühur ilə" iş görmək lazım olduğunu, əhalini mövhumat bataqlığından tədricən çıxarmağın mümkün olduğunu da doğru qeyd edirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalının ideya-siyasi istiqamətini öyrənmək, Mirzə Cəlilin ictimai-siyasi məsələlərə münasibətini aydınlaşdırmaq üçün onun bədii dili, felyetonlarının ictimai-siyasi və dini leksikası zəngin və qiy- mətli material verir. Bəşəri fikirlərin publisistika dilində ifadəsinə görə C.Məmmədquluzadə dünya ədəbiyyatında ən 171
" - "
Ятябати алийат мцсялманларын мцгяддяс йерляринин ( , , , , .) Мяккя Мядиня Кярбяла Хорасан Няъяф вя с цмумиляшдириъи
,
, ,
ады олса да ядиб бурада ясасян Мяккя вя Мядиняни нязярдя . тутмушдур 319 böyük satiriklərlə yanaşı durur. O, satira vasitələrinə, satirik üslubuna görə orijinal olmuş və belə də qalır. Böyük satira ustasının sözdən istifadə məharəti, hamının istifadə etdiyi "adi" söz və ifadələrə qeyri-adi satirik don geydirə bilməsi, sözün, ifadənin, birləşmənin mənasını təbəssüm, gülüş, eyham, istehza və sarkazm ilə dolğunlaşdıra bilməsi yazıçının böyük sənətkarlıq qüdrəti ilə bağlıdır. Sovet dövrü felyetonlarının verdiyi zəngin materialdan aydın olur ki, böyük sənətkar terminoloji sözlərlə yanaşı, ümumi ünsiyyətdə məcazilik çalarına malik olmayan bir sıra birləşmələri də tutarlı satira vasitələrinə çevirə bilmişdir. Nəzərdən keçirdiyimiz dil faktları Mirzə Cəlilin sənətkarlıq qüdrətini, misilsiz satira ustası olduğunu bir daha təsdiq edir; həm də aydın olur ki, sarsılmaz iradə sahibi köhnəliklə, öz dövrünü başa vurmaqda olan dünya ilə gərgin mübarizə aparmış, yüksək estetik keyfiyyətə malik olan sənət dili, obrazlı və orijinal ifadə tərzi ilə dini, fanatizmi, bütün köhnə və yaramaz idarəçiliyi nifrətlə damğalamışdır. Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|