Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
dastanın yaranması qəbilə quruluşunun ən çiçəkli bir dövrünə
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
dastanın yaranması qəbilə quruluşunun ən çiçəkli bir dövrünə təsadüf edir » (kursiv bizimdir – Q.K .). (15,23) Qəbilə quruluşu dövrü əhalini birləşdirən təşkilat forması kimi çox qədimdir və islam dinindən neçə min il əvvələ aiddir. Yəni dastanın qədimliyi barədə professorun fikri düz olmaqla yanaşı, islam dinindən 100 il, 200 il əvvəli deyil, daha uzaq dövrləri nəzərdə tutur. Bu qənaət tamamilə doğrudur və professor dastanın qədimliyinin 77
təsdiqi üçün başqa faktlar da qeyd etmişdir. Bunlar bütövlükdə bizim gələcəyimiz nəticələrə tam müvafiqdir. Əli Sultanlı «Kitabi-Dədə qorqud»la «İliada» və «Odisseya» arasında bir sıra uyğunluqlar da görmüşdür. Əsərlərdəki təkrarları nəzərə alaraq yazmışdır: «Hər iki əsərdə («İliada» və «Odisseya») eyni misralar dəfələrlə təkrar olunur. Qəhrəmanların sabitləşmiş və həmişə təkrar olunan sifətləri var». (15,33) Müəllif bu xüsusiyyətin eyni dərəcədə «Dədə Qorqud»a da aid olduğunu qeyd etmişdir. Biz Qorqud atanın öymələrində, qəhrəmanlıq döyüşlərinin sonunda oğuz igidlərinin təsvirində bunların şahidiyik. «Dədə Qorqud» boylarının hər birində müəyyən qəhrəmanın haqqında danışıldığı kimi, «İliada» da başdan-başa Axillesin qəzəbinin təsvirindən ibarət deyildir. Müəllif buna aid konkret misallar da göstərmişdir: «Misal üçün, Doloniya (X), Aqamemnonun qəhrəmanlıqları (XI), Diomedin qəhrəmanlıqları (V), Patrokliya (XVI), Menelayın qəhrəmanlıqları (XVII) və sairə». (15,36) Ümumən Ə.Sultanlı Homerin poemaları ilə «Kitabi-Dədə Qor- qud»da və başqa qədim dastanlarda dörd mühüm oxşar mövzunun - «özül nüvələrin» olduğunu xüsusi izah etmişdir. Buraya ata ilə oğulun vuruşu, «ər öz arvadının toyunda», ana ilə əlaqədar oğula şər atmaq, insanla təbiətin qorxunc qüvvələri arasında mübarizə məsələləri daxildir. Həqiqətdə də bu dörd məsələ qədim Avropa və Şərq dastanlarından, o cümlədən «Dədə Qorqud»dan və Homerin poe- malarından keçən mövzulardır. Bu dörd cəhətin müqayisəli tədqi- qindən sonra professor daha çox poemalarla dastanı fərqləndirən detallar üzərində dayanmış, bizim nəzərdən keçirəcəyimiz bir çox uyğunluqlara diqqət yetirməmiş və ya bəzən ötəri bir nəzər salmışdır.
bədə, konkret olaraq, poemalarla «Dədə Qorqud» süjetindəki oxşar- lıqların müqayisəsinə keçirik. Və ilk növbədə daim mülahizə olunan təpəgözlər aləminə nəzər salırıq. *** 78
«Dədə Qorqud»un üç boyunda – «Basatın Dəpəgözi öldürmə- si», «Qam Börənin oğlı Bamsı Beyrək» və «Salur Qazanın evi yağ- malandığı» boylarında «Odisseya» əsəri ilə süjet eynilikləri daha çox müşahidə olunur. Axeylilər (yunanlar) Troyanı işğal edib dağıtdıqdan sonra 12 gəmi ilə (hər gəmidə 50 nəfər) öz yurduna – İtakaya qayıtmaq istəyən yunan qəhrəmanlarından Odissey allahların qəzəbinə gəlir və Okean sularının hiddəti nəticəsində son dərəcə macəralı yerlərə, adalara düşməli olur. Adamlarının və gəmilərinin hamısı məhv olduqdan sonra çox böyük çətinliklə tək özü İtakaya qayıdır. 10 il Troya müharibəsində, 10 il yollarda – Odissey yalnız 20 ilə evlərinə dönə bilir. O düşdüyü adalarda qəribə adamlarla, qəribə məxluqlarla rastlaşmalı olur. Belə macəralı yerlərdən biri Taygözlər – Təpəgözlər (sikloplar) adasıdır. Ə.Sultanlı yunan ədəbiyyatından danışarkən göstərir ki, «Siklop surəti ilk dəfə Homerin «Odisseya» adlı dastanında bədii şəklini tapmış və sonralar yunan yazılı ədəbiyyatına nüfuz etmişdir. Evripidin «Siklop» satirik dramı, «Odisseya» dastanında verilmiş siklop Polifem ədəbiyyat aləminə çoxdan məlumdur». (15,49) Beləliklə, «Dədə Qorqud»u da nəzərə aldıqda, biz ədəbiyyatda yunan və Azərbaycan Təpəgöz surətləri ilə tanış oluruq. Bizim üçün bunların hansı yöndən təsviri əsas deyil. Əsas obrazların ümumi sə- ciyyəsindədir. Ə.Sultanlının fikrincə, «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı Təpəgözlə «Odisseya» əsərindəki Polifemin oxşar cəhətlərindən çox, onları ayıran cəhətlər çoxdur. (15,51) Bizim Təpəgözün doğuluşu, böyüməsi barədə dastanda geniş məlumat vardır, Polifem obrazında bu cəhət nəzərə alınmamışdır. Bizim Təpəgöz adam- yeyəndir, Polifem adamyeyən deyil (Odisseyin 6 yoldaşını Polifemin yeməsini müəllif təsadüfi hesab edir). Bizim Təpəgöz təkdir, Polifemin olduğu adada təpəgözlər çoxdur. Bizim Təpəgöz işləmir, tüfeylidir, Polifem xalis çobandır. Bizim Təpəgöz Oğuz cəmiyyəti ilə sıx bağlıdır, Polifem cəmiyyət tanımır. Bizim Təpəgözün bədəninə qılınc keçmir, Polifemin bədəni ətdəndir və s. Əslində, bunlar aparıcı fərqlər deyil və bir qismi zahirən belədir. Təbii ki, fərqlər olmalıdır. Çünki bu əsərlər orijinaldır və 79
biri digərinin kopyası deyildir. Söhbət mifik obrazların mahiyyətindədir. «Dədə Qorqud»la və Homerin poeması ilə tanışlıq göstərir ki, təpəgözlər aləmində fərqdən çox, müştərək və uyğun cəhətlər vardır. Homerin Təpəgözünün xarakteri ilə «Dədə Qorqud» Təpəgözü, Odisseyin başına gələnlərlə Basatın başına gələnlər arasında böyük uyğunluqlar mövcuddur. Sahildə gəmiləri saxlayıb 12 nəfərlə adaya çıxan Odissey tüstü gələn mağaraya daxil olur. Məlum olur ki, burada «dağ gövdəli bir Təpəgöz» yaşayır. Odissey çox böyük çətinliklə, demək olar ki, Basatın üsulu ilə Təpəgözün öhdəsindən gələ bilir. Hər iki Təpəgözlə mağara şəraitində tanış oluruq. Hər iki Təpəgöz su ilə bağlıdır. Dastandakı Təpəgöz su pəri- sindən doğulur, Polifem isə su ilə əhatə olunmuş adada yaşayır və dənizlər allahı Poseydonun övladı sayılır. «Dədə Qorqud»da təsvir edilən Təpəgöz (dastanda Dəpəgöz
) son dərəcə bədheybətdir, buğra kimi nəhəngdir. Basat onun başını güclə sürüyüb apara bilir. Körpəlikdən dəhşətdir: «Gördilər ki, bir ibrət nəsnə yatur, başı-göti bəlürsiz… Dəpdiklərincə böyüdi. Aruz qoca dəxi enüb dəpələdi, mahmuzı doqundı. Bu yığnaq yarıldı, için- dən bir oğlan çıqdı. Gödəsi adam, dəpəsində bir gözi var». (98-99 – «Dədə Qorqud»un 1988-ci il çapının səhifələri) Bizim Təpəgözə nisbətən yaşlı olan «Odissey» Təpəgözü daha bədheybətdir: «Üstü sıx meşəli uca dağa bənzəyirdi… eybəcər bir məxluqdu…» (470 –«Odisseya» əsərinin 1986-cı il çapının səhifələri). Hər iki əsərdə təpəgözlər xırsızdır, heç nə ilə razılaşmaq istəmirlər. Dastandakı Təpəgöz Oğuzlara vay çəkir, onların köçüb qaçmasına belə imkan vermir. Poemada da belədir: Gəlib çıxdıq lovğa, quduz təpəgözlər ölkəsinə. Nə məşvərət, nə ümumi bir yığıncaq qanır onlar. (468) Hər ikisi adamyeyəndir və hər ikisi bir oturuma iki nəfər yeməmiş doymur. Dədə Qorqudu Təpəgözlə danışmağa göndə- rirlər. Hər günə iki adam və 500 qoyuna razılaşır. «Odisseya»da Təpəgözün sürü-sürü qoyun-keçisi, mal-heyvanı var. O da hər dəfə bir oturuma iki adam yeyir:
80
İki nəfər tutdu, küçük vurur kimi, vurdu yerə, Parçalayıb canı çıxmış cəsədləri, şam elədi. (472) Hər iki təpəgözün bir tərəfi insanla, bir tərəfi ilahi qüvvə ilə bağlıdır. Dastanda Təpəgöz Sarı çobanın pəri qızlardan biri ilə «ci- ma» etməsindən doğulur; poemada da belədir: Təpəgöz Zevsin qar- daşı «boz dənizlər allahı» Poseydonun övladıdır, onun fanilərlə (in- sanlarla) əlaqəsi nəticəsində doğulmuşdur: «Poseydonun oğluyam mən, öz oğluyla fəxr edir o». (477) Fərq buradadır ki, dastanda Təpəgözün anası, poemada atası ilahi varlıqdır. Hər ikisi oxbatmaz, qılınc kəsməzdir . Basatın oxlarını bizim Tə- pəgöz «sinək» (milçək) hesab edir. Poemada isə məsələ bir qədər başqa cür əsaslandırılmışdır: Təpəgöz Odisseyin öz adamları ilə daxil olduğu mağaranın qapısını nəhəng daşla bağlamışdır. Odissey fikirlə- şir ki, Təpəgözü öldürsə, daşı tərpədə bilməzlər və mağarada məhv olarlar. Odur ki Təpəgözə silahın təsir edib-etmədiyi yoxlanılmır. Lakin yeganə zəfər yetirməli yerinin tək gözü olduğu bilinir və bu hal onun da oxbatmaz olduğunu göstərir. Hər iki təpəgöz eyni üsulla məhv edilir. Dastanda Basat şişi qızardıb Təpəgözün yeganə gözünə – ət olan yerə soxur və Təpə- gözün əvvəl gözünü, sonra özünü həlak edir. Poemada Odissey Təpəgözün əl ağacı düzəltmək üçün kəsib gətirdiyi dor ağacı boyda iri zeytun ağacının kiçik bir hissəsini kəsib, ucunu yonur, ocaqda qızartmaq və Təpəgözün gözünə basmaqla onu məhv edir. Hər iki əsərdə qəhrəmanlar eyni üsulla xilas olurlar. Basat qo- yun dərisinə bürünüb xilas olur. Odissey üç qoyunu bir-birinə yanaşı bağlayıb, ortadakı qoyunun altında yoldaşlarını xilas edir, özü isə Təpəgözün çox sevdiyi nəhəng qoçun altından sallaşmaqla xilas olur. Hər iki təpəgöz mağarada saxladıqları heyvanları əzizləyir. Bizim Təpəgöz öz heyvanlarını sığallaya-sığallaya, oxşaya-oxşaya mağaradan çölə buraxır (həm də məqsəd Basatı tutmaqdır): «Toğlıcıqlar, dövlətim saqar qoç, gəl, keç!» Poemada Təpəgöz öz sevimli qoçu haqqında: Ah, əzizim, bu sənsənmi? Niyə bu gün mağaranı Ən axırda tərk edirsən? Axı öncə çıxardın sən… 81
Bəlkə elə mənim sənə baxmağımı gözləyirsən? (475) Hər iki əsərdə təpəgözlərin qəzəblənən zaman hədələri də uyğundur. Təpəgöz Basatın mağarada olduğunu və qoyun dərisi içində xilas olmaq istədiyini bilib deyir: «Ay saqar qoç!.. Şöylə çalayım səni mağara divarına kim, quyruğın mağarayı yağlasun!» («Qoç» dedikdə qoçun dərisində Basatı nəzərdə tutur) Yaxud: «Şöylə çalayım ki, künbədlə tartağan olasan». (101) Poemada Təpəgöz Odisseyə deyir: «Yerə elə çırpardım ki, beynin bütün mağaraya çilənərdi». (475) Fərqli cəhətlər də var. Dediyimiz kimi, dastanda Təpəgöz təkdir, amma adada təpəgözlər yaşayır. Onlar gözünə odlu ağac ba- sılarkən qışqıran Təpəgözün hayına gəlirlər. Lakin o: «Səni kim incidir?» - sualına «Heç kim» deyə cavab verir. Odissey onu aldadıb, adının «Heçkim» olduğunu demişdi. O biri təpəgözlər isə ona heç kimin mane olmadığını zənn edib: Zevs göndərən xəstəliyə çarə tapmaq çətin işdir, Sən öz atan Poseydona yalvarmağın məsləhətdir (474) – deyərək çıxıb gedirlər. Odissey həm də əvvəlcədən Təpəgözü al şə- rabla kefləndirmişdi. Dastanda isə Təpəgözün qılıncı, üzüyü, kün- bəd məsələsi fərqli sehirli bir aləmdir və Təpəgözün sonrakı deyiş- məsi aşıq deyişmələrinə yaxındır. Poemada Təpəgöz bildirir ki, hələ bir vaxt falçı Yevrim oğlu Telam onun Odissey adlı bir nəfərin əli ilə gözdən məhrum olacağını demişdi. Təpəgöz Poseydona üz tutub Odisseyə qarğış edir, onu yeni bəlalara düçar etməsini arzulayır. Bizim Təpəgöz də Basata qarğıyır: Ala gözdən ayırdın, yigit, məni! Tatlu candan ayırsun qadir səni! (102) Təbii ki, bu qədər oxşarlıq təsadüfi ola bilməzdi. Heç şüb- həsiz, bunlar bizim təsəvvür etdiyimizdən çox-çox qədim birgə yaşayış dövrü təsəvvürlərinin bədii ədəbiyyatda, xalq yaradıcılı- 82
ğında orijinal ifadəsidir. Təpəgözlər nə qədər yaxın olsalar da, orijinaldır və hər biri milli təfəkkürün məhsuludur. Əli Sultanlı təpəgözləri qarşılaşdırma məqamında alman alimi Fon Diezin 1825-ci ildə söylədiyi aşağıdakı fikirləri xatırlatmışdır: «Buradakı Təpəgöz başqa sikloplara, hələ Homerin siklopuna bütün cəhətləri ilə bənzəyir. Ancaq oğuz siklopu yunanlarınkından alınma deyil. Yunanlarınkı bunun təqlididir». (15, 49) Fon Diez fikrini belə əsaslandırmışdır: «Oğuz Təpəgözünün Polifemdən kopya edilmiş olduğuna qənaət gətirmədiyimin səbəbləri var. Əvvəla, Şərq yunan şeriyyətini tan- ımamışdır. Bunun üçün Homerin əsərlərini tərcümə edə bilməzlərdi. Çünki melodiyaca heç kim tərəfindən anlaşılmayacaqdı. Asiya dilləri bunun üçün lazım olan ifadədən məhrumdurlar. O biri tərəfdən, Tə- pəgöz əfsanəsində Təpəgözün həyatı, doğumundan ölümünə qədər təfsilatla anlaşıldığı halda, Polifemdə çatışmazlıqlar vardır. Bu cə- hətdən o, Təpəgözün kopyası və ondan iqtibas edilmiş kimi görünür. Təpəgöz naqilinin Homerdən daha çox bildiyi bundan da bəllidir ki, əgər bu əfsanə oğuzların öz malı olmasaydı, yazı ilə və yaxud ağızdan-ağıza Dədə Qorqud zamanına qədər gəlməsəydi, bu qədər tam olaraq təsbitinə imkan olmazdı. Məncə, Homer Asiya səyahə- tində Təpəgöz əfsanəsini eşitmişdir və Polifemin əsas həyatını ondan almışdır. Kim bilir, hər hansı bir oğuz qəbiləsi arasında İoendə eşit- mişdir. Bu qəbilə Priamın müttəfiqləri olaraq yunanlara qarşı Troya müharibəsində hərb etmişdir. Bu surətlə əfsanə Kiçik Asiyadan gəlmiş və Homerin zamanında təzə-tər olaraq yaşamışdır. Nəticədə tam bir sikloplar əfsanəsi, ən köhnə zamanlardan bəri Homerdən müstəqil olaraq, göstərilən qövmlər arasında olmuşdur və yazılarında olan hər bir şeyi yunanlara mal etmək haqsızlıq olar». (15,50) Ə.Sultanlı təpəgözlər arasında bir sıra fərqlər göstərməklə əsərlərin hər iki xalqın – yunanların və oğuzların fərdi-milli yaradıcılıq məhsulu olduğunu əsaslandırmaq istəmişdir. Əslində isə buna ehti- yac yoxdur. Çünki Homerin poemaları ilə «Kitabi-Dədə Qorqud»un müstəqil və milli keyfiyyətlərə malik orijinal yaradıcılıq məhsulu oldu- ğuna şübhə yoxdur. Bir qədər əvvəl nəzəri cəhətdən daha düzgün fikir söyləmişdir: «…müqayisə iqtibas və ədəbi təsir məqsədi ilə apa- rılarsa, zərərdən başqa heç bir elmi nəticə verə bilməz». (15,42) Biz 83
də bu fikirdəyik. Hər iki obraz qonşu xalqların müstəqil olaraq eyni mif və hadisələr əsasında yaratdığı obrazlardır. Homerin poemaları ilə «Dədə Qorqud» süjet və təsvirləri arasında uyğunluqlar yalnız bunlardan ibarət olsa idi, bəlkə də bu barədə geniş danışmağa dəyməzdi. İkinci mühüm oxşar sxem Beyrəyin kafər zindanından xilas olub Oğuza gəlməsi, öz adaxlısına qovuşması ilə Odisseyin öz doğma yurduna – İtakaya gəlib çıxması və düşmənlərini məhv edərək öz ailəsinə, var-dövlətinə sahib olması hadisələrinin təsvirindədir. Hadisələr mahiyyət etibarilə çox yaxındır. Müharibə üçün axeylilərin əlində bəhanə var: Troya padşahının oğlu Paris axey hökmdarı Aqamemnonun qardaşı Menelayın arvadı gözəl Yelenanı xeyli sərvətlə birlikdə qaçırmışdır və indi axeylilər gəmilərlə Troya ətrafına gəlmiş, doqquz ildir ki, vuruşur, lakin Troyanı məğlub edə bilmirlər. Dastanda isə vəziyyət başqa cür görünsə də, demək olar ki, mahiyyət birdir. Təkura xəbər verirlər ki, Baybican sənə söz verdiyi qızını Beyrəyə ərə verir və bu gecə toydur. Hamı yuxuda ikən kafərin 700 atlısı Beyrəyi və 39 igidini əsir aparırlar. Oğuz igidləri yalnız 16 il sonra yerini öyrənib onu azad etməyə gedirlər. Lakin bu zahiri cəhətdir. Əslində isə əsas məsələ qarətdir – Homerin təsvir etdiyi qəbilə və tayfalar müxtəlif bəhanələrlə da- im bir-birini qarət edir, bu yolla var-dövlət əldə edirlər. «İlia- da»da Axilles hökmdara – Aqamemnona deyir: Ey bihəya, sənin bütün fikrin-zikrin qənimətdir!.. … sənin, bir də Menelayın Şərəfini qorumağa gəlmişik biz, ey itsifət! Qazandığım qənimətə yiyələnmək istəyirsən.(14) Yaxud Olissey deyir: Hələ bizim axeylilər Troyaya yollanmamış, Mərd dostlarla doqquz kərə yad ellərə soxulmuşam. (533) 84
Əslində, «Dədə Qorqud»da da belədir. Fürsət düşən kimi, ya Oğuzlar kafər mülkünü talayır, ya da kafərlər Oğuz mülkünü. Kafər mülkünü yağmaladıqdan sonra «Quşun ala qatını, qumaşın arusını, qızın gögçəgini, toquzlama çırğab çuxa xanlar xanı Bayındıra pəncyek çıqardılar».(66) Bu, hələ qarətin beşdə biridir – xanlar xanının payıdır. Hətta son məqamda İç oğuzla Taş Oğuz arasına nifaq da eyni məsələ ilə – qənimət məsələsi ilə bağlı düşür. Qazanın dayısı Aruz yaranmış düşmənçiliyin səbəbini belə izah edir: «Mərə, Qılbaş, ol vəqt kim, Üç, Boz oq yığnaq olsa, ol vəqt Qazan evin yağma edərdi. Suçımız nəydi ki, yağmada bilə olmadıq? – dedi. Qazanın başına bunlı gəlsün… Biz Qazana düşməniz, bəllü bilsün! – dedi». (123) Bizim qeyd etdiyimiz bu qədim qəbilə xüsusiyyətlərini vaxtilə Ə.Sultanlı da aydın şəkildə görmüş və yazmışdır: «Nəticə etibarilə xanın və tayfa başçısının bir sərkərdə, bir rəhbər kimi əsas işi basqınları, qarətləri təşkil etmək olur. Onun bütün bacarığı, böyüklüyü bununla ölçülür. Bütün bu basqınların əsas qayəsi isə qonşu tayfaların sürülərini sürüb gətirmək, böyük sürülər üçün yaylaq, otlaq yerləri əldə etməkdir». (15,39) Qəbilə quruluşu şəraitində bu cəhətin aparıcı olduğunu Engels də qeyd etmişdir: «… qarətçilik xasiyyəti daşıyan müharibələr qəbilədə baş sərkərdəni, eləcə də ikinci dərəcəli tayfa başçılarının hakimiy- yət nüfuzunu qüvvətləndirirdi». (15, 38) Qəhrəmanların – Beyrəyin və Odisseyin öz elinə, öz evlərinə dönüş tərzi, demək olar ki, eynidir. Əvvələn, qeyd edək ki, həm Odisseyin, həm də Beyrəyin vətənə qayıtmasını istəməyən gözəl qadın surətləri var. «Məgər kafər bəginin bir bikr qızı vardı… Beyrəgi aşıqlamışdı… Hər gün Beyrəgi görməgə gəlürdi. Ol gün genə görməgə gəldi. Baqdı gördi Beyrək səxt olmuş. Qız aydır: «Neçün səxtsən, xanım yigit?» Poemada Odissey haqqında deyilir: O cəfakeş indi uzaq bir adada, gursaç pəri Kalipsonun yanındadır. Zorakılıq edir pəri, Öz sevimli vətəninə dönə bilmir mərd Odissey.(426) 85
Uzaq bir adaya düşmüş Odisseyi ona aşiq olan Kalipso adlı «gursaç pəri» 7 il buraxmır. Nəhayət, Hermes Zevsin tapşırığını həmin pəriyə çatdırdıqdan sonra – 8-ci il o, «Məni fani ilə ömür sürməyə qoymursunuz» desə də, məcbur olub Odisseyə sal düzəltməkdə kömək edir və onu azad edir. (450) Beyrək bundan iki dəfə artıq qallmalı olur. Lakin kafər bəyinin qızı da öz sevgisi naminə 16 il sonra Beyrəyin öz yurduna qayıtmasına kömək edir – onu iplə hasardan endirib qaçırda bilir. Hər ikisi evə qayıdarkən məqam çatana qədər onları tanımalarını istəmirlər. Tanınmasın deyə, Odissey özünü başqa bir adadan gəlmiş yad adam kimi təqdim edir. Beyrək isə yolda atını verib bir ozanın qopuzunu alır və ozan sifətində onu tanıya bilənlər arasına qayıdır. Hər iki əsərdə işin icra vasitə və üsulları, demək olar ki, eynidir. Odisseyin 20 ildən sonra öz ölkəsinə necə gəldiyi ilə Beyrə- yin 16 illik dustaqlıqdan sonra Oğuza necə qayıtdığını nəzərdən keçirək. Hər ikisi onu tanıyan cəmiyyətə köhnə paltarda, cır-cında içərisində, qoca, yaşlı adam sifətində qayıdır. Beyrək Oğuza çatar- kən onu tanımayan bacılarından paltar istəyir. Bacıları onun öz paltarını verirlər, lakin Beyrək həmin paltarı geyməli olmur: «Beyrək aydır: «Gördünmi, qızlar bu qaftanla məni tanıdılar. Qalın Oğuz bəgləri dəxi tanırlar», - dedi. Qaftanı sıyırdı, götürdi, qızların üstinə atı verdi… Bir əski dəvə çuvalı buldı, dəldi, boynına kö- çürdi». (62-63) Odissey onu tanımayan, lakin onun haqqında sevgi ilə danışan çobanlardan təzə paltar istəyir, lakin onlar artıq paltarları olmadığını bildirirlər, onun şəhərə belə köhnə paltarda getməli olacağını söyləyirlər. Əslində, Odissey şəhərə köhnə paltarda getmək fikrindədir, onları sınamaq üçün paltar istəyir. İlahə Afina da köhnə paltarda getməyi məsləhət görmüşdür – əks halda onu tanıya bilərlər. Beləliklə, Odissey də, Beyrək də məclisə çox köhnə paltarda, demək olar ki, dilənçi kökündə girməli olurlar. Onların məclisə bu vəziyyətdə gəlməsində məqsədləri də eynidir və iki məqsəd güdürlər: ailənin və cəmiyyətin onlara münasibətini öyrənmək və düşməni ifşa etmək. «Görəyim, Oğuzda mənim dostum, düşmənim kimdir?» (62) Hətta Odissey evinə açıq və ya 86
gizli (tanınmaz şəkildə) qayıtması üçün falçı ilə məsləhətləşməli olur.
Belə çox pis geyimdə, tük basmış və bir qədər qocalmış gör- kəmdə evə qayıtsalar da, hər iki qəhrəmanın görkəmindən şübhə- lənənlər olur. Beyrəyin böyük bacısı deyir: Qara qıyma gözlərin çöngəlməsəydi, «Ağam Beyrək» diyədəm, ozan, sana! Yüzini qara saç örtməsəydi, «Ağam Beyrək» diyədəm, ozan, sana! Qunt-qunt biləklərin solmasaydı, «Ağam Beyrək» diyədəm, ozan, sana! Apul-apul yürişindən, Aslan kibi turışından, Qanrıluban baqışından Ağam Beyrəgə bənzədürəm, ozan, səni! (62) Odisseydən isə duruşuna, boy-buxununa, danışıq və səs tonuna görə arvadı Penelopanın sadiq qoca xidmətçisi Yevrikleya şübhələnir: Bizim evə çox bəxtikəm yolçuların yolu düşüb, Heç birisi Odisseyə sənin qədər oxşamayıb: Sənin səsin, ayaqların və görkəmin onunkudur. (594) Beyrək tanınmasını istəmir və bacısının verdiyi qaftanı: «Nə sən, nə Beyrək qalsun! Bir əski qaftan verdinüz, bənim başım- beynim aldınuz»- deyib» üstünə atır. Yevrikleya Penelopanın tapşırığı ilə dilənçi vəziyyətdə olan bu «yad adam»ın ayağını yumalı olur. Odissey ehtiyat edir ki, ayağındakı qaban dişi yerindən qoca kəniz onu tanıya bilər: Ürəyinə gəldi: birdən ayağını yuyan zaman Çapığından tanınar o və açılar işin üstü. (594) Əsərlərdə sadiq çoban surətləri vardır Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|