Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

.

  Doğrudur, bu çoban 

məsələsi   Beyrək   boyunda   da   var,   lakin   Salur   Qazanın   evinin 

87

yağmalandığını təsvir edən boyda daha güclüdür. Qaraca çoban 

600 nəfərlik kafər qoşunu ilə  vuruşur, iki qardaşını qurban verir, 

sonra da Qazan xanın ardınca gedib onun ailəsini xilas etməyə kö-

mək edir. «Odisseya»da çoban Yevmey və çobanbaşı Filoti  Odiss-

eyin mal-qarasını, donuz, qoyun və keçi sürülərini sədaqətlə qo-

ruyur, Odisseyin gəlməsini, Penelopa məftunlarının  rədd edilməsini 

arzulayır, hər gün onların kəsib yedikləri mal-heyvanın   bu ailəyə 

böyük zərər vurduğunu düşünürlər:

          Allahsifət çoban Yevmey yaşayırdı. O, ağanın

          İşinə can yandırmaqda kölələrdən seçilirdi.  (528)

Çobanbaşı Filoti  isə bu 20 ildə Odisseyin gəlib çıxmadığını 

gördükdə hətta baş allah Zevsə asi olur:

          Ey Zevs ata! Allahların amansızı sən özünsən,

          İnsanı sən törətsən də, rəhmin gəlmir ona əsla,

          Onu çox-çox bədbəxtliyə, dərdə düçar eləyirsən! 

(603)

Qaraca çoban kimi, Yevmey və Filoti də əldə silah Odisseyin 

düşmənləri ilə  vuruşmalı, onun ailəsini xilas etməli  olurlar.

Odissey Penelopa ilə evlənmək istəyən itakalıların yemək-içmək 

məclisini, Beyrək isə Yalançı oğlu Yırtacuğun  şülən məclisini dağıdır, 

bütün   yemək-içmək   qazanlarını   çevirir.   «Beyrək   şülən   yeməginin 

üzərinə   gəldi.   Qarnın   toyurdıqdan   sonra     qazanları   dəpdi-dökdi, 

çevirdi. Yəxninin kimini sağına, kimini solına  atar. Sağdan gedəni sağ 

alur, soldan gedəni sol alur». (64) Odissey də yeyib-içdikdən sonra elə 

bir savaş başlayır ki, hər şey bir-birinə qarışır. Düşmənin özü öz əli ilə 

yemək-içmək məclisini alt-üst edir:

         Ayağıyla vurub yıxdı önündəki masanı da,

         Döşəməyə səpələndi masadakı yeməklər də,

         Qızarmış ət, bir də çörək batdı yerin çirkabına. (618)

        

Hər iki əsərdə

   

qəhrəmanların oğluna və oğlunun   döyüş 

yoldaşlarına   xəyanət   motivi   vardır.   Çuğullayıb   Dirsə   xana   öz 

88

oğlunu – Buğacı oxlatdırdıqları kimi, Penelopanın məftunları da 

Odisseyin oğlunu məhv etmək istəyir, bunun üçün gəmi ilə silahlı 

dəstə də göndərirlər:

Penelopa ilə evlənmək üçün gələnlər çoxdur:

Tək Dulixi adasından əlli iki adam gəlib,

Hamısı gənc, əsilzadə, yanlarında altı nökər.

İyirmi dörd adlı-sanlı cavan isə Zamdan gəlib,

Düz iyirmi əyan oğlu gəlib Zakinf adasından;

Bizim yerli zadəgandan elçi düşən on ikidir. (557)

Onlar atası haqqında məlumat almaq üçün   Troya müha-

ribəsi qəhrəmanları ilə (Nestorl, Menelay və başqaları ilə) görüşə 

gedən Telemaxı qayıdan baş dəstəsi ilə birlikdə məhv etmək  is-

təyirlər:

Onun əziz oğlunu da İtakaya qayıdanda

Həlak etmək istəyirlər. Atasının sorağıyla

Pilosa və Lakedemon diyarına gedibdir o. (426)

Həm «Odisseya»da, həm də «Dədə Qorqud»da qəhrəmanın 

qadını  axıra qədər öz ərinə sədaqətlə yaşayır, ömrü ah-vayla keçir. 

16 il sonra Beyrəyin qanlı köynəyini gördükdə Banıçiçək yenə şivən 

qoparır: «Tartdı, yaqasın yırtdı. Acı tırnaq ağ yüzinə  aldı-çaldı. Güz 

alması kibi al yanağını yırtdı. «Vay, göz açub gördigim, könül verib 

sevdigim! Vay, al duvağım iyəsi! Vay, alnum-başım umudı, xan 

Beyrək!» –deyü ağladı». (58) Yaxud tanımadığı Beyrəyin suallarına 

Banıçiçəyin cavabı:

Beyrək gedəli Bam-bam dəpə başına çıqdığım çoq,

Qarğu kibi qara saçum yolduğum çoq.

Güz alması kibi  al yanağım yırtdığım çoq.

Gələnlə gedəndən sorduğum çoq.

«Vardı,   gəlməz   bəg   yigidim,   xan   yigidim   Beyrək»   -   deyü 

ağladığım çoq.(65)

89

Penelopa Odisseyin   gəlmədiyini görüb 20 il sonra   yenə 

özünə ölüm arzulayır:

Zevsin qızı Artemida, ey qüdrətli pak ilahə,

Kaş bu saat tuşlayaydın oxunu düz ürəyimə!

Ya da güclü bir qasırğa məni yerdən ayıraydı,

Zil qaranlıq yollar ilə uzaqlara aparaydı,

Burulğanlı Okean-çay mənsəbinə tullayaydı! (600)

Yenə:

O yatağı gecə-gündüz çəkdiyim ah bürümüşdür,

O yatağı gözlərimdən axan yaşlar suvarmışdır.(565)

Ya ilahə Artemida oxla vurub öldürəydi,

Heç olmasa, yer altında görəydim mərd Odisseyi.(600)

     Hər iki əsərdə ağaca müqəddəs varlıq kimi baxılır. Uruzu 

ağaca bağlayıb yandırmaq istəyirlər. «Mərə, kafər, aman! Tənrinin 

birliginə yoqdır güman! Qoun məni bu ağacla söyləşəyim!» – deyə 

ağacı   Məkkə ilə Mədinənin qapsı, Museyi-Kazimin əsası,   böyük-

böyük  suların  körpüsü,   qara-qara   dənizlərin   gəmisi,   Şahi-Mərdan 

Əlinin Düldülünün  yəhəri, Zülfüqarın qəbzəsi, şah Həsənlə Hüseynin 

beşiyi adlandırır və ondan nicat diləyir: 

Məni sana asarlar, götürməgil, ağac!

Götürəcək olursan, yigitligüm səni tutsun, ağac! (48)

Odissey isə Aid dünyasına (o biri dünyaya) gedir ki, öz 

evinə necə dönmək lazım gəldiyini müqəddəs ağacdan öyrənsin:

Odisseyin Dolonaya getdiyini  dedi Fedon.

Gedibdir ki, İtakaya geri dönmək barəsində 

Sirli palıd ağacından öyrənsin Zevs məramını:

Öyrənsin ki, öz evinə gizli getsin, yoxsa açıq? (592)

Hər iki əsərdə  hadisələr əvvəlcədən yuxu vasitəsilə xəbər verilir. 

«Dədə Qorqud»da yuxu mənfi hadisəni, bədbəxtliyi, «Odisseya»da 

bədbəxtlik içərisində şad xəbəri çatdırır. Qazan xan oğlu Uruzu 300 igidi 

ilə yurdunda qoyub, bəylərlə ova gedir və yeyib-içib yatarkən dəhşətli 

90

yuxu görür: «Bilürmisən, qarındaşım Qaragünə, düşimdə nə göründü? 

Qara   qayğılu   vaqeə   gördüm.   Yumruğımda   talbınan   şahin   bənim 

quşumı alur gördüm.  Gögdən ildırım ağ ban evim üzərinə şaqır gör-

düm. Düm qara pusarıq ordımın üzərinə tökülü gördüm. Quduz qurtlar 

evimi dəlir gördüm. Qara dəvə ənsəmdən  qarvar gördüm. Qarğu kibi 

qara saçım uzanır gördüm, uzanıban gözümi örtür gördüm. Biləgüm-

dən  on barmağımı qanda gördüm… Xanım qardaş,  mənim bu düşimi 

yorğıl mana» - dedi». (44) Yuxu Qazan xanın evinin yağmalandığını, 

oğlunun, qadınının dustaq olduğunu xəbər verir.

Poemada isə Penelopa hələ tanımadığı, lakin  macəralarını dinlə-

yib söhbət etdiyi əri Odisseyə gecə gördüyü yuxunu danışır, o zaman 

danışır ki, hələ Odissey Penelopa məftunlarına silah qalldırmayıb  və adi 

bir yolçu kimi tanınır: 

Bir də, qərib, mən gördüyüm bir yuxunu şərh et mənə:

Gördüm ki, düz iyirmi qaz suda üzən buğdaları 

Dənləyirlər.  Mən tamaşa eyləyərək şadlanıram.

Birdən dağdan uçub gələn  əyricaynaq nəhəng qartal

Hamısının boğazını üzüb atdı bir tərəfə. 

Yerdə qaldı cəmdəkləri. Qartal yenə pərvazlandı.

Mən yuxuda çox ağlayıb inildədim…

Birdən qartal uçub gəldi, qondu damın dirəyinə,

İnsan kimi dil açaraq mənə toxdaq verib dedi:

-Adlı-sanlı İkarinin aqil qızı, ruhdan düşmə!

Gördüklərin yuxu deyil, baş verəcək həqiqətdir.(597)

Elə də olur və sonrakı gün Odissey  Penelopa 

məftunlvarının cəmdəklərini otaqda sərili qoyur.

Banıçiçək ozanın Beyrək olduğuna, Penelopa isə yad adamın 

Odissey   olduğuna   inanmır,     onları   yoxlamaq   üçün     sınaqdan 

keçirirlər. Beyrək Banıçiçəyin qalxıb oynamasını tələb edir. Banıçiçək 

Beyrəyi tanımır və Qısırca yengəni, Boğazca Fatmanı oynamaq üçün 

qaldırıb   onu   başdan   eləmək   istəyir.   Mümkün   olmadıqda   özü 

oynamalı olur.   Beyrək onun barmağındakı üzüyü istəyir. Nəticədə 

sınaq üçün imkan yaranır. «Altun yüzükdə çoq nişan vardır. Altun 

yüzigi  istərsən, nişanın söylə» dedi. Beyrək aydır:

91

Alan sabah, xan qızı, yerimdən turmadımmı?

Boz ayğırın belinə binmədimmi?

Sənin odan üzərinə  sığın-keyik yıqmadımmı?

Sən məni yanına qağırmadınmı?

Sənin atunı mənim atım keçmədimi?

Ox atanda mən sənin  oxını yarmadımmı?

Kürəşdə mən səni basmadımmı?

Üç öpüb, bir dişləyüb, altun yüzigi  barmağına 

keçürmədimmi?  

Sevişdigin Bamsı Beyrək mən degilmiyəm? – dedi. 

Böylə   digəc   qız   tanıdı,   bildi   kim,   Beyrəkdir.   Cübbəsilə, 

çuxasilə  Beyrəgin ayağına düşdi». (65)

Penelopa   da   Odisseyə   çox   soyuq   münasbət   bəsləyir. 

Odissey təəccüb edir:

Düz iyirmi ildən sonra çətinliklə dönmüş əri

İnanmıram, başqa qadın belə soyuq qarşılaya.(632)

Odissey bütün Penelopa məftunlarını qırıb qurtardıqdan sonra 

da arvadının onu tanımadığını, qəbul etmədiyini gördükdə bir növ 

əsəbiləşir, yatmaq istədiyini bildirir. 

Penelopa onu yoxlamaq istəyir, oğlu Telemaxa deyir:

Amma ki, o, Odisseysə, qayıdan o özüdürsə,

Onda biri-birimizi asanlıqla tanıyarıq,

Çünki elə əlamətlər var ki, yalnız biz bilirik.(631)

Ona görə də Penelopa xidmətçi kəniz Yevrikleyaya tapşırır ki, 

ona dəhlizdə yer salsın. Məqsəd sirli çarpayı barədə onun bir şey 

bilib-bilmədiyini yoxlamaqdır.

Onun bu göstərişi Odisseyi daha da haldan edir, o, güman 

edir   ki,   burda   olmadığı   müddətdə   onun   öz   əli   ilə   düzəltdiyi 

çarpayını   tərpədiblər,   məcbur   olur   ki,   çarpayının   arvadı   ilə   ona 

məlum olan sirlərini söyləsin: 

De, yerini dəyişdirən kimdir mənim çarpayımın?..

92

Bir sirri var – mən bilirəm, çünki mənəm düzəldəni!..

Çünki elə əlamətlər var ki, yalnız biz bilirik. (631) 

Bildirir ki, onların yataq otağındakı çarpayını o özü düzəl-

dib, iri zeytun ağacını kəsib, burğu ilə deşib, çarpayını ona bərki-

dib.   Bir   ayağı   kötükdür,   onu   tərpətmək   olmaz.   Naxışı   fil 

sümüyündən,   qızıldan   və     gümüşdəndir.   «Penelopa,   nişanları 

budur həmin çarpayının!» (633) 

Belə dedi, xanımın həm dizi əsdi, həm ürəyi,

Eşitdiyi nişanələr dəqiq idi başdan-başa. (633)

Hər iki əsərdə qəhrəmanı əvəz etmək istəyən düşmən qüvvə 

sınağa çəkilir. «Odisseya»da məsələ daha aydındır. 20 ildən sonra 

da ərinin gəlmədiyini görən Penelopa  məcbur olub öz məftunlarına 

belə bir şərt qoyur: onu almaq istəyən şəxs   Odisseyin ox-yayını 

götürüb,   oxu   dalbadal   düzülmüş   12   baltanın   sap   yerindən 

keçirməlidir:

Allahsifət Odisseyin böyük yayı bax burdadır,

Kim o yayın kirişini  asanlıqla darta bilsə,

Bu oxu on iki balta yarığından düz keçirsə,

Mən bu varlı, əziz, qəşəng ər evini tərk edərək

Həmin yarış qalibinin arxasınca gedəcəyəm! (609)

Qapı tərəfdə bir küncdə oturmuş Odissey (hələ tanınmır) 

özü   baltaların   tiyəsini   eyni   səviyyədə   yerə   basdırır,   diblərini 

torpaqla   doldurur,   ayaqlayıb   bərkidir   ki,   yıxılmasınlar.   Lakin 

Penelopa məftunlarından heç biri onun yayının kirişini çəkməyi, 

yayı dartmağı bacarmır. Hətta kirişi qızdırıb yağlasalar da, dartıb 

əyə bilmirlər. Dilənçi vəziyyətdə qapı ağzında əyləşmiş Odissey 

də özünü sınamaq istədiyini bildirir. Lakin qonaqlar bunu təhqir 

sayırlar. Odisseyin oğlu Telemaxın və Penelopanın israrı ilə ox-

yayı ona da verirlər. Odissey yayı dartıb oxu buraxır və baltaların 

sap yerindən keçirir. Eyni zamanda bu yolla öz ox-yayını da əldə 

etmiş olur.

93

«Dədə Qorqud»da isə məsələ pozulmuşdur. Eyni mərasim sə-

bəbsiz icra edilir, Banıçiçəyin heç bir tələbi olmadan keçirilir. Görü-

nür,   burada   iddiaçının   tək   olduğu   nəzərə   alınmışdır.   Əsas   şərt 

Beyrəkdən xəbər gətirilməsi ilə məhdudlaşdırılmışdır ki, bunu da  Ya-

lançı oğlu Yalançuq yerinə yetirir. Amma oxatma sınağı keçirilir və 

Oğuz igidləri Banıçiçəyi əldə etmək üçün yox, öz igidliklərini nümayiş 

etdirmək üçün  oxatma yarışı keçirirlər. Dəvə çuvalını bədəninə ke-

çirmiş Beyrək  məclisə gəlir. Oğuz igidləri  bəyin – Yalançuğun üzü-

yünü nişan qoyub ox atırlar. Budaq, Uruz, Şir Şəmsəddin və başqa 

Oğuz igidləri ox atdıqda Beyrək   «Əlün var olsun!» deyir,   göygü 

atanda «Əlin qurusun, parmaqların çürisün, hey, tonuz oğlı tonuz, - 

deyirdi, - göygülərə qurban ol!» - deyirdi». Nəhayət, Yalançuq əsəbi-

ləşir, öz ox-yayını ona verir ki, «mənim yayımı çək, yoxsa şimdi 

boynın ururam». Beyrək yayı çəkir, yay paralanır. Yalançuq Beyrəyin 

yayını gətirməyi tələb edir. Beyrək öz yayını gördükdə ağlayır və yayı 

çəkib oxu buraxır, Yalançuğun   üzüyünü paralayır.(63) 

Burada bir neçə məntiqsizlik var: Bu yarış nə məqsədlə keçi-

rilir?    Nə üçün  göygünün  üzüyünü  nişan  qoyublar?    Və sonra 

Beyrək   «göygülərə qurban ol!» deyir - toy bir nəfərin olduğu 

halda, «göygü» sözü niyə cəm haldadır? Belə çıxır ki, Dəli Qarcar 

da,   Şir   Şəmsəddin   də,   Uruz   da   evlənirmiş   bu   toyda,   bunların 

hamısı kürəkən imiş. Amma belə deyil.

Yenə birinci suala haqq qazandırmaq olar: toydur, şənlikdir, 

ona görə də Oğuz igidləri at çapır, ox atır, igidlik göstərirlər. Sonrakı 

suallara cavab tapmaq olmur. Süjet pozulub. «Odisseya» əsərində 

kürəkən olmaq, Penelopa ilə evlənmək istəyən çoxdur, burada isə 

təkdir. Balta əvəzinə üzükdür, bu, üç min il əvvəlin deyil,   sonrakı 

dövrün «yarışı çətinləşdirməsidir». Lakin məhz nə üçün göygünün 

üzüyü nişan qoyulub? – bunu da anlamaq olur -   istəmirlər ki, 

Yalançuq   Banıçiçəklə evlənsin, heç kəsin ürəyindən deyil. Və ya 

bəlkə o  özü  yarışa  başlamaq, şənlik  yaratmaq üçün  bu vasitəni 

seçib. Bəs «göygülərə qurban ol!» nə deməkdir?  Bizə elə gəlir ki, 

bu, ən qədim süjetin qalığıdır. Balta üzüklə, çox adam tək adamla 

əvəz olunub, amma iddiaçı çoxluğu mexaniki olaraq saxlanılıb.

Hər iki qəhrəmanın ox-yayı da başqalarının ox-yayından fərqli-

dir. Hər adam onların yayını dartıb-əymək qüdrətinə malik deyil. Və 

94

hər iki qəhrəman ox-yayını əlinə alarkən dəruni hisslər keçirir, dü-

şüncələrə dalır, onu çox asanlıqla idarə edir. 

Bu cür uyğun və oxşar cəhətlər yenə tapmaq olar.

Hər iki əsərdə sədaqətli çobanlara qayğı var. Qazan xan 

ailəsini, mal-dövlətini xilas etmək üçün gedəndə Qaraca çobana 

deyir:   «Allah   mənim   evimi   qurtaracaq   olarsa,   səni   əmiraxur 

eyləyəyin» - dedi. İkisi bilə yola girdi». (46) Və düşmən üzərində 

qələbədən sonra sözünü yerinə yetirir də: «Qaracıq çobanı əmir-

axur elədi. Yedi gün, yedi gecə yemə-içmə oldı»  (50)

Odissey isə   Penelopa  məftunları ilə döyüşə başlamamış 

sədaqətli çobanları Filotilə və Yevmeyə özünü tanıdaraq deyir:

Ey naxırçı və ey çoban, heç bilmirəm deyim sizə,

Ya deməyim öz sözümü. Ürəyim əmr edir ki, de! 

Bilin ki, o – mən özüməm! Başıma çox bəla gəlib…

Allahların köməyilə yağıları məhv eləsəm,

Sizi dərhal evləndirib mal da, mülk də verəcəyəm

Öz evimin lap yanında sizə də ev tikiləcək.

Telemaxın qardaşı və dostu sizi biləcəyəm. (612)

Hər iki dövrdə köləyə bu cür münasibət uyğun və 

səxavətlidir.

Həm «İliada»da, həm də «Dədə Qorqud»da

 

 oğul həsrəti 

ilə beli bükülmüş ata surəti vardır.

Beyrəyin gəldiyini atasına xəbər verirlər. Əvvəl gəlini Banıçi-

çək,   ardınca   da   Qazan   xan   Baybörə   bəyə   şad   xəbəri   çatdırır. 

Sevinc içərisində olan Baybörə deyir: «Oğlım idigin ondan biləyim, 

sırça   barmağını   qanatsun,   qanını   dəstmala   dürtsün,   gözimə 

sürəyin, açılacaq olursa, oğlım Beyrəkdir!» - dedi.

Zira ağlamaqdan gözləri görməz olmış idi. Dəstmalı gözinə 

silcək,   allah-təalanın   qüdrətilə   gözi   açıldı.   Atası-anası   güldilər. 

Beyrəgin ayağına düşdilər». (66)

Odissey mülkünü və ailəsini xilas etdikdən sonra atası 

Layerti  görməyə gedir.  Vəziyyətini öyrənmək üçün əvvəl özünü 

tanıtmır:

Atasının ürəksıxan görkəmini  - onu tamam

95

Əldən salmış qocalığı görən kimi mərd Odissey

Uca armud ağacının altda durub çox ağladı. (643)

Sonra tanışlıq   verir. Beyrəyin atası  kimi,  qoca  Layert  də 

inanmaq üçün şərt qoyur:

Doğrudan da, əgər oğlum Odisseyin özüsənsə,

Bir nişanə göstər mənə ki, yəqinlik hasil edim. (645)

Odissey həm ayağındakı qaban dişi əhvalatını danışır, həm 

də   atasının   bir   vaxtlar   bu   böyük   bağda   onun   üçün   ayırmış 

olduğu ağacları bir-bir sadalayır:  

Onda mənə on üç armud, on alma və qırx da əncir

Ağacı bəxş eləmişdin, üstəlik də il boyunca

Təzə-təzə üzüm verən əlli tənək bağışladın…

Belə dedi, Layertin həm dizi əsdi, həm ürəyi.(645)

Göründüyü kimi, şərtlər məzmunca başqa-başqa olsa da, mahiy-

yət birdir.

Hər iki əsərdə əsas döyüş alətləri qalxan, ox və qılıncdır; geyim, 

zireh əsasdır. Amma «İliada»da nizə döyüşü daha geniş təsvir edilir. 

Hər iki əsərdə döyüş üsulları da əksərən eynidir. Bayındır xanın vəziri 

Qazılıq qoca Düzmürd qalasına gəlib Arşun oğlu Dirək təkura hücum 

çəkir: «Qazılıq qoca anı gördiginləyin yel kibi yetdi, yeləm kibi yapışdı. 

Kafərin ənsəsinə bir qılıc urdı. Zərrə qədər kəsdirəmədi. Növbət kafərə 

dəgdi. Ol altmış batman gürzlə Qazılıq qocaya dəpərə tutıb çaldı. 

Yalan dünya başına tar oldı. Düdük kibi qan şorladı..» (94) «İliada»da:

Menelaya cumdu birdən  Pilemenid Qarpalion:

O, yaxından Menelayın qalxanına nizə vurdu;

Ancaq qalxan dəlinmədi.

Mərd Menelay arxasından onu oxla yaraladı…

Qara qanı axdı getdi, altındakı yer islandı.(201-202)

96

Hər iki əsərdə ibtidai silah növü olan sapanddan istifadə 

edilir. Qaraca çoban kafir qoşununu sapandla məhv edir və bir 

qədər də şişirdilmiş halda – daş qurtaranda sapanda qoyun, keçi 

qoyub atır. «İliada»da sapand ehtiyatdadır, döyüşdə daşla vuruş 

güclü məhvedicilik qüvvəsinə malikdir. Lakin sapanddan bir dəfə 

əsgər   yoldaşın   yarasını  bağlamaq   üçün  istifadə  edildiyi    qeyd 

edilmişdir: 

Akenor tez o nizəni çəkib onun  yarasından

Sıx toxunmuş yun sapandla sardı onu möhkəm-möhkəm. 

(200)

Qədim dastanlar arasında uyğun cəhətlərdən biri qonşu qə-

bilələrə basqınlar üçün bəhanənin olmasıdır. Məsələn, «İliada» əsə-

rində yunanların Troyaya  basqını üçün bəhanə   Aqamemnonun 

qardaşı Menelayın arvadı gözəl Yelenanın Troya padşahının oğlu 

Paris   tərəfindən   qaçırılmasıdır.   Guya   yunanlar   Menelayın 

namusunu qorumaq üçün vuruşurlar. Bu cəhət «Dədə Qorqud» 

boylarında da özünü göstərməkdədir. «Dədə Qorqud» boylarında 

verilmiş bəhanələrin bir qismi «sadəcə qəhrəmanlıq sınağı ilə bağlı 

isə, ikinci qismi ailə və intiqam motivləri ilə bağlıdır».(15,39) «Salur 

Qazanın   evi   yağmalandığı   boyu   bəyan   edər»   boyunda   oğuz 

bəylərinin qonşu qəbiləyə hücumu Qazan ovda olarkən oğlu Uru-

zun və arvadı Burla xatunun  əsir aparılmasıdır. «Bayburanın oğlu 

Bamsı Beyrək boyunu  bəyan edər» boyunda Beyrəyin toy gecəsi 

Təkurun adamları tərəfindən oğurlanmasıdır. «Qazan bəyin oğlu 

Uruz dustaq olduğu boyu bəyan edər» boyunda bəhanə Uruzun 

əsirliyidir.   Yeddinci   boyda   bəhanə   Qazlıq   Qocanın     əsirlikdə 

olmasıdır və s.

Poemalarla   dastanın   təsvir   və   təhkiyə   üsullarında   yaxınlıq 

çoxdur. Homer müqayisələrdən bir bədiilik vasitəmsi kimi çox geniş 

istifadə etmişdir.  Saysız obrazlı müqayisələrə müraciət etmişdir.

Hektor, əldə möhkəm qalxan, irəlidə yeriyirdi:

Ölüm saçan ulduz necə gah buludlar arasından

Parlar, gah da gözdən itib yox olarsa zaman-zaman,

Hektor da gah birdən-birə ön səflərdə, gah arxada

97

Zahir olub qoşunlara sərəncamlar verməkdəydi.

Ulu   Zevsin   şimşəyitək   parlayırdı   hər   bir   yanda.

(156)

Eyni   təsvir   üsulu   «Dədə   Qorqud»un   da   orijinal 

xüsusiyyətidir:   «Qaraqucın     oynaddı   Uruz,   kafərin   sağına   at 

dəpdi. Sağlı-sollı kafəri xub tağıtdı

.   Sanasan kim, tar yolda 

tolu düşdi. Ya qara qazın   içinə şahin girdi.

  Kafərin ucını 

basdı,   tağıtdı…»   (71)   Bu   cür   təsvir   Homerdə   bir   sistem 

şəklindədir və çox zəngindir.

Hər iki əsərdə qəhrəmanın oğlu döyüş sınağından keçirilir. 

Hər iki əsərdə gənc varislərin ordusu ona sədaqətlə xidmət edir 

və s.

Yazıya alınma tarixləri arasında uzun zaman fərqi olsa da, 

hər  iki  əsərdə ictimai-siyasi  quruluş   da,  demək olar  ki,  eynidir. 

«Dədə Qorqud»da  bəylər öz mülklərini idarə edirlər və vahid bir 

xana – xanlar xanı Bayındıra tabedirlər. Hər kəsin öz tac-taxtı var. 

«Dastanda bütün qəbilələri, zəif bağlarla olsa da, birləşdirən xandır 

(Bayındır   xan).   Lakin   buna   baxmayaraq,   hər   qəbilənin   başında 

qəbilə böyüyü, bəy dayanmışdır. Bəylər xana tabe olsalar da, yenə 

sərbəstliklərini mühafizə edirlər. Xarici düşmənə qarşı   və yaxud 

basqın zamanı qəbilələr asanlıqla birləşir. Qəbilə başçıları seçilmir. 

Onların başçılığı  nəsli və ənənəvi gedir… Burada hər kişi əsgərdir, 

lazım   olduğu   vaxt   silahlanır,   hətta   bəzən   qadınlar   da   silahlanıb 

vuruşurlar… Dastanda quldarlığın çox zəif əlamətləri vardır… qul 

hələlik   işçi   qüvvəsi   deyildir…     Əsərin   mərkəzində     müəyyən 

qəbilələr heyəti kimi  yaşayan bir xalq var». (15; 24-25, 36)

Oğul   həsrətilə   çırpınan   Baybörə  bəy   Bayındır   xanın   ulu 

məclisində   birdən-birə   ağlamağının   səbəbini   belə   izah   edir: 

«Bəglər, tacım-təxtim içün   ağlaram. Bir gün ola, düşəm öləm, 

yerimdə-yurdımda     kimsə   qalmıya».(52)   Ölkənin   mühafizəsi, 

qənimətlər   əldə   edilməsi     Bayındırın   kürəkəni,   baş   sərkərdə, 

vitse   kral   Qazan   xana   mənsubdur.     İç   Oğuz,   Taş   Oğuz   iki 

tayfadır,   hər   tayfa   qəbilələrdən   ibarətdir   və   bir   ittifaqda 

yaşayırlar. Döyüş boylarının sonunda qəbilə başçıları öz titulları 

ilə bir-bir qeyd olunur, sadalanır. 

98

Eyni   quruluş   axeylərdə   (yunanlarda)   və   troyanlarda   da 

vardır.   Vahid   hakimiyyət   var,   padşah-hökmdar   vardır,   lakin 

dövlətləri  qəbilələr ittifaqından ibarətdir. Məsələn, Troya qoşun-

larında  çox müxtəlif qəbilələr  iştirak edir, onlar  müttəfiqdirlər, 

ümumi   hökmdar   İlion   hakimi   Priamdır,   baş   sərkərdə   isə 

Hektordur – Priamın oğlu. Yaxud axeylilər də müttəfiq qəbilələrin 

birliyindən ibarətdir, baş hakim Aqamemnondur, əsas sərkərdə 

isə Axillesdir. 

Axeylilər:

Say-hesabsız qəbilələr dəstələrlə, axın-axın

Axışırdı camaatın yığıncağı olan yerə. (27)

Yaxud   axeylilərə   əsir   düşmüş   Yevmedoğlu   Dolon   Troya 

müttəfiqlərini belə sayır:

Karilərin, əyri yaylı peonların, leleqlərin

Pelaskların qoşunları sahil boyu yerləşiblər.

Fimbranın  yaxınında  likyalılar,  misililər,

At ram edən frakyalılar, mərd meonlar məskən salıb…

Odur, yeni gəlmiş qoşun – frakyalılar kənardadır (151) və 

s.

Beləliklə,   aydın   olur   ki,   minilliklər   keçməsinə,   xüsusən 

«Dədə   Qorqud»   üzərində   vaxtaşırı   dəyişikliklər   aparılmasına 

baxmayaraq,   ictimai   quruluş,   hakimiyyət   sistemi   –   qəbilələr 

ittifaqı  dastanda da poemalarda olduğu kimi saxlanmışdır.

Axeylərin və troyanların dini görüşləri qədim şumer dini gö-

rüşlərinə   uyğundur:  çoxallahlılıqdır   və     allahların   ulu   əcdadının 

Okeanın dibində olduğu təsəvvürü vardır. Zevsin bacısı və arvadı 

Hera belə deyir:

Bərəkətli dünyanın ən son həddinə gedirəm ki,

Allahların əcdadları Okeanla Tefiyaya

Dəyim. Axı onlar məni evlərində bəsləmişlər… (214)

99

Şumerlər də Göy allahı An və Yer allahı Kinin okean sularının 

dərinliyində  bütün varlığın  «böyük anası»  ilahə  Nammudan do-

ğulduğu fikrində olmuşlar. (3, 144)  

 «Dədə Qorqud»da isə din zahirən dəyişmiş,  hadisələrin tə-

kallahlılığa uyğunlaşdırılmasına cəhd edilmiş, əsərə bir qat islam ör-

tüyü çəkilmişdir. Lakin yenə çoxallahlılığın əsas xüsusiyyətləri öz iz-

lərini saxlamışdır.  Axeylilər və troyanlar döyüşqabağı allahların şə-

rəfinə şərab səpir, dua edir, qurban kəsirlər.  Hektorun sözləri:

Əziz ana, yox, sən mənə şirin şərab vermə hələ,

Şərab məni sərməst elər, cürətimi alar əldən.

Belə kirli əllərimlə Zevsə şərab səpmərəm mən,           

Qanlı-tozlu əllər ilə  buludyığan ulu Zevsə

Dua etmək, əziz ana, bilirsən ki, layiq deyil.

Sən yığ nəcib arvadları, tez apar o, qurbansevən 

Afinanın məbədinə…

Nəzr elə ki, hələ işə qoşulmamış  on iki baş

Cöngə qurban verəcəksən, qoy o bizə rəhm eləsin… (96)

«Dədə Qorqud»da dini görüş bu şəkildə redaktə edilmişdir: 

«Qalın Oğuz bəgləri arı sudan abdəst aldılar. Ağ alınlarını yerə 

qodılar. Eki rükət namaz qıldılar. Adı görklü Məhəmmədi   yad 

gətürdilər. Gumbur-gumbur nəqaralar dögüldi. Bir qiyamət savaş 

oldı, meydan dolı baş oldı». (66) 

Lakin Oğuz igidləri də daim şərabın itisindən ləzzət alırlar.

Poemalarda   Homerin   qəribə   mənalandırma   üsullarından 

biri budur ki, hadisələrin hər birinin törədicisi allahlar hesab olunur, 

lakin fikirləşirsən ki, real həyatda bu hadisə elə belə də olmalı idi. 

Axillesin yaxın dostu igid Patrokl üç dəfə həmlə edərək troyalılardan 

xeyli   adam   qırır,   dördüncü   həmlədə   sərpuşu   başından   düşür, 

gözləri   dumanlanır   –   Homer   bunun   Feb-Apollon   tərəfindən 

edildiyini, Apollonun yumruğu ilə gücdən düşdüyünü, nəticədə Yev-

forb   adlı  əsgərin   nizəsilə  yaralandığını,   Hektorun   nizəsi  ilə  yerə 

sərildiyini  təsvir edir. Lakin hadisənin  özü də təbiidir. Hər  tərəf 

troyanlardan ibarətdir. Gözünü qan örtmüş kimi hücum çəkən Pat-

rokl həqiqətdə də nizədarlardan birinin nizəsilə həlak ola bilərdi. 

Oğlu Uruzu xilas etmək üçün Qazan xan qanlu Qara Dərvənddə üç 

100

dəfə təkbaşına kafərə hücum çəkir: «Dönə-dönə bir zəman yaxşı 

savaş elədi, kafəri alam,- dedi. Alamadı. Bir saətdə kafərə üç kərrə 

at dəpdi. Nagah gözi qapağına qılıc toqundı. Qara qanı şorladı, 

gözinə endi. Özin sarb yerlərə saldı.