Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II HİSSƏ CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN SOVET DÖVRÜ FELYETONLARININ DİLİ (İctimai-siyasi və dini terminoloji leksika)
- «Yazıçı və dil» kitabından, s.179-180 I FƏSİL İCTİMAİ-SİYASİ (TERMİNOLOJİ) SÖZLƏR VƏ BİRLƏŞMƏLƏR
- Padşah. Çinovnik. Müdir, «Məsul» işçilər
|
qoy, ver, qal, tut, düş, çək, gör, çıx kimi fellər daha məhsuldardır. 9. Ə.Haqverdiyevin pyeslərinin dili dövrün səciyyəvi ədəbi dil normalarını və özünə qədərki sənətkarların yaradıcılığında əsaslı yer tutan xarakter ifadə üsullarını yaradıcılıqla inkişaf etdirmək əsasında qurulmuşdur. Felin zaman və şəkil kateqoriyalarına məxsus xüsusiyyətlərin bir nümunə kimi tədqiqi 257
göstərir ki, ədib bu sahədə də ümumxalq dilinə əsaslanmışdır. Felin zaman formalarının, əmr və arzu şəkillərinin müxtəlif üslubi məqamlarda işlənməsi Ə.Haqverdiyev üslubunun səciyyəvi cə- hətlərindəndir. 10. Sadə geniş nəqli cümlələrdə cümlə üzvlərinin inversiyası Ə.Haqverdiyevin pyeslərində mühüm yer tutur. İnversiya mübtəda ilə xəbər, təyin ilə təyinlənən üzvlərin arasında da müşahidə olunur. Lakin zaman və yer zərfliklərinin xəbərlə inversiyasına daha tez-tez təsadüf edilir. İnversiya əsasən surətlərin dilinə aiddir, remarkalarda azdır və bir neçə misal istisna olmaqla yalnız yer zərflikləri ilə xəbərin sırasında özünü göstərir. Cümlə üzvləri sırasının pozulması canlı dilə məxsus xüsusiyyətləri saxla- maqdan və fikri aktuallaşdırmaqdan irəli gəlmişdir. 11. Canlı danışıq dilinə güclü meyil özünü mürəkkəb cümlələrin quruluşunda da aydın büruzə verir. Müəllif ən çox asindetik və analitik cümlə tiplərindən istifadə etmişdir. Mürəkkəb cümlənin bağlayıcısız növü danışıq dilinin ilk və qədim xüsusiyyətidir. Analitik cümlələrin tərkib hissələrini əlaqələndirən bağlayıcılar isə canlı dildə özünə möhkəm mövqe qazanmış bağlayıcılardır. Mürəkkəb cümlələrin quruluşunda nadir hallarda Hind-Avropa dillərinin (fars, rus) təsiri də hiss olunur.
Bədii dil üzərində əməli işi və dil haqqında fikirləri, pyeslərindəki leksik və frazeoloji vahidlərin təhlili və bunların semantik xüsusiyyətləri, bəzi mühüm morfoloji və sintaktik vahidlərin tədqiqi nəticələri sübut edir ki, Ə.Haqverdiyev ziddiyyətli və mürəkkəb bir zamanda yaradıcılıqla məşğul olsa da, yalnız böyük M.F.Axundovla güclənən milli ədəbi dilimizin nailiyyətlərini qoruyub saxlamaq səyi ilə kifayətlənməmiş, həm də bütün ömrü boyu xalq dilinin bitməz-tükənməz xəzinəsinə əsaslanaraq, milli ədəbi dilimizi material və quruluş cəhətdən zənginləşdirmək, sağlam bir yolla inkişaf etdirmək sahəsində çox böyük iş görmüşdür. 258
II HİSSƏ CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN SOVET DÖVRÜ FELYETONLARININ DİLİ (İctimai-siyasi və dini terminoloji leksika) "Bədii-publisistik əsərlərin, o cümlədən fel- yeton janrının əsasında faktik material durur. Həmin material yalnız publisist üslubda deyil, həm də bədiilik prinsipləri nəzərə alınmaqla işlənilir, bədiilik süzgəcindən keçirilir. Felyeton janrı bir sıra görkəmli rus və Avropa ya- zıçılarının əlində geriliyin, ətalətin, eybəcərliklərin, vaxtını keçirmiş ictimai qaydaların ifşası üçün qüdrətli bir vasitə olmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadənin bu ad altında toplanmış əsərləri felyeton janrının tələbləri baxımından yüksək estetik keyfiyyətə malik olub, misilsiz publisist və mütəfəkkir yazıçı qələminin məhsulu kimi, ədibin demək istədiklərini deyə bildiyi ən münasib bədii forma, ən kamil sənət nümunələridir. Elə buna görə də indi mətbuatımızda ara-sıra nəzərə çarpan, əksərən zəif işlənmiş, aşağı keyfiyyətli felyetonlarla müqayisədə oxucu Mirzə Cəlilin bu əsərlərini "felyeton" adlandırmağı az qala qəbahət sayır. Doğrudur, Mirzə Cəlilin də bütün felyetonları 259
eyni keyfiyyətdə deyildir; bunların da içərisində sənətkarlıq cəhətdən əks qütblərdə dayanan əsərlər vardır, lakin dərin biliyi, müa- sir hadisələrlə qədim sosioloji məsələləri son dərəcə böyük ustalıqla əlaqələndirə bilməsi, faktların gözünə düz baxan qorxmaz sənətkar cəsarəti, günün və gələcəyin tələblərini aydın görə bilmək müdrikliyi, saysız-hesabsız bədii priyomları ədəbiyyatımızı ictimai həyatın ən zəruri problemləri ilə möhkəm bağlamışdır.Mirzə Cəlilin felyetonları indi də oxunur və sevilir. Bunun səbəbi təkcə həmin felyetonların öz əhəmiyyətini itirməyən mövzuları deyil, həm də yüksək sənətkarlığıdır - sərlövhədən başlayaraq, imzalara qədər oxucunu öz ardınca çəkib aparan eyham, kinayə, sarkazm kimi bədiilik vasitələri, mən- tiqi ifşa, mülayim yumor və amansız tənqid atəşidir. Ədibin sovet dövründə yazdığı bütün felyetonlar satirik planda deyildir; gülüş, istehza, sarkazm onun ən çox sevdiyi ifadəlilik üsullarından olsa da, ədibin felyetonlarının hamısında komikliyin bu cür növlərini axtarmaq olmaz. Çünki gülüş və sarkazm va- sitələri ilə ifşaçılıq felyeton janrının yeganə funksiyası olmayıb, mühüm funk- siyalarından yalnız biridir. C.Məmmədquluzadənin sovet dövrü felye- tonlarının əksəriyyəti komik sənətin zarafat, yumor, kinayə, istehza, sarkazm vasitələrindən istifadə edilməklə yazılmışdır. Kinayəlilik bu felyetonların canına elə hopmuşdur ki, ədibin hər hansı bir satirik felyetonunu oxuyarkən onun (kinayənin) ne- cə, mətnin harasında, hansı dil vasitələrində meydana çıxdığını müəyyənləşdirmək, dəqiq sərhəd qoymaq çox vaxt çətin olur. Görkəmli 260
ədibin ictimai-siyasi, mədəni-məişət məsələləri ilə bağlı etirazlarının təcəssümü kimi təzahür edən kinayə hər bir elementdə, hər bir kiçik detalda, hər bir sözdə, ifadədə, cümlədə və bütöv mətnlərdə gizlənmiş olur".
«Molla Nəsrəddin» jurnalının 1922-ci ildən Bakıda öz işini davam etdirməsi ədəbiyyat tariximiz üçün böyük əhəmiyyətə malik oldu. Keçmişin tör-töküntüləri, sovet idarələrinə soxulmuş düşmənlər və bürokratlar, köhnə, yaramaz adətlər, mövhumat və avamlıq «Molla Nəsrəddin» felyetonlarının kəskin ifşa hədəflərinə çevrildi. Jurnal öz ifşa obyekti üçün günün sürətlə bir-birini əvəz edən ictimai-siyasi hadisələri ilə bağlı nöqsanları seçsə də, dini, cəhalət və fanatizmi, qadın azadlığı və s. kimi mühüm məsələləri unutmurdu. Jurnalın mövzu dairəsi genişləndikcə, ədibin istifadə etdiyi satira vasitələri, satirik ifşa üsulları da zənginləşirdi. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində yeniliklə köhnəliyin mübarizəsi çox gərgin şəkildə davam edirdi. Mədəniyyətin inkişafı daha kəskin sinfi mübarizə şəraitinə qədəm qoymuşdu. İnqilab sinfi antaqonizmi ləğv etsə də, antaqonist xarakterdə olan bir sıra ziddiyyətləri aradan qaldıra bilməmişdi. Əksinə, müxtəlif sinif və təbəqələr arasında mürgüləməkdə olan ziddiyyətləri oyatmış və daha da kəskinləşdirmişdi. Dövrün canlı təzadları çox güclü idi. Belə bir dövrdə ictimai ziddiyyətlər ədəbiyyatımızın həm lirik-dramatik, həm də tragik formaları ilə ifadə olunurdu. Yeniliklə köhnəliyin mübarizəsini komik sənətin vasitəsi ilə əks etdirən satirik yazıçıların diqqət mərkəzində də bütün ədəbiyyatımız üçün ümumi olan konflikt və ziddiyyətlər dururdu. 261
Satiranın əbədi predmeti – yeniliklə köhnəliyin mübarizəsi 20-ci illərdə də dəyişməmiş qalmışdır. Lakin bu illərin sonuna doğru satiranın obyekt və üslubunda xeyli yeniliklər əmələ gəlmiş, satira öz ahəngini müəyyən dərəcə dəyişmiş, yumor üstünlük qazanmağa başlamışdı. 30-cu illərin axırlarına yaxın ədəbiyyatımızda satirik mövzular azalmış, satiranın coşqunluq və qəzəbi ölgünləşmişdir. 30-cu illərdə biz artıq Mirzə Cəlil satirasına bənzər bir satiraya rast gəlmirik. Tarixən öz gücsüzlüyünü və zəifliyini aşkara çıxarmış olsa da, hələ cəmiyyətə çox böyük bədbəxtliklər gətirmək iqtidarında olan ictimai quruluşu və onun nümayəndələrini qamçılayan satira Cəlil Məmmədquluzadənin əlində qüdrətli bir silah idi. Öz dövrünün qabaqcıl ideyalarını təbliğ edən mübariz və qorxmaz publisistin dövlət, hakimiyyət, siyasət, sinif və təbəqələr, zəhmətkeş insanların vəziyyəti, zülm, zorakılıq, din, fanatizm, cəhalət, avamlıq, ruhanilər və onların fırıldaqları, rüşvətxorlar və bürokratlar, Şərq istibdadı və sair haqqında satirik ifadə üsulu, mövzuların ruhuna uyğun olaraq son dərəcə böyük müvəffəqiyyətlə seçdiyi zəngin satira vasitələri çox güclü olub, əks məna arxasında ədibin demokratik görüşlərini, cəmiyyətin bəlalarından «özünü təhqir edilmiş sayan adamların alovlu, dəhşətli qəzəbini» (Belinski) əks etdirir. Bu cəhətdən «Molla Nəsrəddin» publisistikası orijinal və son dərəcə əlvan satira vasitələri mənbəyi kimi, bizim ədəbiyyatda heç bir fərdi və ya kollektiv əməyin məhsulu ilə müqayisə edilə bilməz. Təsadüfi deyildir ki, ədəbiyyatımızda nə «Molla Nəsrəddin»dən əvvəl, nə də sonra ardıcıl və sərrast bir üslubun məhsulu olan belə qüdrətli sənət nümunələrinə rast gəlmirik. Əsrlər keçdikcə, «Molla Nəsrəddin» kəskin satirası, şirin yumoru ilə insanları daha çox dü- şündürəcək, Mirzə Cəlil qələmi ilə əbədiyyətə həkk olunmuş bu yazılar ağılları heyran qoyacaqdır. Böyük söz ustası nədən yazırsa- yazsın, son dərəcə rəngarəng satira və yumor vasitələri ilə öz üslubunu tanıtmışdır. Yeni ictimai quruluşun cəmiyyət həyatında əmələ gətirdiyi dəyişikliklər, köhnə cəmiyyətin qalıqları ilə kəskinləşən mübarizə, imperialist dövlətlərin sovet quruluşuna münasibəti, Şərq xalqlarının daxili və xarici vəziyyəti «Molla Nəsrəddin» publisistikasında obyektiv qiymət almışdır. Böyük sa- 262
tirikin dünyagörüşü onun dil vasitələrinə münasibətini, söz və ifadələrdən, üslubi fiqurlardan istifadə istiqamətini də mü- əyyənləşdirmiş, yumorlu, eyhamlı, kinayəli, ifşaçı-sarkastik dilini də formalaşdırmış və inkişaf etdirmişdir. «Molla Nəsrəddin»in felyeton dili inqilabi-demokratik publisistika dili ilə bədii dilin xüsusiyyətlərini bir sintez şəklində özündə cəmləşdirmişdir. Buna görə də Mirzə Cəlilin felyeton dili həm ictimai-siyasi və fəlsəfi ter- minlərlə, həm də obrazlı dil vasitələri ilə – satira ustası tərəfindən ictimai-siyasi və fəlsəfi rəng verilmiş ümumişlək söz və ifadələrlə çox zəngindir. Ədibin felyetonlarında konkret dil materialına əsaslanan satira vasitələri əlvan və rəngarəngdir: ümumişlək sözlər, şivə leksikası, fəal və qeyri-fəal sözlər, ədəbi dil və şivə frazeologiyası, arqotik söz və ifadələr, hikmətli sözlər, aforizmlər, atalar sözləri və məsəllər… Ədib böyük ustalıqla terminoloji
bilmiş, müxtəlif söz və ifadələrlə əlaqədə onların mənasını dərinləşdirmək və genişləndirməklə məcazilik imkanlarını ar- tırmışdır. Əsas terminə az və ya çox dərəcədə yaxın olan ümu- mişlək sözlər və ifadələr sinonim cərgələri daha da zənginləşdir- mişdir. Belə söz və ifadələr əsas termini müxtəlif cəhətdən izah edir, tamamlayır, onun mənasını genişləndirir, əsas terminin işlənməsində bir fon təşkil edərək, satirik yazıçının məsələyə münasibətini aydınlaşdırmaq, məsələni hansı mövqedən izah etdiyini müəyyənləşdirmək üçün oxucuya imkan verir. Burada, ilk nümunə olaraq, ədibin sovet dövrü felyetonlarının dilindəki ictimai-siyasi və dini (terminoloji) söz və birləşmələri nəzərdən keçirəcəyik.
«Molla Nəsrəddin» meydana çıxdığı ilk gündən çarizmin və Şərq despotizminin ifşasına başlamış, tədricən Qərbin hakim dai- rələrini də əhatə etməklə öz satira hədəfini, ifşa obyektini genişləndirmiş, uzun mübarizə yolu keçdikdən sonra Sovet hakimiyyəti illərində inqilabi qüvvələrin, yeni cəmiyyətin 263
bilavasitə yazıçının təfəkküründə əmələ gətirdiyi ciddi mütərəqqi təbəddülatla, öz mübarizəsinin doğruluğunu təsdiq edən faktlardan doğan böyük inamla bu sahədəki işini ardıcıl şəkildə davam etdirmişdir. Jurnalın 1906-cı il birinci nömrəsində Peterburqdakı inqilabi hərəkata işarə edən «Sakitlikdir, qurd quzu ilə otluyur», Türkiyədə Sultan Əbdülhəmidin despotizminə istehza edən «Osmanlı hökuməti küçə ilə gedən vaxt öskürməyi əhaliyə qadağan edibdir», İranda azadlıq ümidlərinin çox az olduğunu göstərən «Təbriz camaatına hürriyyət müjdəsi verildi. Belə ki sərbazların cigərçilik, qəssablıq və dilənçilik etməklərinə dövlət tərəfindən maneçilik yoxdur» kimi «teleqraf xəbərləri» şəklində verilmiş yığcam, lakin çox kəskin cümlələrin tənqid obyektləri yaşı, təcrübəsi artdıqca «Molla Nəsrəddin»in satira atəşinə daha çox tuş olmuşdur. Bunu yazıçının sonrakı qeydləri də təsdiq edir. 1927-ci ildə yazdığı felyetonlardan birində şahənşah bayramı münasibətilə İran şahını tənqid atəşinə tutan ədib qeyd edir ki, «bu məqalə Tehrana gedib çatan kimi, yəqin ki, yenə şah həzrətləri yapışacaq Moskvanın yaxasından». Buna görə də o, şaha xəbərdarlıq üçün deyir: «Molla Nəsrəddin»i nə Moskva yaradıbdır, nə də Şura hökuməti yaradıbdır. Bu, bitərəf vərəqədir ki, iyirmi iki il bundan qabaq şahlar, sultanlar və krallar ilə söhbət eləməyə adətkərdə olubdur» (268) 151 . Ədib məqaləni «Vallah, nişi-əqrəb nə əz rəhi-kinəst» sözləri ilə bitirir. Bununla da feodal və burjua hakimlərini fürsət düşdükcə sancmağın «Molla Nəsrəddin» üçün bir vərdişə çevrildiyini, zəmanə despotlarının jurnalın bu cür yazılarına çoxdan məruz qaldıqlarını göstərir. Doğrudur, C.Məmmədquluzadə yuxarıdakı yazıda yumşaldılmış şəkildə «söhbət eləmək» ifadəsini işlədir, lakin «Molla Nəsrəddin»in sakit, məsləhət təriqi ilə söhbəti olma- mışdır. Jurnalın şahlar, krallar, qolçomaqlar və özünü hakimi- mütləq hesab edən hər cür hökumət məmurları ilə söhbəti əksərən amansız olmuşdur. Fəaliyyətə başladığı ilk nömrələrindən onu Şərq istibdadı, Şərqdə Nikolaydan geri 151
.
« » ( . Рягямляр Ъ Мяммядгулузадянин Ясярляри нин Азярб ССР -
ЕА нын няшри III , , 1967) . ъилд Бакы сящифяляридир 264
qalmayan «hədsiz-hesabsız prinslər, xanlar, sultanlar, hakimlər və məmurlar» maraqlandırmış, o bunların ifşasına öz səhifələrində daha çox yer vermişdir. Sonralar ədib özü də lap əvvəldən Şərq istibdadı ilə çox ciddi qarşılaşdığını bildirərək yaz- mışdır: «…bizim qabağımızda dağ kimi duran istibdad Şərq istibdadı və Şərq qaranlığı idi, şah və sultan istibdadı idi». (671) «Molla Nəsrəddin»in yalnız sovet dövrü felyetonlarını nəzərdən keçirdikdə hakim, hökmran, məmur və çinovnik anlayışlarını ifadə edən çox zəngin söz və ifadə sinonimliyindən aydın olur ki, 20-ci illərdə – son dərəcə gərgin və təzadlı bir şəraitdə mübariz jurnal beynəlxalq münasibətlər sahəsində öz gücünü zəiflətməmiş, öz üslubu, öz ifadə tərzi ilə məzlum xalqları oyatmağa, onların işinə kömək etməyə çalışmışdır. Buna görə də müstəbidlərin, Şərqdə min illərlə hakimlik edənlərin ifşasına jurnalda daha tez-tez rast gəlirik. Bunu ədib özü də xüsusi qeyd etmişdir: «Məlumdur ki, «Molla Nəsrəddin»in ən bö- yük nişangahı… əyan və əşrafla mübarizə və qolçomaqların qa- bağını almaq idi». (705) Jurnalın sovet dövrü felyetonlarında mütləq hakim, hökmran, despot mənalarını ifadə emək üçün feodal şərqinin tarixindən bələd olduğumuz padşah, şah, paşa, soltan kimi terminoloji sözlərdən istifadə edilmişdir.
monarx, mütləq hakim mənasındadlır: «O qədər təməllüq ki, Sədi tərəfindən padşahlara olunur…» (86) Əfqan padşahı (346), Əfqan padşahı həzrətləri (349), padşah həzrəti-aliləri (349), həzrət padşah (349), padşah cənablar ı (349), padşahın vüzərası (349), padşahın ziyarəti (349), islam padşahı (346) birləşmələrində də padşah sözü həmin mənadadır. Lakin bu birləşmələrdə yazıçının tənqid hədəfi kimi seçdiyi Əfqan padşahına satirik münasibət də var, Tehran padşahları (163),
Al- baniyanın kal padşahı İskəndəri-seyyüm (369), Qərbi Avropanın İskəndər padşahları (369) birləşmələrindən göründüyü kimi, başqa ölkələrin hakimləri də «Molla Nəsrəddin»in ifşa obyektlə- rindən olmuşdur. Qərbi Avropanın İskəndər padşahları birləşmə- sində padşah
sözü «kral», «imperator», «prezident» sözləri ilə sinonimləşir. Bu birləşmələrdə padşah sözünün bəzən təyini, 265
bəzən də sinonimi kimi işlənmiş İskəndər
ədibin nəzərində zorakılıq, zalımlıq mənalarının ifadəçisidir. Əsrimizin iskəndərlərini ifşa etmək üçün ədib «İskəndəri-kəbirlər» adlı ayrıca bir felyeton da yazmışdır. Felyetonda İskəndərin fə- aliyyətindəki zorakılıq azadlıq mücahidlərinin qanını tökən bəzi hökumət başçılarının hərəkətinin obrazlı təsviri üçün əsas götü- rülmüşdür. «İndiki əsrin İskəndəri-kəbirləri qədimki iskəndərlərə bir təpik də hələ vurublar» deyən yazıçı Rusiyada və Qərbi Avropanın kapitalist ölkələrində burjua-kapitalist hakimiyyətini saxlamaq üçün hədsiz qanlar töküldüyünü, adi insani hüquqlar uğrunda mübarizə aparan saysız insanların məhv edildiyini və bu sahədə zəmanə iskəndərlərinin böyük rolu olduğunu göstərərək, Rusiyanın taclı iskəndərləri ilə bərabər, Avropanın mürtəce hökumət başçılarını da ittiham edir: «Qərbi Avropanın İskəndər padşahlarından başlamış, Rusiyanın üç nəfər taclı İskəndəri öz taclarını əldən buraxmamaq yolunda o qədər azadlıq mücahid- lərinin qırmızı qanını axıtdılar və o qədər mücahid boğdurdular ki, İskəndəri-kəbir o qələti eləməmişdi». (369) İlk faşist dövlət başçılarından Mussolininin əli ilə hakimiyyətə keçmiş Əhməd Zoğu oğlu, yaxud ədibin dediyi kimi, Albaniyanın kal padşahı İskəndəri-seyyüm bu sahədə xüsusi qeyd edilmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə felyetonlarının mühüm xüsusiyyət- lərindən biri müxtəlif hadisələri ədibin bir felyetonda məharətlə əlaqələndirə bilməsidir. Məsələn, ədib həmin felyetonunda əsl İskəndərdən geri qalmayan zəmanə iskəndərlərini – Qərbi Avropanın bir sıra hakimlərini ifşa etməklə yanaşı, İskəndər sözünü həm də zorakılıq, güclülük, zorbalıq, xuliqanlıq kimi mənalandırmış, buna görə də Biləcəri dəmiryol stansiyasında növbətçilik edən Aleksey Raxmanini, vaqon gözətçisinin üstünə hücum çəkib təhqir etdiyi üçün dəmiryol İskəndəri-Zülqərneyni , Car mahalındakı Dar-doqqaz kəndindən olan dörd nəfər komsomolçunu toyda keflənib adam öldürdüklərinə görə Dar-
doqqaz İskəndərləri (370) adlandırmış, saf meyvələr içərisində «çürük-mürük meyvələr» də olduğunu göstərərək, belə komso- molçuların varlığına təəssüf etdiyini bildirmişdir. Beləliklə, zəmanəmizin İskəndəri-kəbirləri ifadəsi bu mənada dolayı yolla padşah sözü ilə əlaqələndirilməklə qroteskdən istifadə edilmişdir. 266 C.Məmmədquluzadə bəzi söz və ifadələri ədəbi dildəki məlum mənalarında işlətməklə kifayətlənməmiş, onlara satirik dildə əlavə mənalar vermişdir. Məsələn: padşah
sözünə sinonim kimi bir sıra başqa sözlərdən istifadə etməklə bərabər, həm də bu sözün özünü başqa mənalarda işlədə bilmişdir. Belə ki padşah
əvəzinə allahın kölgəsi ifadəsi ilə yanaşı, felyetonlarda «allah» mənasında padşah sözünə də rast gəlirik: yerin, göyün, dünya və axirətin padşahı (182), rəhim və adil bir padşah (182). Allah
və padşah
məfhumları ədibin nəzərində eyni olub, yalnız məkanca fərqlənir: «Degilən allah-təala birdir, göylərdə onun adı allahdır , yerlərdə onun adı padşahdır və Şəki müsamirəsində «Şəki fəhləsi»nin rəvayətinə görə onun adı «bir nəfər »dir. (314) Buradan bir cəhət də aydın olur ki, bütün ixtiyarı əlinə toplayıb, mütləq hakim kimi hərəkət edən adi idarə müdiri də özünü padşah saya bilərmiş: «Xub, o – Şura hökumətidir. Amma mən də bu kredit cəmiyyətində müdirəm
, yəni padşaham
». (261) Bəzi mətbəə müdirlərinin mətbəə padşahları , kənd qolçomaqlarının kəndin padşahı
adlandırılması da bu qəbildəndir. Padşah
sözü ruhani, molla mənasında da səciyyəvidir: Avam camaat üzərində istədiyi kimi hökmranlıq edən ruhanilərin yer üzünün
əmmaməli padşahları (362) şəklində təsviri satirik dil üçün münasib və təbiidir. Padşah sözünə yaxın mənalı sözlərdən biri da monarxın titulunu, rütbəsini bildirən şah
sözüdür. Bu söz İran Azərbaycanının istiqlaliyyət tərəfdarlarının qatı düşməni olan Əhməd şah və onun həmkarlarından bəhs edən «İran işləri» felyetonunda müxtəlif sözlərlə əlaqədə daha çox təkrar olunmuşdur. Felyetonda Əhməd şahın tərəfdarları kəskin söz və ifadələrlə qamçılanmışdır. Şahın tərəfdarları (159), şahın valisi (159) ifadələri ilə yanaşı, mühərririn nifrətini əks etdirən şahın gədaları
(159), şahın Təbrizdəki gədaları (160) və bunlara sinonim kimi, İran qazakları, qazakxana zabitləri ifadələri də Şərq istibdadını ifşa edir. Əhməd şahın tərəfdarlarından Mirzə Təqi Həriri və Bəsirüssəltənənin cinayətkar fəaliyyəti xüsusi nəzərə çarpdırılmış, Həriri gorbagor
(159) sözü, Bəsirüssəltənə isə
Azərbaycan Bismarkı (160) kimi kəskin ifadə ilə damğalanmışdır. Şahın özünə də ədibin qatı istehzası aydın hiss 267
olunur. Bunu Əhməd şahı allahın bir azarsız bəndəsi (163) adlandıran ədibin hər bir kəlməsindən duymaq mümkündür. Ümumiyyətlə, feodal-şahlıq quruluşunu görməyə gözü olmayan C.Məmmədquluzadə ötəri şəkildə hər hansı bir şahdan bəhs et- dikdə də ona satirik münasibətini bildirmişdir. Məsələn, Əfqan padşahının Avropaya səfəri münasibətilə xatırladığı Nəsrəddin şah haqqında işlətdiyi şah həzrətləri (356), rəhmətlik Nəsrəddin şah (355), şəhid Nəsrəddin şah (355) ifadələri satirik mətn daxilində kinayə, lağ, dolama mənaları ifadə edir. Humanist ədib Şərqdə yalnız şahların deyil, ayrı-ayrı varlı və vəzifəli şəxslərin də minlərlə günahsız insanların qanını axıtdığını satiranın acı dili ilə təsvir etmiş, Nikolay hökumətinin İran Azərbaycanında sağ əli adlandırdığı Şücaüddövləni yüzlərcə iranlı başı kəsdiyi və minlərcə günahsız insanın evini dağıtdığı üçün pəhlivan, əjdaha, məlun, cəllad, qövməz-zalimin kimi söz və ifadələrlə qırmanclamışdır. Bu söz və ifadələrin bəziləri İran rəiyyətlərinin qanını tökməkdə Şücaüddövlədən geri qalmayan Rəşidül-məma- likə də aiddir. Felyetonda satirik ədibin üslubuna məxsus bir cəhət də aşkara çıxır. Bu da ədibin əks anlayışları ya bilavasitə, ya da dolayı yolla qarşılaşdırması, müqayisə etməsi üsuludur ki, bu prosesdə sanki obrazın üzündəki niqab götürülür, onun əsas siması görünür. Məsələn, ədib yuxarıda qeyd etdiyimiz iki şəxsi əvvəlcə «iki mötəbər qonaq» adlandırır. Oxucu bu sözləri həqiqi, ciddi mənada qəbul edə bilər. Çünki sonrakı sözləri oxumadan bu sözlərdəki kinayə hiss olunmur. Bir-iki cümlə oxuyan kimi ədibin elə ilk cümlədən «əksinə söyləmə» üsulundan istifadə etmiş olduğu bilinir. Bu cür başqa misallar da qeyd etmək olar. Məsələn, Rasputin ilə əlaqədar əvvəlcə Rasputin kimi bir fazil (257), bunun ardınca Rasputin kimi bir lotu (257) ifadəsinə rast gəlirik və əvvəlki ifadənin kinayə ilə işlənmiş olduğuna şübhə qalmır. Qeyd etməliyik ki, C.Məmmədquluzadə Rasputini Nikolaydan bəhs etdiyi felyetonda, Nikolaydan danışarkən xatırlamalı olmuşdur. Nikolayın özündən bəhs edərkən lağ və dolama mənasında olan Nikolay dayıoğlumuz (70),
Nikolay dayı (80) ifadələri ilə yanaşı, Nikolay kimi axmaq (257),
o sarsaq (218),
Nikolay kimi bir əqli yox bəndeyi-xuda (258),
qaniçici Nikolay (251) və s. ifadələrlə daxili qəzəbini daha aydın ifadə etmişdir. 268
«Molla Nəsrəddin»in baş məqalələrində bu və ya digər münasibətlə soltanlardan, xəlifələrdən, krallardan da danışılmışdır. Jurnal şahlara, soltanlara, krallara itaət haqqında köhnə fəlsəfəyə, dini kitabların kütləni mübarizədən çəkindirən tələblərinə gülmüş, istifadə etdiyi terminoloji sözləri satirik məna ilə dolğunlaşdırmışdır: «Bircə bu kifayətdir ki, şahlara, soltan və
krallara itaət etməyi allah-təala cəmi kitablarında buyurubdur». (192) İngilis kralının və İngiltərə dövlət başçılarının siyasi hiylələrini dərindən başa düşən, onların Şərqə aid siyasətini nifrətlə pisləyən görkəmli jurnalist öz felyetonlarında bu siyasətin ifşasına geniş yer verdiyi kimi, mürtəce siyasətçilərin özlərinə də satirik dil üçün müvafiq ifadələrlə müraciət etmişdir. Kral, dövlət başçısı Çemberlen və lordlar haqqında rast gəldiyimiz ingilis kralı (192), Çemberlen rəfiqim (275), İngiltərə lordları (114), ingilis
parlamanının üzvləri (469),
İn-giltərə vəzirləri (114) və s. zahirən neytral görünən ifadələrlə yanaşı, ingilis hökumətinin başında oturanlar (469), həzrət İsa Əleyhüssəlamın Londonda xəlifəsi ingilis kralı (193), ingilis peyğəmbəri Çemberlen (283), İngiltərə cahangirləri (114), İngiltərə əngəlləri (114),
ingilis dünyagirləri (118),
cahangir düşmənlər (118),
hərif (469), ingilis buğaları (402) və s. açıq subyektiv-satirik münasibət əks etdirən söz və ifadələr ədibin İngiltərə siyasi xadimlərinin Şərqdə fırıldaqlarına qarşı dərin kinayə və qəzəbinin qüvvətli təzahür vasitələrindəndir. Zahirən həqiqi mənada başa düşülə bilən bizim dostumuz, yəni Şərqin dostu ingilislər (437) birləşməsində də böyük kinayə vardır. Ədibin felyeton dilində hakim, ağa, bəy, məmur, çinovnik, naçalnik, nepman sözləri də maraqlı satirik-üslubi məqamlarda işlədilmişdir. Məmur
və çinovnik
sözləri köhnə quruluşa aid məfhumları ifadə edir. Jurnalın baş məqalələrində məmur sözünə bu mənada bir neçə dəfə rast gəlmək mümkündür: Tehran
hökumətinin Azərbaycan məmurları (216), hökumətlərin baş məmurları və sansorları (347), çar hökumətinin məmuru (187) və s. Satirik ədib sözün məna imkanlarından istifadə edərək, sovet idarələrindəki bir sıra əliəyri, rüşvətxor, öz mənafeyini 269
güdən vəzifə sahiblərini də bu ad altında ifşa etmişdir. Məsələn, çəyirtkə məmurları (13) dedikdə, dövlətin hədsiz pullarını mə- nimsəyərək, təsərrüfat zərərvericiləri ilə mübarizədə heç bir iş görməyən şəxsləri diqqət mərkəzinə qoymuş, xainlər, dişləri şirəyə batan köhnə çəyirtkəçi, torpaq komissarlığının qanı soyuq heyəti
(13) kimi mətn sinonimləri ilə hadisəyə münasibətini daha ətraflı ifadə edə bilmişdir; bir
(335), pambıq
məmurları (335), köşk məmurları (384), milis məmuru (145), hifzi-səhhə məmuru (175) və s. birləşmələr də sovet idarə və təşkilatlarına soxulmuş yaramaz vəzifə sahiblərinə satirik münasibətlə bağlıdır. Felyetonlarda məmur sözünün əsas sinonimi çinovnik
sözüdür. Danabaş kəndində cövlan edən çinovniklər (135), Nikolay dayının çinovnikləri (381)
birləşmələrində çinovnik
sözü «çar məmuru» mənasındadır. Sovet idarələrindəki bəzi qulluqçuların tutduqları vəzifəyə əslində yaramadıqlarını bildirmək üçün ədib məmur
sözü ilə yanaşı, bu sözdən də istifadə etmiş, məsələn, oruc tutan bəzi sovet qul- luqçularını çinovnik
(325) adlandırmışdır. Keçmiş quruluşla, feodal cəmiyyəti ilə bağlı olan vəzir, vəkil sözləri də satirik üslubda əlavə mənalar qazanmışdır. Vəzir sözünə həqiqi mənada təzə rəisül-vüzəra (10) birləşməsi tərkibində, cəm şəklində rast gəlirik. Başqa hallarda bu söz əlavə, məcazi mənalardadır. Məsələn, Tiflis – Bakı dəmir yolunu əlahiddə və müstəqil bir hökumət kimi təsvir edən və bu «hökumət»in köhnə feodal-şahlıq hökumətinə bənzədiyini göstərən ədib qatar rəislərini baş vəzir (19), konduktorları qeyri vəzirlər (19) adlandırmış, dolayı yolla onları keçmiş vəzirlərlə müqayisə etmişdir. Dəmir yolu məsələlərindən bəhs edən felyetonlarda qa-
tar rəisi, naçalnik poyezda və
baş vəzir birləşmələri sinonim kimi işlədilmişdir. Baş vəzirdən geri qalmayan «qeyri vəzirlərin» - vaqon bələdçilərinin tənqidinə ədib daha geniş yer vermiş, kon- duktor
sözünün bir sıra kontekstual sinonimlərindən istifadə etmişdir: v aqon rəisi, kəndlinin dilini bilməyən bir adam (231), vaqon naçalniki (232), vaqon müdirləri (282) və s. C.Məmmədquluzadə özü demişkən, bunlar hələ «səhldir». Konduktor sözünün vaqon naziri (416), vaqon hakimləri (282), fanarlı hakim (283), fanarlı bir Şümür (283) kimi daha kinayəli 270
ifadəçiləri vardır. Bunlardan sonuncusunda çiyni xurcunlu kəndliləri vaqona buraxmayan konduktorlar imam Hüseyni qətlə yetirən Şümürlə müqayisə edilmişdir. Vəzir
sözünə tamamilə başqa mənada – «peyğəmbər» mənasında da rast gəlirik. Allahla padşah arasında fərq görməyən ədib, peyğəmbər mənasında allahın da vəzirləri olduğunu qeyd edir və allaha müraciətlə yazır: «Sənin böyük məmləkətində neçə-neçə vəzirlərin və ministrlərin var ki, camaat arasında onlara peyğəmbər deyirlər» (182) Kinayə ilə işlənmiş vaqon naziri birləşməsində nazir sözü «bələdçi» mənasındadırsa, rus dilindən alınmış ministr
sözü «peyğəmbər» mənasındadır. Müxtəlif dillərə məxsus nazir və
ministr sözlərinin peyğəmbər mənasında işlədilməsi yazıçının dinə satirik münasibətindən irəli gəlmişdir. Felyetonlarda bəzi birləşmələrin tərkibində vəkil
sözünə də təsadüf edilir: millət vəkilləri (63), qəzet və jurnal idarələrinin qəza vəkilləri (211), Molla Nəsrəddin əminin qəzalarda vəkilləri (440) və s. Bunlardan birincisində vəkil
deputat mənasındadır. Bu söz «Ticarət» felyetonunda işlənmişdir: müəllif İranda məclisə millət vəkillərinin pul ilə seçildiyini qeyd edərək, onlardan birini vəkil seçilmək üçün sərf etdiyi pulun miqdarına görə « 100 000 üssəltənə» adlandırmışdır. Sonrakı birləşmələrdə bu söz redaksiya nümayəndəsi, müxbir mənasında olub, yeni məna verilmiş köhnə sözlərdəndir. C.Məmmədquluzadə satira dilində köhnəlmiş sözlərlə yanaşı, yeni sözlərin məna imkanlarından da ustalıqla istifadə etmişdir. Bu cəhətdən «Molla Nəsrəddin»in publisistika dilində çox təkrar olunan terminoloji sözlərdən biri ispalkom
sözüdür: kənd ispalkomları (44), qəza ispalkomu (73), nahiyyə və kənd ispalkomları (74), dairə ispalkomları (365), stansiya ispalkomu (20),
çox məzəli və gülüncə layiq olan ispalkom dadaşlar (74) və s. Satirik ədib Sovet hakimiyyətinin ilk illərində öz vəzifələrindən istifadə edərək varlanmağa çalışan bir sıra idarə işçilərini, qəza, nahiyyə, kənd ispalkomlarını kəskin satira atəşinə tutmuşdur. Çox məzəli və gülüncə layiq olan ispalkom dadaşlar ifadəsi də bu münasibəti aydın göstərir. Ədibin satirik məqalələrində ispalkom sözü ilə şura sədri birləşməsi sinonim kimi işlədilmişdir. Bunu 271
ispalkom Qurbanov dadaş , 152 şura sədri Əkbər Qurbanov bir- ləşmələrindən də görmək olar. Sonu kom
ünsürü ilə bitən voyenkom, ukom, zemkom sözləri də müəyyən idarə və təşkilat adı deyil, idarənin, təşkilatın rəhbəri mənasındadır: «…padvodu bir gün ispalkom istəyir, bir gün milis naçalniki istəyir, bir gün voyenkom
istəyir, bir gün ukom
istəyir, bir gün palitbüro istəyir, bir gün zemkom
istəyir…» (33) «İspalkom imtahanı» felyetonunda «qəza ispalkomlarının şücaətini» ardıcıl ifşa etməyi məsləhət görən ədib bəzi «məsul işçi»lərin əliəyriliyini, rüşvətxorluğunu, ictimai mülkiyyətə xəyanətini aşkara çıxarmaq üçün bütün idarə rəhbərlərini nəzarətdə saxlamağı öz müxbirlərinə tapşıraraq göstərir ki, qəza və kənd ispalkomlarından sonra ifşa növbəsi «…ukomların, zem- komların və qeyri-qeyri komlarındır». (74) Sovet dövrü felyetonlarındakı məsul katib (40), məsul xid- mətçilər (133), məsul işçi (134), məsul işçi yoldaş (185), şura xidmətçiləri (133), qəza işçiləri (133), kənd qulluqçuları (133), kənd xadimləri (133), kəndistan işçiləri (133), idarə qulluqçuları (188), zirdəst idarə qulluqçuları (430) və s. birləşmələr də kinayə və istehza mənasına malikdir: «Dizə kəndinin məsul katibi piyada Kərbəlaya gedir…» (40) «Keçən il bir məsul işçi yoldaşa qəzaya xidmət üçün getməyi təklif etdikdə həmin məsul işçi yoldaş
üç gün ağlamışdı». (185) «Zaqatalada bir məsul işçi, özü də çox böyük bir məqam sahibi bayram bəhanəsilə o qədər içib keflənib ki… övrətlərə sataşıb» (270) və s. Cibində «məsul işçi kağızı» olan bəzi şəxslərin qatarla yol getmək üçün «kasıb-kusu- ba» imkan vermədiyini göstərən ədib qeyd edir ki, xüsusi bir «məsul işçi qatarı» yaradılsa idi, «qeyri-məsul bəndələr də» qa- tardan istifadə edə bilərdilər. Buradakı məsul işçi kağızı, məsul 152
, Мялумдур ки испалком
«
сюзц яслиндя исполнительный комитет»
, «
» . сюзляриндян олуб иъраиййя комитяси демякдир Лакин
«
» ъанлы данышыг дилиндя бу сюз иъраиййя комитяси сядри
;
мянасында да ишлядилир йазычы да сюзцн щямин мянасындан . истифадя етмишдир 272 işçi qatarı,
qeyri-məsul bəndələr ifadələri yeni quruluşun verdiyi hüquqların pozulması hallarına ədibin etirazını bildirir. Müdir və
direktor sözləri «Molla Nəsrəddin»in satira dilində mühüm yer tutur. Jurnalın baş məqalələrində «60 nəfəri bir torba torpaqlı kişmişlə doyuran müdir» (52), «türk dili bilməyən maarif müdirləri» (56), «təzəlikdə Marsdan yer üzünə düşmüş qəzetin müdiri» (119), «müdir cənabları» (119), hökumət pullarını ələ keçirmək üçün yalançı kredit siyahıları düzəldən «su təsərrüfatı işlərinin baş idarələrinin müdirləri» (330), «eşqbazlıq nümayişləri» ilə səhnəni doldurub uşaq tamaşalarına laqeyd münasibət bəsləyən «teatr müdirləri», «teatr sahibləri» (120), «böyük yerdə iclası» olan, günlərlə öz yerində tapılmayan «baş müdirlər» (277), «yer allahları» (439), çətinə düşən kimi «canı cəhənnəmə» deyən «Naxçıvan ölkəsi müdirləri» (448), «idarə başında duran bir para allahlar» (396), «vahid müdir cənabları və qolçomaq direktorlar» (457), öz işini «köhnə direktorların ağalığı»na bənzədən «zavod və fabrik direktorları» (456), iş bacarmayan «yuxardakılar» (50), «kəmtəcrübə işçilərimiz» (134), dostbazlıq edən «böyüklər» (198), sanki bəzi idarələrin özbaşınalığını görməyən «milliləşdirən üzvlər» (21), kəndlilərin qoşqu heyvanlarını özü üçün işlədən «ərzaq komissarı» (33), dindar «zəhmət komissarı yoldaş» (79), papaq qoymağı qadağan edən «maarif komissarı yoldaş» (385), teatrın və mətbuatın xərclərini azaldan «məsarif heyəti» (37) və s. və başqaları da böyük satirikin kəskin qələmi ilə ifşa və tənqid hədə- finə çevrilmişdir. 153
153 .
Ъ Мяммядгулузадя мяркязи контрол комисйону цзвц (270), гатар мцфяттиши (370), милис няфярляри (306), милис няфяраты (306), милис ряиси (306), милис хидмятчиляримиз (306), щюкумят милисляри (85)
,
бирляшмялярини ясасян ъидди планда ряьбятля .
ишлятмишдир Лакин Ъянуби Азярбайъан щяйатындан бящс
едяркян ажанлар (11)
, сюзцнц ишлятдийи кими кяндлиляри
юзляринин фярди тясяррцфатында ишлядян вязифяли шяхсляри аьалар (104),
онларын ямрини йериня йетирян милисляри ися стражникляр (104) . адландырмышдыр 273 |