Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- bir kişinin nəslidirlər
- Zərflik budaq cümlələrinin
- Qədim əyyam yada düşəndə
- Ağzımızı açıb söz demək istəyəndə
- Elə allah divanı yadıma düşəndə
- Məqsəd budaq cümləsinin
- Nəticə budaq cümləsi.
- Qoşulma budaq cümləsi.
|
2. Xəbər budaq cümləsi. Budaq cümlənin bu növü həm asindetik, həm də analitik yolla düzəlmişdir: M i r z ə B a y r a m: Əmma ağadan təvəqqəm budur, əgər iltifatınız olsa, bəndəyə bir yabı əta eliyəsiniz . (13) S ü l e y m a n b ə g: Mənim sizə vəsiyyətim budur ki, dedigim sözləri atana yetirəsiniz… (45) M ə ş ə d i C ə f ə r: Bizim şərtimiz budur ki, hər dəfə sana on manat verim. (22) A s l a n b ə g: Səndə
217 təqsir odur ki, uşaq vəqtində fəqiri haq yerə, nahəq yerə o qədər dögdin ki, axırda sırtaldı… (15) və s. Bu mürəkkəb cümlələrdə əvvəlcə baş cümlə, sonra xəbər budaq cümlələri işlənmiş və baş cümlələrin xəbəri «budur», «odur» sözləri ilə ifadə olunmuşdur. Bunlar ki bağlayıcılı analitik cümlələrdir.
qolunda olduğu kimi, canlı danışıq dilində də tamamlıq budaq cümləsi çox işlədilir. Bu hal özünü pyesin dilində də göstərir. Məsələn:
N ə c ə f b ə g: Budur, sana buyururam, gərək bu gün İmamverdinin qızı qayıtsın atrasının evinə . S ə l i m b ə g: Ağşamdan yüzbaşını çağırıb tapşırırdım, sabah ava gedəcəgəm. (9) N a z l ı x a n ı m: Mən bilirəm, təqsir mənim kişimdədir (30)
və s. Bu misallarda əvvəl baş cümlələr, sonra tamamlıq budaq cümlələri işlənmişdir. Mübtəda və xəbər budaq cümlələrində olduğu kimi, burada da baş və budaq cümlələrin arasına «ki» bağlayıcısını artırmaq olur. Lakin «ki» bağlayıcısı olmadan da bu cümlələrin tamamlıq budaq cümləli mürəkkəb cümlələr olduğu asan dərk edilir. Bizcə, belə cümlələrdə «…I komponentlə II arasında
bağlayıcısının düşdüyünü təsəvvür etmək lazımdır» 146
fikri doğru deyildir, çünki bağlayıcısız konstruksiyalar ilkindir, birincidir, «ki» bağlayıcılı cümlələr isə sonrakı hadisədir, ikincidir. Pyesdəki bağlayıcısız tamamlıq budaq cümlələrinin bir qismi vasitəsiz nitq şəklində qurulmuşdur. Məsələn: S ü l e y m a n b ə g: Soruşdum: «A kişi, heç əməlli bildirçinin varmı?» (39) N ə c ə f b ə g: Deyim «bacı, pulum yoxdur?» (34) S ü - l e y m a n b ə g: Soruşdum: «A Qaraqazan oğlu, haradan gəlirsən?» (39) Həm bu cümlələrdə, həm də bir çox başqa asindetik tamamlıq budaq cümlələrində baş cümlə əvvəl, budaq cümlə 146
.: . .
Бах Я А б д у л л а й е в Мцасир Азярбайъан дилиндя табели
, , 1964, .136.
мцряккяб ъцмляляр Бакы сящ
218 sonra işlənmişdir. Lakin elə cümlələr də vardır ki, əvvəlcə budaq cümlə işlənmiş, baş cümlə sonra gəlmişdir. Məsələn: N ə c ə f b ə g: … nə deyirəm ona qulaq as . (14) Bu cümlədə «nə deyirəm» budaq, sonrakı hissə baş cümlədir. Belə cümlələrdə budaq cümlədən sonra şərt şəkilçisi formal əlamət kimi işlənə bilir və budaq cümlənin məzmununa az da olsa şərt çaları verir. 147
Ədib danışıq dilində xüsusi intonasiya ilə tələffüz edilən mürəkkəb cümlələri surət dilində olduğu kimi verdiyi üçün çox vaxt baş və budaq cümlələr arasında durğu işarəsi də işlətməmişdir. Məsələn, pyesdə belə bağlayıcısız tamamlıq budaq cümlələri çoxdur: «Bir azdan sonra görərsən olub-qalanın hamısını uduzub qaldı lat-lüt». (36)
Pyesdə analitik tamamlıq budaq cümlələri də işləkdir. Bunların tərkib hissələri «ki» bağlayıcısı ilə əlaqələndirilmişdir. Bunların içərisində vasitəsiz tamamlığın suallarına cavab verənlər əsas yeri tutur. Məs.: «ki» bağlayıcısı ilə düzəlmiş 20 tamamlıq budaq cümləsindən 17-si vasitəsiz tamamlığın suallarına cavab verir:
S ü l e y m a n b ə g: Aləm bilir ki, mən bildirçinbazam . (39)
N a z l ı x a n ı m: Bilürsən ki, hər nə var idi hamısı əldən gedüb. (30)
Ə b d ü l: Əhvalpürsanlıqdan sonra dedi ki, pəs çay almağa gəlüb (57) və s. Qeyd edildiyi kimi, belə cümlələr çoxdur və bunların, demək olar ki, hamısında budaq cümlə baş cümlədə olmayan tamamlığın əvəzində işlənmişdir. Baş cümlədə işlənmiş tamamlı- ğı izah edən: «Əlacım o n a qalubdur ki, həmişəlik göndərim kəndə...» (15) tipli cümlələr çox azdır. Bəzən baş cümlə ilə budaq cümlə arasına ara cümlə daxil olmuşdur: N a z l ı x a n ı m: Razı olma ki, bir kişinin nəslidirlər, ac qalsınlar. (30)
147 . . .
. . , .- ., 1956, .582. литературного языка Изд АН СССР М Л сящ 219
Burada «Razı olma» baş, «ac qalsınlar» budaq, «bir kişinin nəslidirlər» hissəsi isə ara cümlədir. 4. Təyin budaq cümləsi. Pyesdə təyin budaq cümləsinin analitik tipi daha rəngarəngdir. Buna baxmayaraq, asindetik təyin budaq cümlələri də işlənmişdir. Məsələn: S ə l i m b ə g : Ax, bir adam olaydı, keçən günləri geri qaytaray- dı … (10) Bu cümlədəki «Ax, bir adam olaydı» hissəsi baş, «keçən günləri geri qaytaraydı» isə təyin budaq cümləsidir. Yazılı ədəbi dildə belə cümlələrdə tərkib hissələr arasında bağlayıcıdan əlavə, baş cümlədəki «bir» sözündən əvvəl «elə» sözü də işlədilir. Analitik təyin budaq cümləsi baş cümləyə «ki» bağlayıcısı və tabeedici intonasiya ilə bağlanmışdır. Budaq cümlə baş cümlədəki təyinlənən ismə ya bilavasitə, ya da bilvasitə aid olur. a) baş cümlədə təyinlənən ismin əvvəlində heç bir təyinedici söz - qəlib iştirak etmir, buna görə də budaq cümlə həmin ismə bir növ bilavasitə aid olur;. məsələn: Ə b d ü l: Mən burada neçə adamlar tanurdım ki, pulı kürək ilə yığurdılar … (55)
b) baş cümlədə təyinlənən ismin əvvəlində təyinedici söz olur, budaq cümlə həmin sözün məzmununu açmaq və izah etməklə – dolayı yolla təyinlənən ismin məzmununu genişləndirmiş və əlavə məlumat vermiş olur. Baş cümlədəki təyin olunan ismin əvvəlində müxtəlif qəlib sözlər ola bilir. 1. Budaq cümlə baş cümlədəki «elə» sözünü izah edir: İ s m a y ı l: Rəhmətlik oğlı, elə söz danışırsan ki, üç yaşında uşaq danışmaz… (58)
2.Budaq cümlə baş cümlədəki «haman» sözünün məzmununu açıb konkretləşdirir: İ s m a y ı l: Bu, Nəcəf bəgin evidir, haman kimsənənin evidir ki, Cavad onun qapusında qab-qaşıq yalıyurdı . (56)
3. Baş cümlədə «o» işarə əvəzliyi işlənir, budaq cümlə onun məzmununu konkretləşdirir: N ə c ə f b ə g: Bədbəxt bən o kəsə deyərəm ki, bu beş qara güni ləzzətü damağ ilə keçirib baş gora aparmıya . (5)
Budaq cümlə baş cümlədəki qeyri-müəyyənlik bildirən «bir» sözünə aid olur: 220
İ s m a y ı l: Yoq ölmübdür, amma bir günə düşübdür ki, görsən qan ağlarsan. (56)
Göstərilən misallarda baş cümlələr əvvəl, budaq cümlələr isə sonra işlənmişdir. Pyesdə elə təyin budaq cümlələri də vardır ki, bunlara danışıqda nadir hallarda təsadüf olunur. Belə cümlələr rus dili sintaktik qaydalarına uyğun gəlir. Məsələn: N a z l ı x a n ı m: İndi Nəcəf bəg, səni and verirəm o bir allaha ki bizim üstümüzdədir, sən də bizim biabruçılığımıza razı olma . (31)
5. Zərflik budaq cümlələrinin pyesdə işlənmiş əsas növləri tərzi-hərəkət, zaman, kəmiyyət, səbəb, məqsəd budaq cümlələridir.
istifadə edilmişdir ki, burada budaq cümlə baş cümlənin feli xəbərinə aid olan «elə» sözünün mənasını izah edir: N a z l ı x a n ı m: Nəcəf bəg, qurbanım olum, bənim bu ağarmış başıma rəhm elə, mənim bir bölük balalarıma rəhm elə, elə elə ki, mənim bu quru nəfəsim, quru canım həmişə sana duaçı olsun. (30)
cümlə baş cümləyə intonasiya ilə bağlanmışdır: H ə m z ə b ə g: Biri bir əhməq söz dedi, gərək bunlar da oturub ona əhməq-əhməq gülələr . (12)
A s l a n b ə g: Sonra bir pis iş görəndə ki yüzinə bir az əgri baxdın, o saət dutdığı işin qəbahətini anlıyub, o işi bir də dutmaz.
(16) Pyesdə zaman budaq cümlələri əvəzinə, feli bağlama tərkibləri daha çox işlənmişdir. Məsələn: N ə c ə f b ə g: Qədim əyyam yada düşəndə az qalırsan quşu da urub öldürəsən… (19) S ə l i m b ə g:
(16) S o n a x a n ı m:
üstündən ururlar ki övrətsən dinmə . (24) S ə l i m b ə g:
raqursan dalınca… (10) N ə c ə f b ə g:
(48) N ə c ə f b 221
ə g: Elə allah divanı yadıma düşəndə gəlib gözümün qabağında durursan. (61) Pyesdə belə cümlələrin sayı 10-dan artıqdır. Səbəb budaq cümləsi: S ü l e y m a n b ə g: Onda, mən ölüm, o sudan bir az ver içim, tərif elədin təməhim düşdü. (40) İ k i n c i a v ç ı: İçmə,
başına dönüm, güllə dəgənə su zərərdi. (46)
Yalnız intonasiya ilə qurulmuş bu mürəkkəb cümlələrdən birincisində «Onda, mən ölüm, o sudan bir az ver içim» baş, «tərif elədin təməhim düşdü» budaq cümlədir. Bu misalın maraqlı cəhətlərindən biri də budur ki, budaq cümləsi səbəb- nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlə şəklindədir. İkinci misalda baş cümlə ilə («içmə») budaq cümlənin («güllə dəgənə su zərərdi») əlaqələnməsində nidayi frazeoloji vahidin («başına dönüm») də mühüm rolu vardır. Analitik səbəb budaq cümlələri «ki», «bu üzrə ki», «çünki» bağlayıcılarının köməyi ilə baş cümləyə bağlanmışdır: İ k i n c i a v ç ı: Sonra bizi də dərə-divana dartarlar ki pəs siz Kərimin bunu girlədigini bilirdiniz niyə lazım olan yerinə xəbər vermirdiniz? (44) N ə c ə f b ə g: …bu təməssüki verirəm öz həmşəhrim Məşədi Cəfər mərhum Dadaş oğluna bu üzrə ki, müşarileyhdən iki yüz manat məbləği-rusi qərz aldım. (50) İ s m a y ı l: İndi budur gözüni tiküb bu dört divara, istiyür satsın alan yoxdur, çünki taxtapuş uçub, yağış, qar hər nə yağırsa evin içinə yağır . (56) N ə c ə f b ə g: Əgər oğul-uşaq üçün yığubsan bir əhməq əbəs işdir ki, görübsən, çünki ata malı oğul-uşaq üçün bilmərrə lazım degil . (5)
analitik tipləri pyesin dilində işlənmişdir: N a z l ı x a n ı m: Dünən yaxamın, ətəgimin qızıllarını söküb vermişəm kişiyə aparsın satsın. (30) İ m a m v e r d i: Buraxın məni içəri girim. N ə c ə f b ə g: Çıx o bayquşu sal eşigə, baş-beynimizi aparmasın. (32) S o n a x a n ı m: İki
qoyun qurban demişəm ki, aparım ocaqda kəsim… (28) Ə b d ü l: Yorulmuşdum, döndüm çayxanaya ki, bir-iki fincan qəhvə içim . (57) 222 Bu misallardan 1, 2 və 3-cüsündə asindetik məqsəd budaq cümlələri verilmişdir. Həmin cümlələrdəki «içəri girim», «aparsın satsın», «baş-beynimizi aparmasın» hissələri budaq, qalan hissələr baş cümlələrdir. Sonrakı cümlələrdə tərkib hissələrin arasında «ki» bağlayıcısı işlənmişdir.
cümlələrdə ifadə olunan iş və ya hadisələr səbəb, budaq cümlələr isə onların nəticəsi kimi meydana çıxır: P ə r i x a n ı m: Keçən cümə axşamı bizim Mərdan bəgin təzi-yəsində o qədər ağlamışam, gözümdən bir Kürcək yaş gedib . (25)
N ə c ə f b ə g: Əlacım kəsilir, oylə yol ilə rədd eliyirəm ki üstümə bəd dua tökülür. (34)
Şərt budaq cümləsi. Budaq cümlələr içərisində şərt budaq cümləsi daha çox fəaldır. Pyesdə bunun həm asindetik, həm analitik, həm analitik-sintetik, həm də sintetik növləri işlənmişdir. a) asindetik şərt budaq cümlələri: N ə c ə f b ə g: Mənim qapıma ayağın düşər, səni itlən çıxardaram. (36) S o n a x a n ı m: Övrətsən, dinmə, kişi deyənə bax, öl deyir öl, qal deyir qal, ururlar – səbr elə, sögürlər – səbr elə. (24) b) analitik şərt budaq cümlələri: İ s m a y ı l: Əgər evində, cibində bir şey var, aləm sana dostdır, elə ki yoxundır, düşmənin də sana düşməndir, dostun da düşmən olur . (58-59) N ə c ə f b ə g: Əgər özün üçün yığubsan, boğazın tikilsün, niyə yemiyürsən? (5) H ə m z ə b ə g: Böylə ki duan müstəcəb olur, elə dua elə Nəcəfin pulını ud… (20) Birinci misalda budaq cümlə baş cümləyə «əgər», «elə ki», ikinci misalda «əgər», üçüncü misalda «böylə ki» bağlayıcı sözləri və tabeedici intonasiya ilə bağlanmışdır. Bu cür cümlələrdə zaman çaları da olur. c) analitik-sintetik şərt budaq cümlələri: M ə ş ə d i C ə f ə r: Qoy bəglər oyunu qurtarsunlar, əgər qalsa, baş üstə, qalmasa, gələrsən dükanda çatar. (22) N ə c ə f b ə g: Əgər vədə tamamında borcumu əda etməsəm, girovdan 223
məyusəm. (50) S ü l e y m a n b ə g: Atasan bu dəfə dinmədim… yoqsa bir də ursan əvəzində cavab elərəm. (36) ç) sintetik şərt budaq cümlələri: Ə v v ə l i n c i c a v a n: Süleyman bəg xəncərini versə elə onunla qıra bilərik. (41) Ə v v ə l i n c i a v ç ı: Su istəyirsə, vermə… (46) N a z l ı x a n ı m: Qurbanın olum, mənim əlacım olsa, var-yoxumu satmaram . (29) S ə l i m b ə g: Nəcəf, mən ölüm, Tirmə sağalubsa, bir ava gedək... (8-9) H ə m z ə b ə g: Həmişə donluq alub eyş-işrətdə dolanubsan isə yaxşı qulluq edübsən, mərhaba! (10)
-sa şəkilçisi və isə köməkçi sözü ilə baş cümləyə bağlanmış sintetik şərt budaq cümlələri 10-larcadır. Pyesdə arzu şəkilçisinin və tabeedici intonasiyanın köməyi ilə bağlanmış sintetiki şərt budaq cümlələrinə də təsadüf edilir: A s l a n b ə g: İndi onı kəndə göndərmiyüb, Mazandarana göndərəsən, genə ondan adam olmaz. (15)
Pyesdə bunun yalnız analitik tipinə təsadüf edilir: Ə v v ə l i n c i a v ç ı: Yox, başına dönüm, biz avçıyıq, səni yaxşı tanıyırıq, hərçənd sən bizi tanımıyursan. (41) İ s m a y ı l:
Hərçənd arvat məsəlidir, amma çox gögcək məsəldir. (59) N
ə c ə f b ə g: Mirzə, bağışlagilən, qulluğında biədəblik eliyürəm, əmma adət eləmişəm, hərçənd pis adətdir… (12)
Misallardan göründüyü kimi, budaq cümlələr baş cümləyə «hərçənd» bağlayıcı sözü ilə bağlanmışdır. Sonrakı iki misalda tərəfləri bağlamaqda «amma» bağlayıcısının da müəyyən rolu vardır. Birinci və sonuncu misallarda komponentlərin yeri dəyişmişdir.
cümləsinin yalnız bağlayıcısız tipinə rast gəlmək olur: N ə c ə f b ə g: …bir azdan sonra eşidərsən aləm danışacaqdır ki, Nəcəf bəg Mirzə Bayrama at bağışlayıb, yabının da adını qoyacaqlar ərəb atı, bu mənim dünya xeyirim. Elə ki öldüm, bir sureyi-ərrəhman oxuyub xətm elər mana, ruhum olar şad, bu da mənim axirət xeyirim… 224
Bu misalda budaq cümlələrin əvvəlində «bu da» sözləri iş- lənmiş və onlar baş cümləyə tabeedici intonasiya ilə bağlanmışlar. Beləliklə, budaq cümlələrin pyesdə işlənmiş əsas tipləri bunlardan ibarətdir. Bəlkə də bu və ya digər budaq cümlənin qeyd olunmamış hər hansı bir tipinə dair də pyesdə misal vardır, lakin ümumilikdə götür- dükdə misallar göstərir ki, tabeli mürəkkəb cümlələr, əsasən, a s i n d e t i k və a n a l i t i k üsullarla qurulmuşdur. Əgər analitik budaq cümlələrin formalaşmasında iştirak edən bağlayıcıların canlı danışıq dilində geniş yayılmış bağlayıcılar olduğunu nəzərə alsaq, başqa dil vahidləri kimi, tabeli mürəkkəb cümlə məsələsində də ədibin ümumxalq danışıq dilinə üstünlük verdiyi bir daha təsdiq edilmin olar. 225
ƏLAVƏ Hər hansı bir yazıçının bədii əsərlərinin dilinə nəzər saldıqda, onun zəngin və ya bəsit söz ehtiyatına malik olduğunu, azmı, çoxmu yeni söz işlətdiyini və ümumiyyətlə, lüğət materialı hesabına ədəbi dilimizi zənginləşdirmək sahəsində onun əsl xidmətini yalnız ümumi şəkildə təsəvvür etmək mümkündür. Tədqiq olunan yazıçının özünün, onun görkəmli sələflərinin, müasirlərinin və xələflərinin bədii əsərlərinin ayrıca lüğətləri hazırlanmayınca, bu barədə konkret və dəqiq fikir söyləmək çətindir və bəlkə də mümkün deyildir. Təəssüf ki, bizim dilçi- liyimizdə hələ belə lüğətlərin hazırlanmasına başlanmamışdır. Bunun vaxtı çatmış bir məsələ olduğunu nəzərə alaraq, kiçik bir təcrübə kimi, əsərə «Dağılan tifaq» pyesinin lüğətini də əlavə etməyi lazım bildik. Pyesin lüğətini təşkil edən sözlərin mövcud lüğət kitablarına əsasən mənşəyinin müəyyənləşdirilməsinə də çalışmışıq. Ərəb sözləri (ə), fars sözləri (f), rus sözləri (r) hərfi ilə göstərilmişdir. Dövrün orfoqrafik qaydalarına görə baş hərfləri «m» əvəzinə «b» ilə yazılan bəzi sözlər (bən, bin və s.) şərti olaraq türk sözləri kimi (t) ilə işarə olunmuşdur. Xalis Azərbaycan sözlərinin qarşısında heç bir işarə qoyulmamış, yalnız bəzi (bir tərəfi alınma) mürəkkəb sözlərin tərkibindəki Azərbaycan sözlərini seçmək üçün
hərfindən istifadə edilmiş- dir. Mənşə məsələsi ilə əlaqədar yalnız söz köklərinə diqqət yeti- rilmişdir. Sözlərin hansı dildən alınması və hansı dilə məxsus olması çox incə, mürəkkəb və şərti məsələ olduğundan, şübhəsiz, bizim lüğətdə də təqribilik halları vardır. Məsələn, «istəkan» sözü lüğətdə rus dilindən alınma söz kimi verilmişdir. N.K.Dmitriyev isə Korşa və Kayum Nasıra əsaslanaraq, bu sözün qədim türk dillərində «tustakan» şəklində işləndiyini, buradan «dostakan» 226
şəklində rus dilinə keçdiyini və sonralar rus dilindən yenidən türk dillərinə qayıtdığını göstərir. 148 Lüğətdə verilmiş sözlərin qarşısında onların pyesdə təkrarən neçə dəfə işləndiyi də qeyd olunmuşdur. Qarşısında rəqəm olmayan sözlər bir dəfə işlənmiş, «idi», «isə» köməkçi sözlərinin yalnız ayrı yazılan şəkli hesablanmışdır. Lüğət tərtib edilərkən pyesin 1926-cı il Bakı nəşri əsas götürüldüyündən sözlərin ərəb əlifbası ilə yazılış tərzi əsasən saxlanmışdır. Eyni bir səs söz ortasında müəyyən bir hərfə görə fərqləndikdə birlikdə (məs: artıq - artuq ), belə fərq sözün əvvəlində olduqda ayrı (məs:
vurmaq; urmaq) yazılmışdır. Bəzi sözləri omonimləri ilə qarışdırmamaq və hansı sözlə daha çox işləndiyini göstərmək üçün mötərizədə müəyyən qeydlər verilmişdir. Baş hərfləri bir olan sözlər ayrıca nömrələnmişdir ki, bu da ayrı-ayrı hərflərlə başlayan sözlərin ümumi kəmiyyətini və mənşə mənsubiyyətini, yəni alınmaların hansı hərflə başlayan sözlər içərisində daha çox yer tutduğunu əlüstü müqayisə etməyə imkan verir. Lüğətin sonunda surətlərin dilində işlənmiş insan, heyvan və yer adları qeyd olunmuşdur. 149 148
.: . . .
, 1962, Бах Н К Д м и т р и е в Строй тюркских языков Москва
.568.
сящ 149
Лцьят баш щярфляриня эюря йени ялифбайа ,
уйьунлашдырылса да дахили сыра яввялки гайда иля галмышдыр. 227 |