Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

paleolit,   mezolit,   neolit,   eneolit   dövrlərinə   aid

  arxeoloji 

materiallarla tanış olmuş, Azərbaycan arxeoloji düşərgələrindən əl-

də edilmiş materiallar barədə məruzələr etmişdir. Kitab 2004-cü 

ildə nəşr olunub. Müəllif  birgə görülmüş işin nəticələri barədə mə-

lumat verə bilərdi. Lakin, nədənsə, həmin dövrün üzərindən bir növ 

sükutla keçilir.

Budur, müəllif   Böyük Qafqaz ərazisində – Cənubi Osetiyanın 

Çav rayonunda  6 təbəqəli Kudaro  mağara mədəniyyəti barədə yazır: 

«Kudaro  I mağarasının çöküntülərində 6 təbəqə qeydə alınmışdır. I 

təbəqədən tunc və eneolit, II  təbəqədən  - mezolit, III və  IV təbə-

qədən  mustye,  V təbəqədən isə aşel mədəniyyətinə aid  maddi mə-

dəniyyət  qalıqları aşkar olunmuşdur». (103) III təbəqəyə daha çox 

diqqət yetirilməli idi, əslində isə, boşdur. Kudaro  I-in yaxınlığındakı 

Kudaro III mağarası haqqında oxuyuruq:  uzunluğu 130, eni 2 – 6, 

hündürlüyü  1 – 5 metr olan bu  düşərgənin  çöküntülərində 7 təbəqə 

66

vardır – «…I təbəqədən  orta əsrlər,  II təbəqədən mezolit,  III – IV 

təbəqə(lər)dən mustye,  V – VI təbəqələrdən  isə  aşel mədəniyyə-

tinə aid  maddi mədəniyyət nümunələri aşkar edilmişdir».(103)  Hər 

iki sitatda  III  təbəqə boşdur və  IV ilə birləşdirilmişdir. Əslində isə, 

bu dövrdə insanın insan kimi təşəkkülünə, dilin yaranmasına xüsusi 

fikir vermək lazım idi. Bunun vacibliyi müəllifin özünə də yaxşı mə-

lumdur:     «Azərbaycanda   yuxarı   paleolitin   yaxşı   öyrənilməməsinə 

baxmayaraq,  göstərmək lazımdır ki, mustye ilə  son paleolit arasın-

dakı   hədd     xüsusilə   vacib   və   mühüm   hədd   kimi     qiymətləndi-

rilməlidir. Bu zaman,  təxminən 30 – 35 min il bundan əvvəl  müasir 

tipli insan –  Homo Sapiens    («dərrakəli insan»)   meydana gəl-

mişdir. «Dərrakəli insan»  neantrop (yeni insan) da adlandırılır». 

(143) 

Mezoliti  (XII-IX minilliklər)  neolit, VII minillikdə neoliti eneolit 

dövrü əvəz etmişdir.  Eneolit mis-daş dövrüdür. Toxa əkinçiliyinin bu 

dövrdə yarandığı güman edilir. V minillikdən tunc dövrü başlayır. 

Tunc dövrü e.ə. I minilliyin əvvəlinə qədər davam etmişdir.   Tunc 

dövrünü II minilliyin  sonu, I  minilliyin əvvəllərində  dəmir dövrü əvəz 

etmişdir.   Dəmir   dövrünün   bəzi   mənbələrdə   e.ə.   1-ci   minilliyin 

əvvəlindən bizim 1-ci minilliyin əvvəlinə kimi davam etdiyi göstərilir, 

Əsədulla müəllim isə dəmir dövrünü  e.ə.X – VII yüzilliklər arası  (3 – 

4 yüz il) hesab edir.

Müəllif tunc dövrünü məhsuldar qüvvələrin sürətlə inkişafı,  cə-

miyyətdə, ictimai münasibətlərdə əsaslı dəyişikliklər dövrü kimi sə-

ciyyələndirir – bu, doğrudur. Lakin sinifli cəmiyyətin və dövlətin mey-

dana çıxması barədə fikirlər təminedici deyildir və müəllif bu sahədə 

İqrar Əliyevin yanlış konsepsiyasından bir addım da irəli gedə bil-

məmişdir. Bunun üçün müəllifin öz qeydlərinə diqqət yetirək.

«Artıq mustye dövründə sürü münasibətləri arxada qalmış, 

ibtidai   icma   quruluşu   (nəsli   cəmiyyət)   təşəkkül   tapmış, 

kommunalistik münasibətlər qərarlaşmışdır».(140)  «Güman etmək 

olar ki, mustye dövrü yeni ictimai təşkilatın – tayfanın yaranması 

zamanı olmuşdur… Bu birliyin əsas tərkib hissəsini  böyük kollektiv 

təşkil   edirdi».(140)     100   min   il   əvvəldən   (mustye   dövründən) 

ibtidai icma quruluşu yaranmış, tayfa münasibətləri formalaşmışdır. 

Bu,  doğrudur və bu həqiqətin heç kəsə ziyanı yoxdur. Lakin həmin 

bu ibtidai icma quruluşu nə vaxt dağılmış, sinifli cəmiyyət və dövlət 

67

nə vaxt meydana çıxmışdır – bu məsələdə hansı millətin xeyrinə isə 

həqiqət təhrif olunur. Müəllif Azərbaycanda tunc dövrünün sonunu 

ibtidai  icma  quruluşunun   zəiflədiyi    bir   mərhələ kimi  qeyd  edir 

(hətta dağıldığı yox, zəiflədiyi dövr kimi!). Budur,   X –  VII yüzil-

likləri əhatə edən dəmir dövrü haqqında yazır: «Dəmirin yayılması 

ilə     bəşəriyyətin   xeyli   hissəsi     ibtidai   icma   quruluşunun     son 

mərhələsinə keçmiş  və ilk sinifli cəmiyyət yaranmağa başlamışdır». 

(118-119)     Və   yenə:   «Azərbaycanda   dəmir   dövrü   mülki 

bərabərsizliyin dərinləşməsi, ibtidai icma quruluşunun  dağılması və 

tayfa   ittifaqlarının   yaranması   ilə   xarakterizə   olunur».(119)   «Son 

Tunc və Dəmir dövrünün əvvəlində   ilk sinifli cəmiyyət və dövlət 

meydana çıxır».(127) Azərbaycanın antik dövr mənzərəsinə də nə-

zər salaraq  yazmışdır: «Antik Qəbələ şəhəri   Azərbaycanın ərazi-

sində meydana çıxmış   

ən qədim dövlət olan   Albaniyanın 

(fərqləndirmə bizimdir – 

Q.K

.) V əsrin ortalarına qədər  paytaxtı ol-

muşdur».(122)     Ön   Asiyada   üçüncü   minilliyin   əvvəllərində   (e.ə. 

XXVIII əsr) Şumer dövləti, akkadlar, kutilər, lullular, kassitlər və 

heç Manna, Midiya da nəzərə alınmır, Azərbaycanın ən qədim 

dövləti Albaniya sayılır.   Kutilərin e.ə. III minillikdə bizə çatan 50 

illik   dövlət   sülaləsi   və   100   il   Şumeri   idarə   etməsi,   kassitlərin 

İkiçayarasındakı   500   illik   hakimiyyəti   (e.ə.   II   minillik),   lulluların 

Urmiya gölündən Fars körfəzinə qədər yayılmış hakimiyyəti   yada 

salınmır.  «…eramızın IV – V  əsrlərində Qafqaz Albaniyasının iqti-

sadi, ictimai və mədəni  həyatında yeni bir mərhələ başlamışdır. Bu 

vaxtdan başlayaraq Albaniyada yeni iqtisadi-ictimai  formasiya olan 

feodalizm     təşəkkülü, xristianlığın dövlət dininə çevrilməsi, yerli 

əlifbanın kəşfi, bir sıra yeni orta əsr şəhərlərinin meydana çıxaraq 

formalaşması prosesi başlanır».(122) Dəmir dövründə quldarlıq və 

dövlət yaranıb, eramızın IV–V  əsrlərində feodalizm. Cəmi 7-8 yüz il 

sonra   feodalizmə  keçilib.  İbtidai  icma   quruluşu   isə 120  min  ilə 

qədər davam edib.  

Təbii ki, bunlar məntiqsizdir və Azərbaycanda cəmiyyət tarixi-

nin   MEA-nın   buraxdığı   «Azərbaycan   tarixi»ndə   (1-ci   cild,   1998) 

olduğu kimi, azı 2000 illik təhrifinə səbəb olur, Azərbaycanda sinifli 

cəmiyyətin və dövlətin tarixini 2000 il «cavanlaşdırır». Beləliklə, ulu 

əcdadlarımızın son xidmətləri bir sıra əsərlərdə olduğu kimi, bu 

əsərdə   də   düzgün   qiymətləndirilmir.   Onların   uzun   inkişaf   yolu 

68

keçərək,   yüksək   bilik   və   təcrübə   toplayaraq   dövlət   yaratmaları 

qiymətləndirilmir,   kimlərinsə   mənafeyi   naminə   əcdadlarımızın   iki 

minillik xidməti üzərinə qara pərdə çəkilmiş olur.

Əsərdə  «Azərbaycan xalqının təşəkkül tarixinin mərhələləri» 

başlığı  altında   müəllif xalqımızın inkişaf və təşəkkül mərhələlərini 

izah etməyə çalışmışdır.   Lakin burada, əslində, əvvəlki hissələrdə 

verilən fikirlər xülasə edilmişdir. Əsas fikir bundan ibarətdir ki,  Azər-

baycan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar əsasında  bəşər tari-

xinin keçdiyi bütün dövrlərə aid   zəngin maddi materiallar tapılıb 

tədqiq olunmuşdur. Müəllif doğru deyir ki, etnogenez probleminin 

elmi  tədqiqində   arxeoloji və antropoloji  materiallara əsaslanmaq 

lazımdır. «Bəzi tarixçilər  xalqımızın mənşəyi barədə yanlış fikirdədir» 

(126) deyilsə  də,  bu  yanlış  fikrin nədən ibarət  olduğu və hansı 

konsepsiyanın   nəzərdə   tutulduğu   bilinmir.   Arxeoloji   materiallara 

əsaslanmağı təkrar-təkrar qeyd edərək, nəhayət, müəllif «…xalqın 

yaranması, inkişaf etməsi və formalaşması prosesini  tədqiq edərkən 

bizə aşağıda qeyd olunan tarixi dövrlərin xüsusiyyətlərinin   öyrə-

nilməsi   vacibdir»  deyə  aşağıdakıları  qeyd   etmişdir:  1.Qədim   Daş 

dövrünün   inkişaf   xüsusiyyətləri;   2.Orta   və   Yeni   Daş   dövründə 

meydana   çıxan   qəbilə   və   tayfalar;   3.Tunc   dövrünüun   maddi 

mədəniyyət qalıqları; 4.İlk sinifli cəmiyyətin və dövlətin meydana 

çıxması. 

Lakin bunların heç biri «xalq» anlayışının izahına aid deyildir. 

Bunlar xalqa qədərki inkişaf mərhələlərinə aiddir. 

Müəllif çox düzgün bir nəticəyə gəlmişdir: «…maddi mədəniy-

yət nümunələri burada (Azərbaycan ərazilərində – 

Q.K

.) yaşayıb-

yaradan insanların yerli olduğunu və bu ərazidə formalaşdıqlarını 

söyləməyə imkan verir».(128) Lakin bu əhali kimlərdən ibarət idi, 

məlum deyil. Xülasə, bu başlıq altında Azərbaycan xalqının hansı 

etnoslar   əsasında   və   nə   vaxt   təşəkkül   tapdığı   barədə   heç   nə 

deyilmir. Əslində, belə bir məqsəd qarşıya qoyulmamışdır da.

«Qarabağ ərazisində  müəyyən olunmuş quruçay, aşel, mustye, 

üst paleolit, mezolit, neolit və tunc dövrünün  arxeoloji mədəniyyətləri 

bu  diyarın qədim sivilizasiya mərkəzi olduğunu  söyləməyə əsas ver-

mişdir».(161) Bunlar çox yaxşıdır. Arxeoloji materialların şərhi də çox 

gözəldir və Yer kürəsi arxeoloji mədəniyyətinə müəllifin çox yaxşı bə-

ləd olduğunu göstərir.  Odur ki ilk sakinlərin inkişaf yolunu xalqın in-

69

kişaf  tarixini   saxtalaşdıran  mövcud   zərərli  konsepsiyaya  uymadan 

obyektiv şəkildə yekunlaşdırmaq əsərin qiymətini qat-qat artırardı. 

Onsuz da arxeoloji mədəniyyət oxucuya həqiqəti deyir və  müəllif ar-

xeoloji   mədəniyyətin   tədqiqi   ilə   bağlı   qarşıya   qoyduğu   məqsədə 

uğurla nail olmuşdur. Əsərdəki böyük xərc tələb edən illüstrativ mate-

riallar da müəllif fikrinin təsdiqi baxımından qiymətlidir.

 Tapıntılar materialist dünyagörüşünün gerçəkliyini bir daha sü-

but edir.  

15.04.2005

70

HOMERİN POEMALARI 

VƏ 

«KİTABİ-DƏDƏ QORQUD»

Şifahi söhbətlərdə və bir sıra yazılarda Homerin «Odisseya» 

əsərindəki Təpəgözlə «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı  Təpəgöz arasında 

bir yaxınlıq olduğu söylənilir. Əsərləri diqqətlə nəzərdən keçirmə-

dikdə bu cür söhbətlərin təsadüfi oxşarlığa əsaslandığı, əfsanəvi 

olduğu və təpəgözlər arasında heç bir əlaqə olmadığı düşünülür. 

Necə ola bilər? Homerin əsərləri 3300 il əvvəlin hadisələrini əhatə 

edir, bizim «Dədə Qorqud»un isə «uzağı» 1500  yaşı var. Odur ki 

müqayisə ağla batmır.

«Dədə   Qorqud»a   bələdik.  Hadisələri   bilirik.  Homeri   isə   ya 

oxumuruq,   ya   da     alayarımçıq   oxuyub   macəralarla   əylənirik, 

qurtarıb bir tərəfə atırıq. Diqqətlə oxuyanları isə, görünür, bu cəhət 

maraqlandırmayıb.

Yaşdan əlavə, bu əsərlərin ruhən yaxın olduğunu görməyə 

mane olan başqa cəhətlər də vardır: Homerin əsərləri çoxallahlılıq 

dövrünün məhsuludur, əsərdə bütün hadisələrin törədiciləri Zevs 

və onun arvadı Hera başda olmaqla Olimp allahlarıdır; «Dədə Qor-

qud»da isə təkalllahlılıqdır və heç Homerin ağlına da gəlməyən is-

lam dini, islam allahı və türk Tanrısıdır.

Təəssürat belədir ki, Homerin qəhrəmanları uzaq bir ərazinin 

sakinləridir, tamam başqa dil və din daşıyıcılarına – hindavropalılara 

məxsus yunanlardır, «Dədə Qorqud»un qəhrəmanları bütün türklər 

də deyil, bir tayfadır, oğuzlardır, vaxtilə bizim indiki Azərbaycan res-

publikası ərazisində yaşamış, bəlkə də dünyanı dolaşıb gəlmiş bir 

tayfadır. Homerdə qəbilələr ittifaqıdır, «Dədə Qorqud»da iri Oğuz 

tayfası gözə görünür. Yunanıstan haradadır - Azərbaycan harada? 

Həm də saxta tarixçilərimizin iddia etdikləri kimi, bizim ölkəmizdə 

hələ   elmin,   ədəbiyyatın,   türkün,   türk   dilinin,   türk   yazı   sənətinin 

olmadığı bir dövrdə bu əlaqələr necə yarana bilərdi?..

Faktlar göstərir ki, bu suallar Azərbaycan tarixinin qeyri-elmi, 

qeyri-obyektiv tədqiqindən irəli gələn suallardır.  Heç bir elmi əsası 

yoxdur və biz yuxarıda həmin təfəkkürün doğurduğu sualları qeyd 

etmişik.   Dastan   azı   Homerin   yaşıdıdır,   türklər,   türk   dili,   türk 

71

mədəniyyəti, türk ədəbiyyatı isə bəlkə yunanlardan çox qədimdir. 

Və yenə faktlar göstərir ki, Troya müharibələri dövründə türklərlə 

yunanlar arasında indikindən qat-qat yaxın əlaqə olmuş, onlar çox 

vaxt birgə yaşamış, yaxın əlaqə və münasibətdə olmuşlar.

Amma Homerin əsərləri nə qədər müdrik əsərlərdir! Nə qədər 

müasirdir! Nə qədər dərkolunan və maraqlıdır! Homerin poemaları 

ilə onun qədər müdrik olan «Dədə Qorqud» arasında o qədər ruhi 

yaxınlıq var ki, bunu bu əsərlərə ayıq gözlə baxan heç kəs inkar 

edə bilməz… 

Homerin öz dövrü, zamanı və onun bəhs etdiyi hadisələrin 

zamanı haqqında müxtəlif fikirlər vardır.  Bu cəhətdən alman alimi 

M.Rimşneyderin   fikirləri   maraqlıdır.   Müəllif   göstərir   ki,   Homeri 

oxuduqda  adama elə gəlir ki, şair  Krit-Miken dövründən  danışır. 

Homerin əsərləri isə bu dövrdən 500 il sonra meydana   çıxmışdır. 

Yüksək inkişaf etmiş Krit və Miken mədəniyyəti daxili ziddiyyətlər 

əsasında  e.ə. XII əsrdə – əhalinin məskunlaşdığı dövrdə məhv ol-

muşdur. Və sonra unudulmuşdur.  Əgər biz indi  Krit-Miken dövrü 

mədəniyyəti haqqında bir şey biliriksə, o,  ədəbi mənbələrə, folklora 

görə deyil,  yeraltı qazıntılara əsaslanır.

Homerin söylədiyi hadisələr  həqiqətdə Miken dövrünə aiddir. 

Lakin   həmin   dövrü   Homer   dövrü   adlandırmaq   olmaz.   Necə   ki 

Hötenin  «Faust»unda     orta   əsr   hadisələrindən   bəhs   olunduğunu 

nəzərə alaraq həmin dövrü «Höte dövrü» adlandırmaq olmaz. (16,4)

M.Rimşneyder Homerin yaşadığı dövr haqqında  yazır: «Tam 

aydın şəkildə müəyyən edilmişdir ki, Homer nə e.ə.IX əsrdə, nə də 

hətta     e.ə.   VIII   əsrdə   yaşaya   bilərdi…   O,   arxeologiyada 

«orientalizasiya» adlanan dövrə   mənsubdur və onun yaradıcılığını 

nə bu dövrdən  xeyli əvvələ, nə də bu dövrdən xeyli sonraya aid et-

mək olar».  (16,3-4)  Müəllif bir qədər sonra həmin dövrü belə səciy-

yələndirmişdir: Bu dövrdən danışılarkən «Əslində, Şərqi təqlidə cəhd 

olunduğu dövrdən deyil, əksinə, 

oykumen

 (yunanlar onlara məlum 

olan bütün məskun dünyanı belə adlandırırdılar)   üçün xarakterik 

olan macəralar, kəşflər dövrü, ruhi-mənəvi azadlıq dövrü dünyaya 

münasibətindən söhbət gedir ki, onun mərkəzi sözün həqiqi məna-

sında heç də Şərqdə yerləşmirdi, Aralıq dənizində – onun Şərq sahil-

lərində yerləşirdi.   Əgər biz   e.ə.750-ci ildən   600-cü ilə   qədərki 

dövrü    «Homer»  dövrü  adlandırırıqsa,    yalnız  ona   görə  yox  ki, 

72

Homer həmin dövrdə yaşamışdır,  ona görə ki bu dövr vahid bir dövr 

təşkil edir…» (16,4)

Yəni müəllif demək istəyir ki, Homer öz əsərlərini   həmin 

əsərlərdə bəhs olunan hadisələrdən 500 il sonra qələmə almışdır 

və bu dövr elə bir dövr idi ki, hələ Şərq öz zəngin mədəniyyəti ilə 

Qərbi təsiri altına ala bilməmişdi və bütün qəbilələrin, tayfaların 

ətraf aləmi özünə məxsus dərketmə imkanları mövcud idi.

Ola bilər. Lakin əhali o qədər tez-tez yerdəyişmələrə məruz 

qalır və müxtəlif etnoslar  qarışıq halda yaşayırdılar ki, eyni mif və 

hadisələri asanlıqla bir-birinə ötürə bilirdilər.

M.Rimşneyder   «Homer   dövrü»nü   xarakterizə   edərək   yenə 

yazmışdır: «Homer dövrü» özünəməxsusluğu ilə ona minnətdardır 

ki, e.ə.XII əsrin əvvəlində  Xett imperiyasının dağılması dövründən 

Ön Asiyada faktik olaraq elə bir böyük dövlət mövcud olmamışdır 

ki,  başqa  xalqların  həyatına  həlledici  təsir  edə bilsin.   Çoxsaylı 

balaca   dövlətlər     hər   cür   xarici  himayədarlıq   olmadan  yaşaya 

bilirdilər». (16, 5) Dövrün bu düzgün xarakteristikasını biz həm 

Troya dövrü etnoslarının yaşadığı mərhələyə, həm də oğuzların 

«Kitabi-Dədə   Qorqud»dakı   zamanına   aid   edə   bilərik.   Hər   iki 

əsərdən   aydın   olur   ki,   həqiqətdə   də   elə   bir   güclü   istilaçı 

hegemon dövlət yoxdur və bir-biri ilə  vuruşan etnoslar, əsasən, 

eyni gücdə olan qəbilələr birliyindən ibarətdir.

«Kitabi-Dədə   Qorqud»u   oxuduqca     fikrimizi   ifadə   edə 

bilməsək   də,  daim   belə   bir   daxili   düşüncə   ilə     yaşamışıq   ki, 

hadisələrin cərəyan etdiyi dövr necə dövrdür? Ətrafda nə fars var, 

nə ərəb var, nə erməni. Elə bir güclü dövlət müşahidə olunmur ki, 

fikirləşəsən ki, oğuzlar üçün qorxuludur. Sanki, elə bir dünyadır ki, 

yer üzündə yalnız oğuzlar var və bir də qüvvə etibarilə onlara az-

çox bərabər olan müxtəlif qəbilələr. Bu, həqiqətdə də dastandan 

alınan əsas təəssüratdır və zaman etibarilə M.Rimşneyderin təsvir 

etdiyi dövrə tam uyğundur. Deməli, dastanın üzərində işləyənlər, 

onu zamana uyğunlaşdıranlar  ictimai   quruluşu dəyişə bilməmiş, 

zamanın əsas səciyyəsini olduğu kimi saxlamağa məcbur olmuşlar. 

Bu dövrü bir qədər geniş şəkildə X.Xəlilli də əsasən düzgün səciy-

yələndirmişdir: «Beləliklə, e.ə.II  minilliyin ikinci yarısı - I  minilliyin 

ilk   yüzillikləri     hərbi   demokratiya   mərhələsində     Azərbaycan 

oğuzlarının  etnokonsolidasiyası prosesində  xalq kimi təşəkkülünün 

73

ilkin mərhələsində bu dövrü tərənnüm edən «Dədə Qorqud kitabı» 

ilə Azərbaycan oğuznamələrinin yaranması   başa çatır, etnososial 

inkişafın nəticəsi olaraq oğuzların həyatında etnonim dəyişməsi baş 

verir.  

Oğuz

  etnonimindən  

Alban

  özünüadlandırmasına     keçid 

prosesi başlayır. 

Alban

 etnoniminin inkişafda olduğu  dastanlarda 

aydın ifadə olunmuşdur.  

Alpan

  adı  

oğuz

  adının   sinonimii  kimi 

işlənir. Qazan xan «Alpanlar başı» adlandırılır». (24,21)

Yunanların daimi yaşadığı ərazi bizə məlumdur. Bəs türk-

oğuzlar haqqında nə demək olar?

Əvvələn, burada bir şeyi birdəfəlik nəzərə almaq lazımdır 

ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»un Səlcuq oğuzları ilə heç bir əlaqəsi 

yoxdur.   Səlcuqlar türklərin bir qolu kimi, bu dastan haqqında, 

qədim  bir türk eposu kimi,  məlumata  malik  ola  bilərdilər.  Ən 

ibtidai   məntiqsizlikdir   ki,     sərkərdə   Səlcuqun   başçılığı   ilə 

yaranmış bir türk toplumu – tayfası gəlib az vaxt ərzində bütün 

şimali   və   cənubi   Azərbaycanı   türkləşdirib   keçsin   Anadoluya. 

İkinci   məntiqsizlik   o   olardı   ki,   madam   Səlcuqun   dəstəsi 

Anadoluya keçmiş və oranı əbədi türk yurduna çevirmişsə, nə 

üçün   dastanda   oğuzların   yerləşmə   parametrləri   Azərbaycan 

əraziləri   üzərinə   düşür?     Deməli,   bunlar   ibtidai   düşüncənin 

məhsuludur.

Səlcuqlar dastan yaradan oğuzlar deyil. Dastanı yaradanlar 

Azərbaycanın   qədim   əhalisi   olan,   ən   azı   ilkin   mərhələlərdə 

yunanların  qonşuluğundan şərqə doğru yayılmış oğuzlardır. Orta 

Asiyada «Dədə Qorqud» yarana bilməzdi. Onun Homer poemaları 

ilə bütün uyğunluqları Ön Asiya – Azərbaycan hüdudları ilə bağlıdır. 

Bunu bizdən 50-60 il əvvəl Ə.Dəmirçizadə də qeyd etmişdir. (17, 

104) V.V.Bartold  aydın  şəkildə yazmışdır: «Qorqud  adı ilə  bağlı 

olan epik silsilənin Qafqaz mühitindən kənarda yarandığını təsəvvür 

etmək çətindir. (22,126) 

Eposun tarixi də çox qədimdir və ilkin formalaşmanın ən azı 

M.Rimşneyderin  təsvir  etdiyi  dövrə düşdüyünü  inamla  söyləmək 

olar.   Dastanın     müqəddiməsinin   XV   əsrdə   yazıya   köçürülərkən 

əlavə edildiyi barədə fikirlər vardır. (16,5) Bunlar göstərir ki, dastanı 

yazıya yenidən köçürən şəxs onu islam dini ilə bağlamağa çalışdığı 

kimi, peyğəmbərlə də əlaqələndirmək istəmişdir: Rəsul əlehissəlam 

74

zamanına yaqın Bayat boyından Qorqut ata diyərlər, bir ər qopdı».

(18,31)

Araşdırmalar göstərir ki, dastanın aparıcı şəxsiyyətlərindən biri 

olan Qorqud obrazı türk təfəkküründə daha qədim tarixə malikdir. 

Qorqud çox qədim bir mifoloji obrazdır. 

Əli Sultanlı Dədə Qorqud haqqında xalq arasında   mövcud 

olan belə bir əfsanəni xatırladır: 

Dədə Qorqud   aydın, bərraq gözlü   divin qızından dünyaya 

gəlmişdir.  Boyu altı arşın imiş. Gənc yaşlarında qopuz və tambur 

çalmağı öyrənmiş imiş. O, xanların məsləhətçisi olmuş, dörd yüz il 

yaşamışdır.

Dədə   Qorqud   ölümdən   qaçarmış.O,   bir   gün   yuxuda 

yerqazanlara rast gəlir.   Soruşur ki: «Bu yeri nə üçün qazırsınız?» 

«Müqəddəs Qorqud üçün qazırıq» - deyirlər.   O, qəbirqazanlardan 

qaçır,   Yer kürəsinin mərkəzinə enir. Qaranlıq dünyaya gəlib çıxır. 

Su üstündə yaşamaq qərarına gəlir.  Su üstünə xalça salır və orada 

100 ilə qədər qopuzunu çalır. Lakin ölüm ondan əl çəkmir,   ilan 

şəklində suya girib xalçaya dırmaşır, Dədə Qorqudu çalıb öldürür.

(15,8-9)

Biz bu əfsanəni oxuyan kimi, «Gilqamış» dastanı, Gilqamışın 

başına gələnlər – onun ölməzlik çiçəyi əldə etməsi, lakin həmin çi-

çəyi   ilanın   oğurlaması,   Gilqamışın   arzusuna   çata   bilməməsi 

yadımıza düşdü. Və sonra gördük ki, bu düşüncə ilə hələ 25-30 il 

əvvəllər görkəmli alimimiz Mirəli Seyidov yaşamışdır.

M.Seyidov qeyd edir ki, boylardakı Qorqud «daha əskilərlə 

bağlıdır   və   özgə   dünyanın   –   mifik   aləmin   nümayəndəsidir».

(19,135) Və yenə deyir: «Qorqut Ata   türkdilli xalqların mifoloji 

təfəkkürlə   yaşadıqları   çağın   mifik   obrazıdır».   (19,   136)   Müəllif 

Qorqut

 sözünü 

qor-qut

 şəklində iki kökə ayırmış, «xoşbəxt, uğurlu 

od» mənasında izah etmişdir.(19,136) «Qut» sözünü də mifoloji 

təfəkkürlə bağlamışdır: «Qut - türkdilli xalqların ən əski inamları ilə 

bağlıdır. Bu inam öz kökləri ilə  ibtidai qəbilə quruluşu insanlarının 

təfəkkürü ilə səsləşir». (9,139)

M,Seyidov eyni əfsanənin qazax xalqı arasında da olduğunu, 

musiqişünas Əhməd   Jubanov tərəfindən qeydə alındığını göstərir. 

Bu   əfsanəyə   əsasən,     20   yaşında   olarkən   ağ   paltarlı   bir   nəfər 

Qorquda  yuxuda bildirir ki, o yalnız 40 il yaşayacaqdır. Bunu eşidən 

75

Qorqud   öz   sevimli   dəvəsi     Jelmayaya   (Yelmaya)   minib   dünyanı 

gəzir,   qəbirqazanlara   sual   verir   və   eyni   cavabı   alır,   Sır-Dərya 

üzərində yaşayıb  qopuz çalır, lakin bir dəfə yorğun olduğundan ani 

mürgüləyərkən ölüm ilan cildinə girib  onu çalır və öldürür. (20,230-

231; 19, 189-190) 

M.Seyidov əfsanəni verərək qədim şumer dastanını xatırladır və 

yazır:   «Gilqamış»da   Gilqamışın   dostu   öləndən   sonra   «o   çox 

kədərlənir» və ölməzliyin, əbədiliyin çarəsini tapmaq üçün     ölkələr 

gəzir, başına min bir hadisə gəlir   və nəhayət, o,   insanları həmişə 

cavan   saxlayan,   ölməzləşdirən   «sehrkar»   bir   bitki   tapır.   İgid, 

qəhrəman sevinir ki,   həmin bitkini «öz xalqıma» verəcəyəm, onlar 

yeyəcək və həmişə cavan olacaqlar. Lakin onun başısoyuqluğundan 

bitki nə Gilqamışa, nə də onun sevdiyi xalqına  qismət olur. Qəhrə-

man çayda çimərkən  ilan gəlib həmin bitkini yeyir və  guya elə buna 

görə də  ildə bir dəfə dərisini dəyişib cavanlaşır». (19,190)

Bu əfsanə hər bir xalqın özündə də doğula bilər, heç bir təsirin 

nəticəsi olmaya da bilər. Lakin əfsanəni daşıyanların zaman etibarilə 

eyni dövrlərin məhsulu olduğunu da pərdələyə bilməz. Odur ki bizim 

Dədə Qorqudun çox uzaqların, qəbilələr dövrünün yadigarı olduğuna 

şübhə yeri qoymur. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, biz «Dədə 

Qorqud» deyərkən bütün Dədə Qorqud boylarının eyni tarixə malik 

olduğunu iddia etmirik. «Ümumiyyətlə, Dədə Qorqudun şəxsiyyəti 

əsatirlər   pərdəsi   altında   şübhələşmişdir.   Hər   halda,   bu   dumanlı 

pərdə  arxasında qədim  Azərbaycan qəbilələrinin qüvvətli bir ozanı 

yaşamaqdadır».(15,10) Və «deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olur 

ki,   Dədə   Qorqud   dastanın   ilk   yaradıcısıdır.   Onun  ilk   nüvəsini, 

nəğmələrin rüşeymini o qoşub söyləmişdir». (15,11) 

Belə bir fikir də tam ağlabatandır ki, «Dədə Qorqud» oğuzları 

e.ə.  III   minillikdə     Akkad     dövlətində   100   il   hökmranlıq   etmiş 

kutilərdir.   Kutilərin   nəsli   isə   sonralar   oğuz   adlanmışlar.   «Dədə 

Qorqud» dastanlarını yaradan  və bu qəhrəmanlıq eposunda mədh 

olunan   oğuzlar  elə  həmin  Azərbaycan oğuzlarıdır. Həm  də  bu 

Azərbaycan oğuzları müstəqil etnik birlik kimi çıxış edirlər. Onların 

qəbilə ictimai münasibətlərinə  və hərbi demokratiyaya əsaslanan 

müstəqil dövlətləri vardır. «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı   Azərbaycan 

oğuzlarının  nə Manna, nə də Midiya dövlətləri, nə Əhəmənilərin və 

Makedoniyalı İskəndərin hakimiyyətləri, nə Atropatena  və Alban 

76

dövlətləri, nə Azərbaycan Parfiya rəqabəti, nə Sasanilərin işğalları, 

nə də ərəb istilaları  haqqında təsəvvürləri vardır». (23)

Məsələ   burasındadır   ki,   Homerin   poemalarının   meydana 

çıxma   zamanı   ilə   bizim   «Kitabi-Dədə   Qorqud»un   zamanı 

arasında böyük yaxınlıq olduğu kimi, bu əsərlərin sosial-ictimai 

məzmununda,   quruluş   və   kompozisiyasında,   əsərlərdəki 

hadisələrin əlaqələndirilməsində də böyük uyğunluqlar vardır.

Bu əsərlərdə (Homerin poemalarında və bizim dastanda) tədqiq 

edilməli, öyrənilməli məsələlər çoxdur. Lakin bu yazıda bizi maraqlan-

dıran əsas məsələ əsərlərin ümumi süjeti ilə bağlı uyğun və  oxşar cə-

hətlərdir, onları müqayisəli şəkildə üzə çıxarmaq və onların köklərini, 

nədən irəli gəldiklərini, təsadüfi olub-olmadıqlarını  araşdırmaqdır. Axı, 

doğrudan da, bunlar zahirən «uzaq yerlərin» və «bir-birindən uzaq 

dövrlərin» məhsuludur. Lakin faktlar elədir ki, müqayisə etməmək 

qeyri-mümkündür. 

Hələlik Ə.Sultanlının əsəri   istisna olmaqla, kimin tərəfindənsə 

belə bir müqayisənin aparılıb-aparılmadığını da bilmirik.

Əli Sultanlı dastanın geniş təhlilini vermiş, ictimai-siyasi məzmu-

nu, quruluşu, dili, boylarda dini görüşlər, oğuzların təsərrüfatı və s. 

haqqında maraqlı fikirlər söyləmişdir.  O, dastanın yaranma tarixinin 

qədim olduğunu göstərərək yazmışdır: «Dədə Qorqud» dastanının 

məzmunu, əks etdirdiyi ictimai şərait və bir sıra şəkli vasitələri  göstə-

rir ki, əvvəla,  onun bədii nüvəsi və  ilk yaranma tarixi  ərəb istilasın-

dan çox-çox əvvəl başlamış, bədii şəkildə formalaşması isə həmin ke-

çid dövrünə təsadüf etmişdir.  Dastanda ifadə edilən  dünyagörüşləri, 

insan duyğuları, milli ənənələr, surətlərin mənəviyyatı, bütpərəstliyin 

üstünlük qazanan   ünsürləri əsəri   ərəb istilasından qabaqkı tarixlə 

möhkəm bağlayırsa, ağ sapla tikilmiş bəzi yamaqları  əsəri keçid döv-

rünə gətirib çıxarır.

Əsərin   öz   məzmunundan   da   göründüyü   kimi,