Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

Azərbaycanın   qədim   tarixi   köklü   şəkildə   təhrif   edilir, 

babalarımızın inkişaf səviyyəsi üzərinə qara pərdə çəkilir və hətta 

bəzən ünvanlarına nalayiq sözlər söylənilir. 

340

İndi keçək etnik tərkib və dil məsələlərinə.

Qeyd etdiyimiz kimi, nəşrdə Azərbaycan tayfaları haqqında 

ilkin məlumatın orta tunc dövrünə, e.ə.XXIII əsrə aid olduğu, 

kutilər,   lullubilər,   hurrilər,   kassitlər   və   b.   haqqında   ilk   dəfə 

Şumer-Akkad mənbələrində məlumat verildiyi göstərilir. Bir də 

təqribən min il sonra – son tunc və erkən dəmir dövrü (e.ə.II 

minilliyin   sonu   –   I   minilliyin   əvvəli)   tayfalarından   danışılarkən 

Cənubi Azərbaycan ərazisində kuti, kassit, lullubi, hurri, mehran, 

nikimxi, turukki, uruatri (144–147) tayfalarının adı çəkilir, onların 

etnik   mənsubiyyəti   və   dili   barədə   mülahizələr   söylənilir. 

Müəlliflərin   (istisna   olaraq   bu   fəsildə   İ.Nərimanovun   da   adı 

vardır) mülahizələri belədir: «Güman etmək olar ki, lullubi dili 

elam dilinə qohumdur. Lakin bu gümana qəti inam yoxdur. Kuti 

dilinin Qafqaz dilləri ailəsinə aid olduğunu istisna etmək olmaz».

(1; 122) Çıxış yolu qoyulsa da ('inam yoxdur', 'istisna deyil' və 

s.),   bunlar   müəlliflərin   əsas   fikridir:   lullubi   dili   elam,   kuti   dili 

Qafqaz mənşəli hesab edilir. Bir daha təkrar edirlər: «Kuti dilini 

bu dillər ailəsinə (Şimal-şərqi Qafqaz dilləri ailəsinə – Q.K.) aid 

etməyə   müəyyən   əsaslar   vardır».   Bu   fikrin   bir   qədər   də 

əsaslandırılması üçün deyilir: «Belə bir mülahizə söylənilmişdir 

ki,   «udi»   –   (Qafqaz   Albaniyasının   əsas   əhalisi   olmuş   utilərin 

etnonimi.   Müasir   udilər   onların   qalıqlarıdır)   'kuti'   adının 

refleksidir.   Maraqlıdır   ki,   Qafqaz   dağlıları   arasında 

Qutiyev/Kutiyev familiyalarına təsadüf olunur».(1;124) Hurrilərin 

dili haqqında müəlliflərin fikri daha qətidir: «Qətiyyətlə demək 

olar ki, hurri dili Hind-Avropa dillərinə aid deyil. Artıq müəyyən 

edilmişdir ki, bu dil Urartu dilinə qohumdur». (1;123) Urartu dili 

isə   Qafqaz   dillərinə   aid   edilir:   «Son   dövrdə   hurri   (eləcə   də 

Urartu)   dilini   Şimal-şərqi   Qafqaz   dilləri   ailəsi   ilə   bağlayırlar».

(1;123)   «Bağlayırlar»   deyilir   və   müəlliflərin   bununla   razı 

olduqları   bilinir.   Bütövlükdə   Şimali   Azərbaycan   ərazisinə 

gəldikdə,   etnoslar   barədə   məlumat   olmasa   da,   müəlliflər   bu 

ərazidə   yaşayan   əhalinin   qafqazdilli   olmasına   heç   bir   şübhə 

etmirlər: «...bu regionda (Şimali Azərbaycan ərazisində – Q.K.) 

341

Şimal-şərqi   Qafqaz   dillərinə   qədər   hər   hansı   bir   başqa   dil 

ünsürlərinin  yayılmasını  söyləmək üçün əsas yoxdur». (1;123) 

Nəhayət, əhalinin qədim və əsas kütləsini təşkil edən kassitlərin 

Zaqro-Elam, Qafqaz, Hind-Avropa  dil ailələrinə aid ola bilməsi 

haqqında fikirləri xatırladaraq müəlliflər onları ari təsirinə məruz 

qalmış tayfalar saymalı olmuşlar.(1; 127) Beləliklə, qısa desək, 

lullular elam dil qrupuna, kutilər, hurrilər və Şimali Azərbaycan 

tayfaları   Qafqaz,   kassitlər   (kassilər)   isə   ari   (Hind-Avropa)   dil 

ailəsinə daxil edilmişdir.

Müəlliflər   hətta   bir   qədər   də   uzaqlara   gedərək   İtaliya 

ərazisində   yaşamış   qədim   etruskların   (tursakaların)   dilini   də 

Qafqaz mənşəli hesab etmişlər: «Güman etmək olar ki, buraya 

(Şimal-şərqi Qafqaz dilləri ailəsinə – Q.K.) etrusk dilini də daxil 

etmək mümkündür». (1;24)             

Göründüyü   kimi,   bütün   bunlar   qədim   Azərbaycanın 

aborigen   əhalisi   içərisində   türk   tayfalarına   yer   qoymur.   Lakin 

budur,   1994-cü   ildə,   4   il   əvvəl   çap   olunmuş   «Azərbaycan 

tarixi»ndə   oxuyuruq:   «Azərbaycanın   erkən   dövlətlərini   türk 

mənşəli sülalələr idarə edirdilər».(2;72) Və bu sözlərdən sonra 

Y.Yusifov   bura   köçürə   bilməyəcəyimiz   saysız   toponim   və 

antroponimlərin   etimoloji   təhlili   əsasında   aborigen   etnosların 

mənşəyini   tamamilə   fərqli   şəkildə   müəyyənləşdirmişdir. 

Q.Qeybullayev   «Azərbaycan   türklərinin   təşəkkülü   tarixindən» 

(1994) əsərində bu dövrə aid yüzlərlə toponim və antroponimin 

izahı   əsasında   çox   böyük   zəhmət   bahasına   Azərbaycan 

ərazisindəki   əksər   tayfaların   türk   mənşəli   olduğunu   üzə 

çıxarmışdır. 

İlk   Azərbaycan   dövlətinin   adının   –   Aratta   sözünün   türk 

mənşəli olduğu inandırıcı şəkildə sübut edilmişdir. Şumer-Akkad 

məktəb   lüğətində   arattu,   aratu   sözləri   «dağ»   mənasındadır 

(Aratta  dağ   ölkəsi  idi).  Bu  sözün   r>l  keçidi  ilə türk dillərində 

geniş işlənən Alatay, Altay, Alatey, Alatu sözləri ilə bir kökdən 

olduğu   öyrənilmişdir.(2;78)   Manna   dövründə   sözün   Alateye 

forması işlənmişdir. 

342

Aratta   torpaqlarının   qərbində   yerləşən   lullubilər   bir 

tayfadan   deyil,   tayfa   ittifaqından   ibarət   olmuş,   su   və   turukki 

tayfalarını da özündə birləşdirmişdir. E.ə.II minilliyin əvvəlində 

Urmiya gölü hövzəsində yerləşən turukki (turuki) və su tayfaları 

əvvəlki   dövrdə   Aratta   dövləti   tərkibində   olmuşdur.   Aratta   öz 

mövqeyini itirdikdən sonra turukkilər gah lullubilər və kutilərlə 

birlikdə, gah da müstəqil siyasət yeritmişlər. Onlar Assur dövləti 

sərhədlərində təhlükələr yaradırdılar. Assur hökmdarı I Şamşi-

Adad   (e.ə.1813–1781)   turukkilərə   qarşı   yürüş   təşkil   etsə   də, 

onların qarşısını ala bilməmişdir. Assur hökmdarı I İşme-Daqan 

(e.ə.1781–1757) isə turukkilərlə bağlı hadisələri belə təsvir edir: 

«O ki qaldı Şuşarra  ölkəsinə (turukkilər bu ölkəyə maraqlı və 

iddialı   idilər   –   Q.K.),   siz   mənə   yazırsınız   ki,   bu   ölkə   həyəcan 

içindədir və biz onu saxlaya bilmərik. Qoy İşar-Lim (qasid) sizə 

(vəziyyəti)   izah   etsin.   Turukkili   Lidaya   və   bu   ölkədə   onunla 

birlikdə   olan   turukkilər...   iki   yaşayış   məntəqəsini   dağıtmışlar. 

Mən oraya əlavə qoşun gətirdim, onlar dağlara çəkildilər. Mən 

əhalidən  soruşdum   və  bu qərara  gəldim  ki,  bu ölkə nəzarətə 

alına   bilməz».(2;73–74)   İşme-Daqan   turukkilərlə   müqavilə 

bağlamalı   olur   və   turukkiləri   sakitləşdirmək   üçün   onların 

başçılarından birinin qızını öz oğluna alır. E.ə.1755-ci ildə Babil 

padşahı   Hammurapi   də   turukki   və   su   tayfaları   ilə   üzləşməli, 

onları dəf etməli olmuşdur.

Turukkilər   haqqında   məlumat   qeyd   etdiklərimizdən   daha 

genişdir. Biz bu qısa məlumatı ona görə təkrar edirik ki, oxucu 

bilsin ki, qədim qaynaqlarda turukkilərin yalnız təsadüfi adı çəkilmir, 

güclü bir tayfa kimi geniş fəaliyyəti qeyd olunur. Lakin müəllif e.ə 

III   minillikdə   Azərbaycan   ərazisində   turukki   və   su   tayfalarını 

görməzliyə salsa da və ya bir qədər sonra turukkiləri zorla hurri 

tayfalarına daxil etmək istəsə də, bu etnonim neçə min ildir, «türk» 

sözünü yaşatmaqdadır: «... bu etnonim «türk» tayfa adının erkən 

forması   olmuşdur».Türk   etnoniminin   qədim   formasının   «turuk», 

«turuku» kimi bərpa edildiyi» göstərilir. (2; 78) 

343

Q.Qeybullayev «Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən» 

(1994)   kitabında   saysız   dil   faktları   ilə   bütün   bu   tayfaların   türk 

mənşəli olduğuna şübhə yeri qoymamışdır. O yazır: «Qədim türklər 

haqqında indiki baxışlar elmi obyektivlikdən kənar mülahizələrdir. 

Həqiqət budur ki, eradan əvvəlki minilliklərdə yaşamış şumerlər, 

kutilər,   lullubilər,   kaslar,   mannalar,   madaylar,   kaspilər,   albanlar, 

kəmərlər, işkuzlar, saklar, massagetlər, sarmatlar, quqarlar və b. 

türkmənşəli etnoslar idilər». (4;36) V.Həbiboğlu «Qədim türklərin 

dünyagörüşü»   (1996)   əsərində   ümumiləşdirici   türk   etnoniminin 

e.ə.III minillikdə tayfa adı kimi meydana çıxmasından çox-çox əvvəl 

Azərbaycan   ərazisində   türklərin   müxtəlif   adlar   altında   mövcud 

olduğunu   qeyd   edərək   yazmışdır:   «Qədim   qaynaqlarda 

prototürklər,   yəni   qədim   türklərin   ulu   əcdadları   müxtəlif   adlarla 

göstərilmişdir.   Kuti,   lullubi,   su,   turukki,   kimmer,   skit,  massaget, 

sak, skif, sarmat, hun və başqa adlar altında yaşayan qədim türklər 

dünya   tarixinin   şərəfli   səhifələrinin   yazılmasında   böyük   rol 

oynamışlar». (5;41)

Əksər tarixçilər bu fikirdədir ki, lullubi (lullume) adı bu tayfaya 

qonşular tərəfindən verilmişdir, əhalinin öz adı deyil. Y.B.Yusifov bu 

sözün yamsılama yolu ilə düzəlmiş olduğunu güman edir. Biz bu 

fikrin doğru olduğuna şübhə etmirik, çünki lullubilərin şumerlərlə 

yaxın əlaqəsi, dostluq və qardaşlıq münasibətləri, şumerlərin məhz 

Zaqros   zonasından   –   lullubilər   yaşayan   ərazidən   düzənliyə   – 

İkiçayarasına enmələri onların bir kökdən olduğunu və ya ən azı 

yaxın qohum olduğunu və hər iki dildə çox işlənən lu – 'adam', lulu 

– 'adamlar' sözünün qonşulara yamsılama vasitəsi kimi yerli əhalini 

bu adla adlandırmağa imkan verdiyini düşünmək üçün əsas ola 

bilər. Hər halda, Y.Yusifov da bu qənaətdə olmuşdur ki, «...lullubi 

Azərbaycanın prototürk əhalisinə verilmiş kənar ad olmuşdur» – 

aydın deyilir: prototürk əhalisinə. 

Lulluların   etnik   mənsubiyyəti   və   dili   barədə   müxtəlif 

fərziyyələr irəli sürülmüşdür. Lullu dilinin kassi və elam, o cümlədən 

Qafqaz   dilləri   ilə   qohum   olması   mülahizəsi   ortaya   atılmış,   lakin 

bunu   sübut   edən   dəlillər   gətirilməmişdir.   «Bu   mülahizələri   irəli 

sürən bəzi keçmiş qərb alimləri qədim dövrdə türk amilinin varlığına 

344

biganə yanaşmışlar». (2;79) Y.Yusifovun fikrincə, lullu tayfa ittifaqı 

biri digəri ilə dil və etnik cəhətdən qohum olan prototürk etnosları 

birləşdirmişdir.

Dərslikdə   akademik   nəşrin   üstündən   keçdiyi   su   tayfası 

haqqında da geniş məlumat verilmişdir. Sular Zaqros dağlarında və 

Urmiya gölünün cənubunda yaşamışlar. Etnonimin ilkin formasının 

sub/suv olduğu göstərilir ki, bu da xalis türk sözüdür. Tarixçilər su 

tayfasını   İkiçayarasının   şimalında   yaşayan   Subir/Cubar,   eyni 

zamanda,   sonralar   geniş   fəaliyyət   meydanına   çıxan   sabir/suvar 

tayfa adları ilə eyniləşdirirlər. Çox qəribədir ki, lullular kimi, sular da 

həm adlarına, həm də xoş münasibətlərinə görə şumerlərə çox 

yaxın olmuşlar (şumer – suber – sumer – subir...) Sular da turukki 

və lullu tayfa ittifaqlarına daxil idi. 

  Azərbaycanın   qədim   güclü   etnoslarından   birinin   kutilər 

(yaxud   qutilər)   olduğunu   bildik.   E.ə.III   –   II   minilliklərdə   kutilər 

Urmiya gölünün cənub və qərb regionlarında yaşamışlar. Kutilər 

turukkilər, lullubilər və sularla yaxın münasibətdə olmuşlar. Keçmiş 

SSRİ-də məşhur elamşünas alim kimi tanınan Y.Yusifov göstərir ki, 

kuti   dilinin   elam   dilinə   və   ümumən   Qafqaz   dillərinə   aid   olması 

barədə mülahizə heç bir faktla sübut olunmamışdır. Kuti sözünün 

sonralar   k   samitinin   düşməsi   ilə   (Z.Yampolski)   Azərbaycan 

ərazisində   meydana   çıxan   uti   tayfa   adı   ilə   əlaqəsi   də   özünü 

doğrultmur. V.Landsberqer kutilərin türk olduğunu qeyd etmişdir. 

Kamal Balkan kuti hökmdar adlarının türk mənşəli olduğunu izah 

etmişdir.   Y.Yusifov   mixi   yazılarda   kuti   sözünün   ku   şəklində 

yazıldığını, ku sözünün türk dillərində 'ağbəniz, ağımtıl' mənasında 

işləndiyini,  -ti şəkilçisinin  qədim türk dillərində cəmlik bildirdiyini 

müəyyənləşdirmişdir. (2;82)

Y.B.Yusifov araşdırmalarını ümumiləşdirərək yazır: «Beləliklə, 

Azərbaycanın  ən qədim sakinlərindən biri prototürklər  olmuş  və 

onlar   hələ   biri   digərindən   fonetik   cəhətdən   fərdiləşməmiş 

ümumtürk dilində danışmışlar. Lakin bu dövrdə qərb və şərq türk 

345

dillərini   səciyyələndirən   bir   sıra   fonetik   əvəzlənmələr   artıq 

yaranmışdı. Fərz etmək olar ki, prototürklər bu zaman nəinki qədim 

Azərbaycanın, eləcə də Anadolu yarımadasının  və Orta Asiyanın 

sakinləri olmuş və tədricən şimala doğru hərəkət etmişlər».(2,78) 

Türk tayfaları eradan 3 min il əvvəl indiki yunan torpaqlarında 

– yunanlar hələ o yerlərə gəlmədiyi dövrdə – minillik bir dövlət 

yaratmış   (e.ə.III   -   II   minilliklər   arası),   e.ə.2000-ci   il   dairəsində 

yunanlar gəldikdən sonra bir qədər onlarla yaşayıb, İtaliyaya, Egey 

adalarına, qərbi Anadoluya keçmişlər. «Etrusklar (tursakalar) türk 

idilər»   (Ankara,   1992)   kitabının   müəllifi   Adile   Ayda   göstərir   ki, 

İtaliya ərazisində (e.ə.XX əsr hüdudlarında) iki türk tayfası – turlar 

(Turan   sözü   də   buradandır)   və   sakalar   birləşərək   tursakaları   - 

etruskları (TRSK – samit kökü həm tursaka, həm də etrusk kimi 

oxunur)   meydana   gətirmişdir:   «Turlar   ile   Sakalar   birleşir, 

«Tursakalar»   adlı   tek   millet   haline   geldikten   sonra,   Türk 

geleneklerine   uygun   olarak   12   kabileden   oluşan   bir   Devlet 

kurmuşlardır.   Etrafı   denizle   çevrili   bir   bölgede   hüküm   sürmege 

başlayan bu Devlet, çok keçmeden güclü bir donanma meydana 

getirerek Yunanlılarla Fenikelileri titretmege başlamıştır». (6;7) 

Müəllif   etrusk   dilinin   fonetik,   leksik,   morfoloji   və   sintaktik 

xüsusiyyətlərini   və   eyni   zamanda,   etruskların   dini   görüşlərini 

türklərin   dili,   qədim   əlifbası   və   dini   görüşləri   ilə   müqayisəli 

öyrənərək,   etruskların   türk   olduğu   qənaətinə   gəlmişdir. 

Ümumiyyətlə,   Turan   və   türk   sözləri   bir   kökdən   olduğu   üçün 

turukkilərlə etruskların qohumluq əlaqəsi də düşünülə bilər. İ.Əliyev 

bu cəhəti bildiyi üçün mövzusuna bilavasitə dəxli olmadığı halda, 

baltasını uzadaraq uzaqdakı o türk budağını da kəsmək istəmişdir. 

  İ.Əliyev İran mənşəli əhalinin Azərbaycan və İran ərazisinə 

yayılmasından   böyük   həvəslə   danışaraq,   e.ə.VIII   əsrdə   İran 

yaylasına gələn bu tayfanı bəzən II minilliyin sonuna, bəzən də II 

minilliyin   lap   əvvəlinə   çəkir:   «Təxminən   e.ə.   II   minilliyin   sonu, 

yaxud I minilliyin başlanğıcında Cənubi Rusiya çöllərindən çıxmış 

346

irandilli   tayfalar   İran   yaylası   vilayətlərində   yerləşməyə 

başlamışdılar».   (1;   129)   Başqa   bir   səhifədə   isə   irandillilərin 

miqrasiyasını   daha   əvvələ   çəkməyə   çalışmışdır:   «Ön   Asiya 

vilayətlərinə   hələ   e.ə.   II   minilliyin   birinci   rübünün   sonlarında 

müəyyən Hind-İran mənşəli əhali kütləsinin gəlməsi məsələsi heç 

bir şübhə doğurmur».(1;125) Eyni məsələ barəsində bir-birinə zidd 

neçə fikir söyləmək olar? 

Görün, bu məsələni heç bir cəhətə qısqanclıq göstərmədən 

Y.B.Yusifov necə obyektiv izah etmişdir: «Son tədqiqatlara əsasən 

belə bir müddəa irəli sürülmüşdür ki, Şərqi Anadolu, Ön Qafqaz və 

Şimali   İkiçayarası   Hind-Avropa   tayfalarının   ilk   vətəni   olmuşdur. 

E.ə.V – IV minilliklərdə burada ümumhind-Avropa (prahind-Avropa) 

dili   mövcud   olmuş,   e.ə.IV   –   III   minilliklər   hüdudunda   bu   dil 

dialektlərə   (ləhcələrə)   parçalanmış   və   dialektlərdə   danışan 

hindavropalılar   tədricən   qərbə,   şimala   və   şərqə   doğru   hərəkət 

etmişlər.   E.ə.III  minillikdə   ümumhind-Avropa   dilindən   ari  (Hind-

İran) dil birliyi ayrılmış və e.ə. II minilliyin sonunda bu dil birliyi də 

hind və İran dillərinə təcrid olunmuşdur... Tədqiqatlar göstərir ki, 

Ön Asiyada Hind-Avropa dil birliyinin parçalanması zamanı burada 

(Ön Asiyada – Q.K.) prototürk (yaxud pratürk) etnosu yaşayırdı. 

Bunu, xüsusilə qədim Azərbaycanın ərazisi ilə əlaqədar müəyyən 

edilmiş   prototürk   ünsürləri   və   şumer   dilinə   keçmiş   prototürk 

leksikası   aydın   göstərir.   Çox   güman   ki,   pratürk   dil   birliyinin 

parçalanması e.ə.VIII–VII minilliklərdə baş vermiş və bu dövrdə 

Hind-Avropa dili ilə ünsiyyətdə olmuşdur. Bu etnosların arasında 

qarşılıqlı leksik mənimsəmələr prototürklərin ilk vətəni Ön Asiyada 

baş vermişdir». (2;83) Bu məlumata və bir sıra başqa əsərlərdən 

aldığımız təəssürata əsasən qeyd edə bilərik ki, Hind-Avropa, türk, 

semit, Qafqaz və başqa dil ailələri əslində Ön Asiya ərazilərində bir-

birindən təcrid olunmuşlar. 

Akademik   nəşrin   üçüncü   bölməsi   (VIII,   IX,   X,   XI   fəsillər) 

Azərbaycanda   «ilk   dövlət   qurumu»   Manna   dövlətinə,   Cənubi 

Azərbaycan ərazilərinin kimmer-skit-sak padşahlığının, Mada dövləti 

347

və Əhəməni fars hakimiyyətinin altına düşməsinə həsr olunmuşdur. 

Daha   bu fəsillərdə dil  və etnogenez məsələləri  ilə  bağlı  elə bir 

«çətinlik» yoxdur, çünki atalar da deyib ki, yükü təpəyə yığandan 

sonra   arxayınlaşmaq   olar.   Artıq   bura   qədər   akademik   nəşrdə 

Azərbaycan tayfaları da məlumdur, onların dilləri də. Ona görə də 

təzə   bir   şey  deməyə  elə   bir   ehtiyac   yoxdur.   Amma   necə  olsa, 

cəmiyyət inkişafdadır.

Manna   dövlətinin   «ilk   bir   dövlət   qurumu»   kimi   meydana 

çıxması ilk dəmir, yaxud son keramika dövrünə – e.ə.I minilliyin 

əvvəlinə təsadüf edir. Etnik tərkibdə əvvəlki dövrlərdən fərqli elə bir 

dəyişiklik  yoxdur:  «Manna   e.ə.III –  II minilliklərdə   bu regionda 

mövcud olmuş kuti, lullubi, hurri tayfalarının, digər tayfaların və 

tayfa ittifaqlarının bilavasitə varisi idi».(1,181 – 182) Manna skiflər, 

kimmerlər və madalılarla ittifaqda idi: «Hələ e.ə. VII əsrdə (bəlkə 

də, VIII əsrdə) skif tayfalarından biri, Zakaspinin sak əhalisinin – 

sak-tiqrahaudaların (şişpapaq sakların)  müəyyən qrupları digər skif 

tayfaları ilə birlikdə Cənub-şərqi Qafqaza  və Cənubi Azərbaycan 

vilayətlərinə   soxulmuşlar.  Onlar   Qafqazın   onomastikasında   da   iz 

qoymuşlar. Bu   şəhər ən əvvəl «Sakasena» (Şakaşen), «Şəki», 

«Kambisena»   adları   və   digər   adlardır».   (1;214)   Skif-sak 

tayfalarından əvvəl kimmerlər də Azərbaycanda olmuşlar. E.ə.VII 

əsrin   70-ci   illərində   assurlarla   mübarizə   aparan   madalılar   onları 

qovub   ölkədən   çıxara   bilmişlər   və   bu   dövrdə   Mada   çarlığı 

yüksəlmişdir. Beləliklə, təqribən eyni vaxtda Azərbaycan ərazisində 

Manna, Skif-sak və Mada çarlıqları fəaliyyət göstərir. Qeyd etdiyimiz 

kimi,   tayfalar   və   onların   dilləri   haqqında   əvvəlcədən   müəllifin 

(İ.H.Əliyevin)   fikri   məlum   olduğu   üçün   Manna   dövləti   ilə   bağlı 

etnogenez və dil məsələlərinə az yer verilmişdir. Göstərilir ki, Kür 

çayı   sahilində   şimaldan   Sakasenaya   Kambisena   adlı   bir   vilayət 

bitişik   idi   və   burada   İran   tayfası   olan   kambuciyalılar   yaşayırdı. 

Müəllifin   fərziyyəsinə   görə,   onlar   buraya   saklarla   birlikdə 

gəlmişdilər.   Saklar   skiflərin   bir   tayfasıdır   və   bunların   hamısı, 

müəllifin fikrinə görə, irandillidir: «Skif çarlığının tarixi müqəddəratı 

irandilli   mühacirlərin   böyük   kütlələrinin   Ön   Asiya   vilayətlərinə 

gəlməsi...   ilə   bilavasitə   bağlıdır».   (1;220)   Burada   hərdən   «İran 

mənşəli» Azərbaycan adları barədə fikirlər də söylənmişdir: «Elə 

348

burada   qədim   toplanış   yerində   Madanın   paytaxtı   Hanqmatana 

(yunanca: Akbatana və ya Ekbatana) salınmışdı ki, bu da qədim 

İran   sözü   olub   «yığıncaq   yeri»   deməkdir.   Kaştariti   adının   özü 

(Xşatrita) İran sözüdür, «ixtiyar sahibi», «hökmdar» deməkdir».

(1;219) Buradan və əvvəlki xülasələrdən göründüyü kimi, Manna 

ərazisində yerlilər də, gəlmə tayfalar da irandillilərdir və burada türk 

təsəvvürü yoxdur. 

«Azərbaycan   tarixi»   dərsliyində   isə   oxuyuruq:   «Beləliklə, 

Mannada   əhalinin   başlıca   dili   ən   qədim   türk   dili   olmuşdur.   Yer 

adlarında təmsil olunmuş sözlər ümumtürk leksikasına mənsub idi. 

E.ə.III   -   II   minilliklərdə   Cənubi   Azərbaycan   ərazisində   türk 

dillərində danışan etnoslar (yerli əhali) yaşayırdılar və onlar hakim 

türk sülalələrinin əsasını qoymuşdular. Manna hökmdarlarının adları 

da türk dillərində izah olunur». (2;117) Dərslikdə nümunə üçün bir 

sıra   Manna   hökmdar   və  şəxs   adlarının   –  Ata,   Ullusunu,   Erisini, 

Telusini,   Ahşeri,   Ualli,   İranzu   və   başqalarının   inandırıcı   türk 

etimologiyası   verilmişdir.   Y.Yusifov   kimmerlər   haqqında   yazır: 

«Kimmerlərin türk mənşəli tayfalara mənsub olması barədə erkən 

orta əsr Bizans qaynaqları məlumat verir. Prokopiyə görə, hunlar 

qədimdə «kimmer» və «massaget» adlanırdılar. Hun tayfaları isə 

əsasən türk mənşəli olmuşlar». (2, 118)

Skiflər   və   saklar   haqqında   oxuyuruq:   «Skiflər   etnik 

tərkibinə görə müxtəlif  olmuşdur.  Onların içərisində türk, İran 

mənşəli etnoslar var  idi. Sak, massaget, sarmat  türk tayfaları 

qaynaqlarda   bəzən   skit   anlayışı   altında   birləşdirilirdi.   Feofan 

Simokatta   türkləri   skit   xalqı   kimi   qələmə   vermişdi.   Strabon 

məlumat   verir  ki,  skitləri həm  də  sak adlandırırdılar. Sak adı, 

yəqin   ki,   qədim   türk   saq   «sağmaq»   felinin   isim   formasından 

əmələ gəlmişdir və ilkin mənası (madyan) «sağan» olmuşdur. 

Saklar   əsasən   türk   mənşəli   etnoslar   idi.   Menandrın   dediyinə 

görə, türklər qədimdə sak adlanırdı. Beləliklə, e.ə.VIII əsrin sonu 

– VII əsrin əvvəlində Azərbaycana şimaldan gəlmiş bu tayfalar 

arasında   əsasən   türk   mənşəli   etnoslar   təmsil   olunmuşdular».

(2;118) 

349

Y.B.Yusifov bir cəhəti də əsaslı şəkildə qeyd edir ki, adətən 

miqrasiya zamanı qohum tayfalar bir-birinin yanına köç edirlər. 

Bu cəhətdən kimmer, skit, sak tayfaları Azərbaycan türklərinin 

yanına kənardan gələn ilk qohum tayfalar idi. 

 

Akademitk   nəşrin   IX   fəslində   çox   mühüm   bir   məsələnin 

bünövrəsi qoyulmuş, X fəsildə inkişaf etdirilmişdir – Mada qədim 

İran   dövlətidir:   «Mada   tayfa   ittifaqı   əsasən   Cənubi 

Azərbaycandan   şərqdə   və   cənub-şərqdə   yerləşən   vilayətlərdə 

təşəkkül   tapmışdı».   (1;217)   Qeyd   etməliyik   ki,   o   zamanlar 

«Cənubi   Azərbaycan»   anlayışı   yox   idi.   Bu   anlayış   sonralar 

yaranmışdır və biz «Cənubi Azərbaycan» dedikdə, təbii ki, bütün 

məlum   ərazini   nəzərdə   tuturuq.   Ona   görə  də   müəllifin   dediyi 

«Cənubi   Azərbaycandan   şərqdə   və   cənub-şərqdə»   sözlərini 

həqiqi   mənada   anlasaq,   onda   madalıların   yaşadığı   ərazi 

Azərbaycan   ərazisi   deyil   və   madalılar   da   bizim   əcdadlarımız 

deyillər.   Bəlkə,   texniki   səhvdir?   Sonrakı   fəslə   –   «Cənubi 

Azərbaycanın   midiyalılar   (madalılar)   tərəfindən   işğalı.   Manna 

çarlığının   süqutu»   fəslinə    (X)    baxaq.    Fəslin     elə    adı    da 

göstərir   ki,   Mada   Cənubi Azərbaycandan ayrı təsəvvür edilir. 

«E.ə.   VII   əsrin   sonunda   –   VI   əsrin   başlanğıcında   madalılar 

Mannanı, Urartunu və Skif çarlığını özlərinə tabe etdilər... Mada 

Cənubi Azərbaycanın, Urartunun və Skif çarlığının torpaqlarının 

tam   hakimiyyətə   malik   olan   sahibinə   çevrildi».(1;228)   Əgər 

madalılar   Cənubi   Azərbaycan   ərazisinin   bir   hissəsində 

yerləşmişlərsə,   onda   Mannanın,   başqa   vilayətlərin   işğalından 

söhbət gedə bilər, daha Mada özü özünü necə işğal edə bilər? 

Bütövlükdə   Cənubi   Azərbaycan   ərazisinin   işğalından   söhbət 

gedirsə, onda madalılar bu ərazidə deyillər. «Mada dövləti... İran 

aləminin mədəni və dini mərkəzinə çevrilmişdi».(1;231) Bu fikir 

təsadüfi   deyil   və   eyni   şəkildə   233-cü   səhifədə   də   təkrar 

edilmişdir. Mada  İran dövləti idisə, kitabda  ona bu qədər yer 

verməyin nə mənası vardı? Bəs belədirsə, onda Manna nə üçün 

sonralar Kiçik Mada, yaxud Atropat Madası adlandırılıb? 

350

Mada   imperiyasına   münasibətdə   tarixçilərimiz   əvvəlki 

fikirlərindən   imtina   etməkdədirlər.   1958-ci   ildə   çap   olunmuş 

«Azərbaycan tarixi»ndə (1-ci cild) Midiya Azərbaycan dövləti kimi 

verildiyi   halda   (bax:   Azərbaycan   ərazisində   tayfa   ittifaqları   və 

qədim dövlətlər, s.41- 51 və s.), 90-cı illərin tarix kitablarında 

şərhlərdə   aydın   tərəddüddər   var,   bu   dövlət   İran   dövləti   kimi 

verilir.

Manna ilə yanaşı, Madanın adı qaynaqlarda e.ə.IX əsrdən 

qeyd edilmişdir. Farslar isə İran ərazisinə VIII əsrdə gəlmişlər. 

Parsua   xeyli   müddət   bir   satraplıq   kimi   Madanın   tabeliyində 

olmuş,   e.ə.550-ci   ildə   farsların   üsyanı   nəticəsində   Kuruş   (Kir) 

hakimiyyətə   gəlmiş,   madalılar   farslardan   asılı   vəziyyətə 

düşmüşlər. Belə demək olar ki, həmin vaxta qədər həm Cənubi 

Azərbaycanın, həm də indiki İranın müəyyən əraziləri Madanın 

tərkibində   olmuşdur.   Bu   tərkibdə   olan   Azərbaycan   əraziləri 

sonralar Atropatın idarə etdiyi keçmiş Manna əraziləri ilə birlikdə 

hüdudlanmış və Kiçik Mada, Atropat Madası adlanmışdır. Qalan 

hissəsi İran ərazisinin bir parçası kimi qalmışdır. Ona görə də 

Mada   imperiyasından   məxsusi   İran   imperiyası   kimi   danışmaq 

düzgün deyildir. Manna ilə Mada tayfaları çox yaxın olmuşlar. Bu 

ölkələrin adları da bir kökdəndir: MA – qədim 'bağ' sözüdür. Bu 

söz 'qəbilə başçısı, kahin və allah' mənalarında işlənmişdir. Mağ 

sözü də bu sözlə bağlıdır və həm Mannanın şimalında – Araz 

sahilində yaşayan müklər, həm də bir qədər aralıda təsvir edilən 

mağlar eyni kökdəndir. Manna, Mada sözlərinin sonundakı -na, -

da  'yer, məkan, ölkə' mənasındadır  və  Urartu-Biayn lüğətində 

mühafizə olunmuşdur. Hər iki söz bağlar ölkəsi, kahinlər yurdu, 

allahlar yurdu mənasındadır. Səs keçidi ilə (b>m) mağ, muğ, 

müq, Muğan sözləri də eyni kökdəndir. Bağ sözünün daha qədim 

olduğunu   Azərbaycan   ərazisindəki   Bağıstan   qayaları   və  qədim 

Bağıstan   vilayəti   də   təsdiq   edir.   Makedoniyalı   İskəndərin 

Azərbaycan ərazisində Bağıstan vilayətinə gəldiyi də məlumdur. 

Beləliklə, bağ, Bağıstan (dağ və vilayət adı), mağ, muğ, Muğan 

sözləri madalıları Azərbaycanla bağlayır və madalıların böyük bir 

qismi Cənubi Azərbaycan aborigenləridir. Bu dövlət Azərbaycan 

dövləti kimi izah olunmalıdır. Ola bilər ki, İran siyasiləri Cənubi 

351

Azərbaycanı hazırda öz dədə-baba yurdu saydığı kimi, Madanı da 

İran dövləti kimi izah etsin; biz öz tariximizi yazmalıyıq. Lakin 

akademik tarixdə obyektivlik naminə bir damla da Azərbaycan 

təəssübkeşliyi   duyulmur.   Müəllif   bir   çox   məsələləri   üstüörtülü 

şəkildə   farsların   xeyrinə   izah   etmiş,   ruh   etibarilə   Mada 

imperiyasını   fars   imperiyası   kimi   şərh   etmişdir.   Bütün   faktlar 

göstərir   ki,   madalılarla   farslar   arasında   münasibət   pis   olmuş, 

madalılar farslarla çox vaxt barışmamışlar. Bu barədə tarixin hifz 

etdiyi   xeyli   faktlar   vardır.   II   Kir   e.ə.550-ci   ildə   Madanı   asılı 

vəziyyətə saldıqdan sonra madalılar öz hakimiyyətlərini dəfələrlə 

bərpaya   çalışmışlar.   E.ə.   522-ci   ildə   madalı   kahin   Qaumat 

(Qaumata)   İran   hökmdarı   Kambisin   (Kambizin)   Misirdə 

olmasından   istifadə   edərək   hakimiyyəti   ələ   almış   (Herodotun 

məlumatına   görə,   Kirin   oğlu   Kambis   öz  qardaşı   Smerdisi   gizli 

şəkildə öldürtmüşdü, lakin bunu çox az adam bilirdi, ona görə də 

Qaumat Smerdisin adı ilə hakimiyyəti ələ almışdı) və 7 aya qədər 

saxlaya bilmişdi. Sui-qəsd nəticəsində hakimiyyətə gələn I Dara 

(e.ə.522   –   486)   Qaumatı   və   onun   yaxın   adamlarını   Madanın 

Nisayya   vilayətində   öldürtmüş,   payaya   keçirtmişdir.   Qaumatın 

xalq   arasında   hörməti  böyük  idi.  O,  əhalini   üç   il  vergidən  və 

orduda xidmətdən azad etmiş, bir sıra islahatlar keçirmişdi. Ona 

görə də Qaumat öldürülərkən «Asiyada hamı təəssüf edir, bir 

farslardan   başqa».(7;355)   Amma   akademik   tarixi   oxuyanda 

daha çox təəccüb etməli olursan: «Qədim yazıçıların əksəriyyəti, 

habelə hökmdar Dara Qaumatanın çıxışını farsların hakimiyyətinə 

–   Haxamanişilərə   qarşı   çevrilmiş   Mada   irticası   (fərqləndirmə 

bizimdir   –   Q.K.)   olduğunu   yaxşı   bilirdilər».(1;241)   Sən   öz 

xalqının,   öz   vətəninin   müstəqilliyi   uğrunda,   köləlik   əleyhinə 

mübarizə aparasan, sənin 2500 il sonrakı nəslin bunu «irtica» 

adlandıra.   Özü   də   bilə-bilə   ki,   «Qaumata   madalıların 

hökmranlığını bərpa etmək niyyətində idi» və həm də bilə-bilə ki, 

bu hərəkat «...hökmran fars sülaləsinin və onunla bağlı olan yerli 

nəsli əsilzadələrin zülmünə qarşı çevrilmiş xalq hərəkatı, etirazı 

ilə birləşmişdi». (1;242) Mən Qaumata heykəl düşünürəm, tarixçi 

də bu cür düşünür. 

352

E.ə.521-ci   ildə   Fravartiş   adlı   bir   başqası   Mada 

hakimiyyətinin bərpası üçün üsyan etmiş, lakin Dara tərəfindən 

ağır   işgəncə   ilə   öldürülmüşdür:   burnu,   qulaqları,   dili   kəsilmiş, 

gözləri   çıxarılmış   və   Ekbatan   şəhərində   payaya   keçirilmişdir. 

Özünü   Kiaksarın   nəslindən   hesab   edən   Çissataxma   da   eyni 

şəkildə üsyan etmiş və eyni cəzalarla öldürülmüşdür. Sonralar da 

Mada üsyanları davam etmişdir.

Mən   şəxsən   düşünürəm   ki,   Mada   tayfalarından   biri   olan 

mağlar   şimallı-cənublu   Azərbaycanın,   şimallı-cənublu   Muğanın 

əhalisidir (müklər onların bir qoludur) və bunlar – mağ kahinləri 

çox   qədim   tarixə   malik   olmaqla,   ilk   səmavi   allahların 

yaradıcılarıdır, Zaqros dağlarından İkiçayarasına enən şumerlər 

də   onların   şagirdləridir.   Manna   da,   Mada   da   onların   adı   ilə 

bağlıdır. Onlar daim müstəqilliyə can atmış, öz yüksək ağlı, kahin 

qüdrəti   ilə   buna   əksərən   nail   olmuşlar.   Mağ   sənəti   sonralar 

müxtəlif   ərazilərə   yayılmışdır.   Mağları   müklərdən   ayırıb 

Muğandan təcrid etmək bizim ən böyük ulularımızı öz əlimizlə 

özgələrə bağışlamağımızdır. Əksər tarixçilər Mada mağlarını İran 

mənşəli hesab etməmişlər. 

İndi Azərbaycan çətin vəziyyətdədir. İki yüz ildən artıqdır 

ki,   ölkə   parçalanmışdır.   Xarici   və   daxili   düşmənlərin   əli   ilə 

müxtəlif   etnoslar  qızışdırılır.  Vətən düşmən   əlindədir, Qarabağ 

torpaqları   düşmən   tapdağı   altındadır.   Mənəvi   cəhətdən 

sarsılmışıq   və   bu   işdə   aşkar   düşmənlərlə   yanaşı,   gizli 

düşmənlərin   də   rolu   böyükdür.   Lakin   dözmək   və   çarpışmaq 

lazımdır. Vaxt gələcək, vahid Azərbaycan qüdrətli və böyük bir 

dövlətə çevriləcək. Onda Astiaq da lazım olacaq, Astiaq əfsanəsi 

də, Avesta da, ulu mağlar da. Bunlara sahib duran başqa bir 

dövlət güclüdür deyə, acizlik göstərməməli, tariximizi heç kimə 

güzəşt etməməliyik. 

  Akademik   tarixdə   Mada   əhalisinin   etnik   tərkibi   və   dili 

haqqında   fikirlər:   «Bu   zamandan   (e.ə.590-cı   ildən   –   Q.K.) 

başlayaraq   intensiv   etnik   proseslərin   nəticəsində   yerli   tayfalar 

353

tədricən   Mada   dilinin   ləhcələrini   qəbul   edərək   madalaşmağa, 

«madalılar»   adlanmağa   başladılar.   Madanın   bir   hissəsinə 

çevrilmiş   Mannanın   özü   isə   «Mada»   və   yaxud   «Kiçik   Mada» 

adlanmağa başladı». (1,228) Burada əsas məsələ yerli tayfaların 

«Mada dilinin ləhcələrini qəbul edərək madalaşması»dır. Oxucu 

unutmamalıdır   ki,   mada   dili   müəllif   tərəfindən   ölü   İran 

dillərindən   hesab   olunur.   «Yerli   tayfalar»   dedikdə   isə   Manna 

ərazisində   və   başqa   ərazilərdə   yaşayan   aborigen   Azərbaycan 

əhalisi nəzərdə tutulur. İrandilli gəlmələr, müəllifin fikrincə, bir 

az əvvəl qeyd etdiyimiz iranlılaşdırma işini madalıların simasında 

daha  da  sürətləndirirlər,  nəticədə,  yenə müəllifin  fikrinə  görə, 

yerli  əhalinin  antropoloji  quruluşu   da,  dini   də,   dili  də  dəyişir: 

«Cənubi Azərbaycan ərazisində təşəkkül tapmaqda olan xalq öz 

dillərini   itirmiş,   gəlmələrlə   qaynayıb-qarışmış   yerli   əhalinin 

nəsillərindən   ibarət   idi.   Etno-mədəni   simbioz   baş   verirdi».(1, 

232)  İfadəyə fikir  vermək lazımdır:  öz  dillərini  itirmiş   əhalinin 

sonrakı nəsilləri. Yəni artıq Əhəməni sülaləsinə qədərki dövrdə 

«yeni   etnik   törəmə   təşəkkül   tapmışdı».   Müəllif   «iranlılaşmış» 

belə bir xalqı «Mada-Atropatena xalqı» adlandırır və nəticədə bu 

başdan Atropatena xalqının dili və etnogenezi haqqında da öz 

hökmünü vermiş olur.

Manna e.ə. 590-cı ilə qədər müstəqilliyini saxlaya bilmişdi. 

Bundan sonra Madanın qüdrəti yüksəlir, lakin o qədər də uzun 

sürmür. E.ə.550-ci ildə Mada da süqut edir. 40 il ərzində «fars 

ləhcələrində danışan» madalılar Mannanın türk əhalisinin etnik 

tərkibini və dilini heç cür dəyişə bilməzdilər. Hələ bunu demirik 

ki,   Mada   əhalisinin   İran   ləhcələrində   danışdığını   iddia   etmək 

üçün   müəllifin   heç   bir   əsası   yoxdur.   İran   tayfaları   gəlməmiş, 

Mada  və onun   əhalisi  var  idi  və  Manna  ilə  Mada  adaş idilər, 

yanaşı   yaşayırdılar.   Midiya   toponimlərinin   və   şəxs   adlarının 

öyrənilməsi   göstərir   ki,   buranın   əsas   əhalisi   türk   tayfaları 

olmuşdur: «Midiya toponimlərinin çoxu Qərbi Avropanın bir sıra 

iranşünaslarının,   Azərbaycanda   İ.H.Əliyevin,   Gürcüstanda 

Q.A.Melikişvilinin,

 

Rusiyada

 

İ.M.Dyakonovun

 

və 

E.A.Qrantovskinin   əsərlərində   İran   dilləri   əsasında   şərh 

olunmuşdur. Madayların İranmənşəli (ari mənşəli) etnos olması 

354

və ümumiyyətlə, İrandilli tayfaların, daha doğrusu, guya farsların 

əcdadlarının   Manna   və   Midiya   ərazisində   hələ   e.ə.   IX   əsrdən 

yayılması   –   Azərbaycan   xalqının   qədim   tarixinin 

saxtalaşdırılmasına   səbəb   olmuş   bu   şablon   baxış   farsların 

cənubda türk azərbaycanlılar üzərində ağalığının tarixən qanuni 

olmasına xidmət etməkdədir. Fars tarixçilərinin bu ideyanı hər 

vasitə   ilə   müdafiə   etmələri   də   bununla   əlaqədardır. 

Azərbaycanda Midiya tarixi İqrar Əliyevin inhisarında olduğuna 

görə heç kim bu tarixi ədalətsizliyə qarşı çıxa bilmirdi. Yalnız son 

illərdə bu nöqteyi-nəzərə qarşı etiraz səsləri ucalmağa başlamış, 

mannalıların   və   madayların   türk   mənşəli   olması   fikri   irəli 

sürülmüşdür». (4,88 – 89) 

İ.H.Əliyev Madanın son padşahı Astiaqa maqların maraqlı 

bir   müraciətini  vermişdir:  «Bizim  üçün,  çar,  hər   şeydən  vacib 

sənin   hakimiyyətini   möhkəmləndirməkdir,   yoxsa   hakimiyyət... 

farslara keçdiyi təqdirdə m i d i y a l ı l a r yad adamlar kimi qul 

edilər, farsların nifrət mənbəyinə çevrilər; əksinə, nə qədər ki 

sən, b i   z i m   h ə m q ə b i l ə m i z, çarlıq edirsən, biz o 

müddətdə hakimiyyətdə iştirak borcumuzdan istifadə edirik və 

sənin   hesabına   bizə   daha   çox   hörmət   edilir...»   (seyrəltmə-

fərqləndirmə İ.Əliyevindir). (8;17) Buradan bir daha aydın olur 

ki, Astiaq da iranlı deyil, madalılar da. Madalılar öz tayfalarından 

olan Astiaqa bu qədər açıq şəkildə müraciət edirlər. Bir tayfa öz 

həmcinsi   və   qohumu   əleyhinə   bu   qədər   nifrətlə   danışmaz. 

Görünür,   hələ   Harpağın   xəyanətindən   əvvəl   madalılar   fars 

təhlükəsini duyurmuşlar. Bunlar mağlardır. Bu gün olduğu kimi, 

o zaman da əhalinin etnik tərkib etibarilə yerləşməsi az fərqli ola 

bilərdi   –   türklər   öz   ərazilərində,   farslar   öz   ərazilərində   və 

müəllifin iddia etdiyi iranlaşmadan, fars ləhcəli madalaşmadan 

heç bir söhbət gedə bilməzdi. Herodotun verdiyi bu qədər açıq 

söhbətə baxmayaraq, İ.Əliyev yuxarıdakı müraciətdən bir neçə 

sətir sonra yenə də yazır ki, mağlar iranlılar idilər, irandilli idilər: 

«Heç bir şübhə yoxdur ki, maqlar mənşəcə iranlılardan ibarət idi 

və əlbəttə, İran nitqinin daşıyıcıları idilər». (8; 17 –18)

355

***

Kitabın «Azərbaycan ərazisində dövlət qurumları hellinizm 

dövründə»   adlı   IV   bölməsi   Mada-Atropatena   dövlətinə   həsr 

olunmuşdur. Burada ilk növbədə kadusi, alban, sakasen, kaspi, 

pavsik, pantimat, dareyt, uti, skif, kuti, lullubi, hurri, mannalı və 

başqa tayfa və xalqların adı çəkilir, Atropatenanın Kiçik Madaya 

–   indiki   Cənubi   Azərbaycan   ərazisinə   (şimalın   da   bir   sıra 

torpaqları daxil olmaqla) uyğun gəldiyi göstərilir, - bu, tarixdir. 

Dil   və   etnos   məsələlərinə   diqqəti   cəlb   edirik:   «Cənubi 

Azərbaycan   tayfalarının   və   xalqlarının   –   kuti,   lullubi,   hurri, 

mannalı   və   başqalarının   madalılarla   qaynayıb-qarışması 

nəticəsində   yeni   bir   etnos   –   Hellinizm   dövründə   madalıların 

üstünlük   təşkil   etdiyi   atropatenalılar   etnosu   təşəkkül   tapdı». 

(1;259)   Mannanın   madalılar   tərəfindən   işğalı   diyarın   etno-dil 

taleyində həlledici rol oynamışdır – deyən müəllif bu məqamda 

müxtəlif   «əsaslar»   gətirərək   Mada   dilinin   İran   dillərinə   aid 

olduğunu  bir  daha  sübut  etməyə  çalışmışdır.  Məsələn,  müəllif 

«dəlil»   gətirir   ki,   Daranın   Bisütun   yazılarındakı:   «Parsa 

(Farsistan), Mada, habelə başqa dilli ölkələr»– frazasında Parsa 

ilə Madanın bir yerdə sadalanması onların qohum dillər olduğunu 

göstərir. Əslində isə tarixi abidənin müəllifi bunları fərqli dillər 

kimi qeyd etmək üçün yazmışdır. Müəllif möhkəm inamla yazır: 

«...madalıların irandilli olmaları müasir elmdə şübhə doğurmur». 

(1,260) «...bu dili (Mada dilini – Q.K.) İran dilləri ailəsinin şimal-

qərb qrupuna aid edə bilərik. Bu dil əlamətlərinin məcmusuna 

görə   qədim   fars   dilindən   daha   çox   Avesta   dilinə   yaxındır». 

(1;260)   Mada   dilinin   daşıyıcıları,   təbii   ki,   Cənubi   Azərbaycan 

ərazisində yerləşdirilir və göstərilir ki, hazırda Mada dialektlərinin 

yayılma mənzərəsi pozulmuşdur, çünki «...onların böyük qismi 

fars və türk dilləri tərəfindən sıxışdırılıb çıxarılmışdır». (1;260) 

Bu  bölmədə   Cənubi   Azərbaycanda   və  onunla   həmhüdud 

ərazilərdə   Mada   dili   (dialektləri)   ilə   yanaşı,   bir   sıra   başqa 

356

tayfaların   və   tayfa   dillərinin   olduğu   da   qeyd   edilmişdir.   Belə 

tayfalardan   biri   indiki   Muğan   ərazisində   yaşamış   müklərdir. 

Müəllif onları mağlarla eyniləşdirməyin əleyhinədir və «Muğan» 

sözünün   məhz   müklərlə   bağlı   olduğunu   iqrar   edir.   Burada 

həmçinin müəllif indiki udinlərin babaları saydığı utilər, eləcə də 

kaspilər,   maqlar,   «hurri»   mənşəli   saydığı   mantianalılar, 

«irandilli» saqartalılar, amardlar, sakesinlər, kadusilər, saklar və 

başqaları   haqqında   da   məlumat   vermişdir.   Yenə   müəllifin 

fikrincə,   «...Mada   etnik   elementlərinin   geniş   surətdə 

məskunlaşması sayəsində bu ərazidə tədricən yeni etnik birliyin 

əsasları   təşəkkül   tapmağa   başladı.   Bu   etnik   birliyi   Mada-

Atropatena   xalqı   adlandırmaq   olar».   (14;98,265)   Bir   az   əvvəl 

söylədiyi (və bizim qeyd etdiyimiz) bir fikri müəllif olduğu kimi 

burada da təkrar edir: «Cənubi Azərbaycan ərazisində təşəkkül 

tapmaqda   olan   xalq   mahiyyətcə  öz  dillərini  itirmiş,   gəlmələrlə 

qaynayıb-qarışmış avtoxton əhali qruplarının nəsillərindən ibarət 

idi. Etno-mədəni simbioz baş verirdi». (1;265) Mada-Atropatena 

dilinin nümunələri əldə olmasa da, müəllif məsələni yaddaşda 

möhkəmlətmək üçün bir daha yazır: «...biz tam əsasla iddia edə 

bilərik ki, Atropatenanın orta Mada dili, şübhəsiz, geniş yayılmış, 

zəngin   yazı   ənənəsinə   malik   olmuş   İran   dillərindən   biri   idi».

(1;265–266) Öz «İran dilləri» ideyasını bir daha əsaslandırmaq 

üçün müəllif bir qədər də irəli gedir, ərəb tarixçilərindən misallar 

gətirir:   «...ərəb   müəlliflərinin   məlumatlarına   görə,   burada 

yayılmış dillər İran dilləri olmuşdur. Ərəb müəllifləri bu dövrdə 

Cənubi   Azərbaycanda   yayılmış   dillərin   və   ləhcələrin   sırasında 

azəri   (adari),   pəhləvi   (fahlavi

xatırladırlar». (1,266) Bəlkə də, ilk dəfə ərəblər tərəfindən həyat 

səhnəsinə   çıxarılan   azəri,   əl-azəri   sözlərini   düzgün   olaraq 

'azərbaycanlılar' mənasında ümumiləşmiş bir söz kimi izah edən 

müəllif Cənubi Azərbaycan əhalisinin əksəriyyətinin işlətdiyi bu 

dilin də (azəri dilinin) İran dillərindən olduğunu sübuta çalışmış 

və həmin sözün üzərində xüsusi dayanaraq, aşağıdakı nəticələrə 

gəlmişdir: 

«Hələ orta əsrlərdə Azərbaycanda azəri dilində danışırdılar; 

357

Azəri dilinin İran dillərindən olduğu mübahisəsizdir; 

Azəri   dili   fars   dili   deyildir.   Bu   dil   Şimal-qərbi   İran  dilləri 

qrupuna aiddir. ...və o, şübhəsiz, hələ Mada dilinə xas olmuş 

fonetikanın başlıca xüsusiyyətlərini özündə saxlamış talış dilinə 

yaxın idi» (fərqləndirmə bizimdir – Q.K.).(1;267) 

İran alimlərinin köməyi ilə müəllif «müəyyənləşdirə bilir» 

ki,   Cənubi   Azərbaycan   ərazisində   talış   dilindən   başqa,   tati, 

xarzani,   takestani,   xalxali   dilləri   də   var   və   bunlar   da   «Mada 

dilinin dialektləridir». Bu sonrakı tapıntıya adam lap heyran qalır: 

«Maraqlıdır ki, Cənubi Azərbaycanın bəzi kəndlərində hal-hazırda 

da azəri dilində danışırlar».(1;267) «Artıq indi iddia etmək olar 

ki, talış dili problemi azəri dili ilə, Cənubi Azərbaycan ərazisində 

yayılmış   müasir   dialektlərlə   bilavasitə   bağlıdır»   (1;267)   və   s. 

İ.H.Əliyev  B.V.Millerin,  Azərbaycana   və  Azərbaycan  türk  dilinə 

qarşı son dərəcə mürtəce mövqe  tutan  Seyid  Əhməd   Kəsrəvi 

Təbrizinin nalayiq fikirlərinə ürəkdən inandığını bildirərək yazır: 

«Kəsrəvi azəri dilinə dair materialları ilk dəfə aşkara çıxardı, orta 

əsrlərdə Azərbaycanda yayılmış bu dilin İran səciyyəli olduğunu 

sübut etdi. Lakin o, dilçi olmadığına görə... səhv olaraq azəri 

dilini   fars   dili   kimi   müəyyənləşdirirdi».   (1;268)   İqrar   Əliyev 

Kəsrəvidən çox-çox irəli gedərək, xalis bir dilçi kimi, bu dilin fars 

dili   yox,   başqa   bir   İran   dili   olduğunu   «müəyyənləşdirmiş»   və 

məsələni böyük ustalıqla «dəqiqləşdirmişdir». Müəllif qeyd edir 

ki, talış  dilinə  dair   fikri  (onun  Mada   dilinə  yaxınlığını)  tati dili 

haqqında   da   demək   lazım   idi,   lakin   çox   təəssüf   ki,   İran 

tədqiqatçıları   E.Yarşater,   A.Karəng,   Y.Zoka,   M.Nəvvabi   və 

başqaları qabağa düşüb deyiblər. Müəllif bir cəhəti də qeyd edir 

ki, Mada ərazisindəki bütün bu cür tayfalar «etnik simasını itirmiş 

və   assimilyasiyaya   uğramış   yerli   əhalinin   nəsillərindən   ibarət 

idi». (1;269) 

İnsan etnik simasını nə qədər dəyişər, itirər? Bunlar hələ 

təzədən   türklərin   təzyiqi   ilə   öz   «etnik   simalarını   itirməli» 

olacaqlar   –   amma   çox   gec   –   bizim   eranın   ikinci   minilliyinin 

əvvəlində. Bir millət ki iki dəfə öz etnik simasını itirmiş ola, onun 

358

yer üzündə yaşamağa haqqı yoxdur və ya tarixçi milləti bu cür 

ləkələyirsə,   ona   bu   cür   böhtanlar   deyirsə,   onu   dünya 

ictimaiyyətinə bu cür təqdim edirsə... xalq nə etməli olduğunu 

özü bilər.

Nəhayət, müəllif madalıları Azərbaycan ərazisinə gəlmə və 

İrandilli   hesab   etdikdən   sonra   göstərir   ki,   müasir   Azərbaycan 

türk   xalqı   fəxr   edə   bilər   ki,   onların   əcdadları   madalılar   onları 

hindavropalılarla   bağlayır.   (1;271)   İ.H.Əliyevin   irqi   üstünlüyü 

nəzərdə tutan bu fikri Azərbaycan xalqı üçün daha ağır təhqirdir. 

  İ.H.Əliyev   Avestaya   münasibətdə   də   eyni   yol   tutmuş, 

Avestanın   Azərbaycan   ərazisi   ilə   bağlı   yarandığını,   köklərinin, 

bəlkə, lap 6 – 7 min il əvvələ getdiyini, lakin əsasən e.ə.1-ci 

minilliyin   başlanğıcında   təşəkkül   tapdığını   göstərsə   də,   İran 

sədaqətini   unutmamış,   bütün   varlığı   ilə   bu   əsərin   də   İran 

tayfaları tərəfindən yaradıldığını sübuta çalışmışdır: heç bir dəlil 

«...Azərbaycanı   zərdüşti   Avesta   təlimlərinin   vətəni   saymağa 

imkan vermir». (1;326) 

Pah   atonnan!   Bu   lap   ağa   qara   deməkdir.   Şübhəsiz, 

tədqiqatçılar başqa cür düşünür, Zərdüştün və zərdüşti təlimin, 

oda   sitayişin   Azərbaycanla   bağlı   olduğunu   göstərirlər. 

Zərdüştiliyə   oda   sitayiş   sonralar   əlavə   edilmiş   və   bu   təlim 

müxtəlif   etnoslar   arasında   yayılmışdı.   Dediyimiz   kimi,   əksər 

tədqiqatçılar   Mada   mağlarını   İran   mənşəli   hesab   etməmişlər. 

Oda, atəşə sitayiş isə daha çox Azərbaycanla bağlı yaranmışdır. 

Buna   görə   də   Azərbaycanı   bu   təlimin,   xüsusən   də   onun 

yaradıcısı Zərdüştün vətəni hesab etmişlər.

***

Kitabın XIV, XV, XVI fəsilləri eramızın III əsrinin sonuna 

qədərki Alban tarixinə həsr olunmuşdur.

359

Albaniyada dövlətin yaranması haqqında müəllifin fikirləri 

ziddiyyətlidir:   «...mənbələrdə   olan   cüzi   məlumat   belə   hesab 

etməyə   imkan   verir   ki,   eramızdan   əvvəl   I   əsrdə   Albaniyada 

dövlət artıq mövcud idi». (1;387) Amma mənbələrin məlumatı 

müəllifi   başqa   fikir   söyləməyə   də   vadar   edir:   «...Strabonun 

«albanlarda indi bütün tayfaları bir çar idarə edir» sözləri ən geci 

eramızdan   əvvəl  III  əsrə   aid   edilməlidir».   (1;389)   Göründüyü 

kimi, Şimali Azərbaycan ərazisində dövlətin yaranması e.ə. 1-ci 

əsrə   aid   edilir,   lakin   tarixi   faktlar,   istər-istəməz,   əvvələ   çəkib 

aparır. 

  Müəllif   kitabın   XIV   fəslinin   lap   ilk   səhifəsində   Albaniya 

ərazisində dil və etnogenez məsələləri barədə öz qəti hökmünü 

vermişdir: «Albanlar orta əsrlərdə onların torpaqlarına gətirilmiş 

(fərqləndirmə  bizimdir   – Q.K.)  türk  dilini  qəbul  etmiş  və  yeni 

türkdilli   xalqa   çevrilmiş   müasir   azərbaycanlıların   bilavasitə 

əcdadlarından biridir». (1;328) 

Yenə   deyirik:   orta   əsrlər   təqribən   eramızın   III   əsrindən 

başlayır və kapitalizmə qədərki dövrü əhatə edir. Lakin müəllif 

orta əsrlərin hansı yüzilliklərini nəzərdə tutduğunu demir. Yəqin 

ki,   bu   dövr   XI–   XII   əsrlərdə   səlcuq   oğuzlar   gələndən   sonra 

olacaqdır.   Yuxarıdakı   cümlə   istedadla   yazılmış   çoxmənalı 

cümlədir   və   bu   cümlədən   çox   məna   çıxarmaq   olur:   Deməli, 

albanlar   türk   olmayıblar,   türkləşiblər   –   1;   Albaniya   ərazisində 

orta əsrlərə qədər türk yaşamayıb – 2; hətta ilkin orta əsrlər də 

deyilmir və beləliklə, hadisələr ikinci minilliyin əvvəlinə uzanır – 

3; deməli, Şimali Azərbaycan əhalisi başqa bir xalqdan dönmədir 

– 4; deməli, Şimali Azərbaycan ərazisi türklərin tarixi-təbii vətəni 

deyil  – 5; deməli, olsa-olsa bu ərazidə türk dilinin minillik tarixi 

var – 6; deməli, türk dili yerli dil deyil, «gətirilmə» dildir – 7; 

deməli, bu xalq əvvəlki mədəniyyətin varisi deyil – 8 və s.

Müəllif bu torpaqlara «türk dili gətirilənə» qədərki dövrdə 

bu   ərazinin   etno-dil   məsələsini   «çox   asanlıqla»   həll   etmişdir. 

Başa düşmək olmur nə demək istəyir, amma çox aydın deyir: 

«...tarixi   ənənə   (və   çox   vacibdir   ki,   erməni   ənənəsinin   özü) 

360

hazırda  yalnız Qəbələ  (keçmiş  Qutqaşen)  bölgəsində yaşayan, 

qədim  zamanlarda  və orta   əsrlərdə isə  Azərbaycan  ərazisində 

fövqəladə   dərəcədə   geniş   yayılmış   müasir   udiləri   qədim 

albanlarla eyniləşdirir» (1;331), bir az aydın deyilsə, yəni qədim 

albanlar   udilərdən   (udinlərdən)   ibarət   olmuşdur.   «Erməni 

ənənəsi»nin   köməyi   ilə   bu   «əsası»   əldə   etdikdən   sonra   iş 

asanlaşır: «Udi dilinin Şimal-şərq Qafqaz dilləri ailəsinə mənsub 

olması   hazırda   heç   bir   şübhə   doğurmur.   Bu   belədirsə,   onda 

alban   dili   (və   ya   dialektlərin   kontiniumu)   də   adı   çəkilmiş   dil 

ailəsinə aid olunmalıdır... Beləliklə, alban dili Şimal-şərq Qafqaz 

dilləri ailəsinə aiddir».(1;331) Müəllifin «çox əsaslı» dəlilləri də 

var:   bir   vaxtlar   udilər   Pyotra   yazmışlar   ki,   «biz   ağvanıq».   Və 

Mingəçevir yazılarının da udi dilinə mənsubluğuna «inam daha 

çoxdur» və s. Müəllif Azərbaycan ərazisində qədim dövrlərdən 

çox geniş yayılmış utiləri udilərlə (indiki udinlərlə) eyniləşdirir və 

bildirir ki, «Uti vilayətinin də daxil olduğu Arranın arran dilinin 

udi dili olduğunu demək üçün əsaslar vardır».(1;333) Albaniya 

ərazisində savdey (sodey), qardman, her, kel. leq, didur (didoy), 

çilb (silv), lipi (lupen) tayfalarının rolunu xüsusi qeyd edərək bir 

daha   yazır:   «Qafqaz   Albaniyası   tayfalarının   dilləri,   yuxarıda 

dediyimiz kimi, Şimal-şərq Qafqaz dilləri ailəsinə aiddir». (1;334) 

Albaniya   ərazisində   qəbir   mədəniyyəti   udilərlə   yanaşı,   başqa 

tayfaların   da   yaşamış   olduğunu   göstərir   və   müəllifin   fikrincə, 

belələri skiflər, saklar, sakesinlər, sarmatlar, massagetlər və s-

dən ibarətdir ki, «Müxtəlif zamanlarda Albaniyaya daxil olmuş bu 

dəfn   adətlərinin   daşıyıcıları   əsasən   irandilli   tayfalar   idilər». 

(1;336)   Beləliklə,   nəticə   aydındır:   Albaniyanın   əsas   əhalisi 

qafqazdillilərdən ibarət olmuş, sonralar bir neçə irandilli tayfa da 

gəlmişdir. Daha başqa söhbətə yer yoxdur.

Erkən   feodalizm   dövrünə   qədərki   uzun   mərhələni   əhatə 

edən   bu   əsərdə   ermənilərə   xeyli   yer   verilmişdir.   Uzun-uzadı 

Şimali Azərbaycanın qərbdən şərqə – Xəzərə qədər böyük bir 

ərazisinin erməni torpağı olmadığının sübutuna cəhd edilmişdir. 

E.ə.II – I əsrlərdə Azərbaycanın bir hissəsi erməni işğalı altında 

olub deyə, bunun erməni torpağı olmadığının sübutuna çalışmaq 

özü   artıqdır.   Ona   qalsa,   Mada   və   Səfəvilər   dövründə 

361

Azərbaycanın   birləşdirdiyi   torpaqlar   neçə   ölkəni   Azərbaycana 

qatmalı   idi.   Bunlar   boş   söhbətlərdir.   Mən   başqa   şey   demək 

istəyirəm. Yəni demək istəyirəm ki, ermənilər kimi müzürr, tarix 

boyu xəyanətkarlıqda  damğalanmış  etnosdan könül  açıqlığı ilə 

danışılan   476   səhifəlik   bu   kitabda   cəmi   bir   yerdə   türk   sözü 

işlənib, bir də cəmi bu cümlə: «III–IV əsrlərdə erkən türkdilli 

tayfalar Albaniyaya daxil olmağa başladılar. Sonralar bu tayfalar 

başqa türkdilli tayfalarla birlikdə ölkə sakinlərinin dil görkəminin 

dəyişilməsində həlledici rol oynadılar». (1;337) Bir də yuxarıda 

verdiyimiz eyni ruhlu cümlə. Vəssəlam. İran olsun, Qafqaz olsun, 

hurri olsun, elam olsun... – kim olur-olsun, yalnız türk olmasın! – 

müəllifin   əsas   ideyası   belədir.   Yuxarıdakı   cümlənin   özü   də 

mənalıdır:   köklü   və   qədim   türk   tayfaları   yox,   erkən   –   təzə 

yaranmış türk tayfaları; hətta III–IV əsrlərdə də yox, sonralar 

yerli   əhalinin   dil   görkəmini   dəyişdilər;   həm   də   başqa   türkdilli 

tayfalarla   birlikdə   dəyişdilər   (bu   «başqa   tayfalar»,   yəqin   ki, 

Azərbaycan   ərazisində   ola   bilməzdi,   sonralar   –   XI   əsrdə   gələ 

bilərdi); ölkə əhalisinin dil görkəmini dəyişdilər, yəni yerli əhalini 

assimilyasiyaya uğratdılar və s. 

Albaniya   haqqında   ilk   dəfə   Strabon,   Arrian   və   başqaları 

məlumat   vermişlər.   İskəndərin   fəth   etdiyi   ölkələr   sırasında 

Albaniyanın   da   adı   çəkilmişdir.   «İskəndərin   vəfatından   sonra 

(e.ə.322) onun varisləri arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə 

gedən   zaman   Albaniyada   müstəqil   dövlət   fəaliyyət   göstərirdi. 

Yəqin   ki,   Albaniyada   xırda   vilayət   hökmdarlarının   vahid 

mərkəzdə birləşdirilməsinin gedişi artıq Əhəmənilərin hakimiyyəti 

dövründə başlamış və İskəndərin imperiyası dağılan zaman başa 

çatmışdı». (2; 151–152) Burada heç bir tərəddüdə yol vermədən 

mövcud   vəziyyət   və   tarixi   sənədlərin   verdiyi   məlumat   nəzərə 

alınmaqla   e.ə.IV   əsrdən   vahid   Albaniya   dövlətinin   mövcud 

olduğu   dərslik   müəllifi   tərəfindən   qeyd   edilmişdir   –   I   yox,   IV 

əsrdə. 

Alban   etnosları   qədim   Azərbaycanın   yerli   etnosları 

olmuşlar.   Daim   zikr   olunan   əsas   məsələ   bundan   ibarətdir   ki, 

Strabon albanların 26 müxtəlif dildə danışdıqlarını qeyd etmişdir. 

Bu fikrə əsasən Albaniyanın əhalisi yekcins deyildi. Albaniyada 

362

yaşayan   tayfaların   adları   da   məlumdur:   sakasen,   mük,   uti, 

qarqar, udin, ud, sovde, kaspi, qel, leq, lupeni, sila və s. Antik 

müəlliflər   «alban»   anlayışını   ölkənin   bütün   əhalisinə   şamil 

edirdilər.   Əsas   nöqsan   ondan   irəli   gəlmişdir   ki,   tayfaların 

Albaniya ərazisində yerləşməsi, yayılması məsələsi düzgün izah 

edilməmişdir. Y.Yusifov bu cəhəti diqqətlə araşdıraraq yazır: «... 

«26   dil»   anlayışını   Albaniyanın   aran   və   onu   bürüyən   dağ   və 

dağətəyi hissələrinə şamil etmək mümkün deyildir. Ya Strabonun 

istifadə etdiyi mənbədə məlumat düzgün qeydə alınmamış, ya 

da «26 dil» anlayışı Albaniyanın şimalında (Cənubi Dağıstanda) 

yaşayan   əhalinin   dil   şəraitini   nəzərdə   tutmuşdu...   Albaniyanın 

mərkəz   hissəsində,   Kür   çayının   sağ   və   sol   sahili   ərazilərində 

yaşayan əhali arasında bu cür dil müxtəlifliyi nəzərə çarpmırdı». 

(2;146) 

Albaniya ərazisinin əsas əhalisi türklərdən ibarət idi.  Bunu 

yerli   toponimlər   aydın   göstərir.   Tədqiqatçılar   çoxdan 

müəyyənləşdirmişlər ki, «alban» sözünün özü türk mənşəlidir və 

bunun   qohum   türk   dillərində   izləri   zəngindir:   türkmənlərdə 

«alpan»,   qazaxlarda   «alban»   adlı   türk   tayfaları   indi   də 

mövcuddur   –   bunu   Y.Yusifov   da,   Q.Qeybullayev   də   qeyd 

etmişdir; alp, alb – türkcə 'cəsur, igid' mənasındadır, -an isə cəm 

şəkilçisidir.   «Albaniyanın   mərkəz   və   aran   rayonlarının   əhalisi 

əsasən   türk   etnoslarının,   Dağıstana   yaxın   ərazisi   isə   həm   də 

Qafqaz-iberdilli   etnosların   yaşadığı   bölgələr   olmuşdur... 

Albaniyada əsasən üstün gələn türk dili ləhcələri (kanqar, bulqar, 

peçeneq, heptal/əbdəl və s.) qədim yerli türk dili ilə bir müddət 

yanaşı öz varlığını saxlayırdı, tədricən alban (arran) türk dilinin 

yaranmasına gətirib çıxarırdı. Təsadüfi deyil ki, erkən orta əsr 

qaynaqlarında,   toponimiya   və   antroponimiyasında   türk   sözləri 

əks olunmuşdur». (2;150) 

Y.Yusifov   uti   və   indiki   udin   sözləri   arasında   və   eyni 

zamanda, türk mənşəli utilərlə Qafqaz mənşəli udinlər arasında 

heç bir əlaqənin olmadığını göstərir. Utilər türk tayfası olmuş və 

Azərbaycanda   qərbdən   şərqə   böyük   bir   ərazidə   yayılmışlar: 

«...türk etnosu olan utilər qədim və erkən orta əsrlərdə geniş bir 

363

ərazidə – Şimali İkiçayarasından və Azərbaycandan tutmuş  ta 

Şimali Qafqaza kimi geniş bir ərazidə yaşamış və həmin ərazidə 

baş vermiş siyasi hadisələrdə iştirak etmişlər». (2;149)              

  Utilər və onların bir hissəsi olan utiqurlar hun-türk tayfa 

ittifaqına daxil idilər. Azərbaycan türk etnoslarına orta əsrlərdə 

udulu tayfası da daxil idi. 

Y.Yusifov   bir   sıra   digər   tayfaların,   o   cümlədən 

Azərbaycanda geniş ərazilərdə məskən salmış kaspilərin də türk 

tayfalarından olduğunu aydın faktlarla izah etmişdir. Etnonimin 

kökü kas sözündən ibarətdir: «Kas adını Zaqroş dağlarının qədim 

(e.ə.   II–I   minilliklər)   sakinləri   kaşşu-kissi   etnosunun   adı   ilə 

eyniləşdirirdilər.   Çox   güman   ki,   kas-kaş   etnonimi   Albaniyada 

(eləcə də bütün Azərbaycanda və cənub istiqamətində) yaşayan 

türk  etnoslarının   digər   adı  olmuşdur.   Son  araşdırmalara   görə, 

kas etnonimini bir sıra Orta Asiya və Altay türk tayfaları daşıyırdı. 

Qərbi   Sibirdəki   Kara-kas   («Qara   kaslar»)   adını   daşıyan   türk 

etnosunun tərkibinə Sarıq kaş («Sarıkaş») və kaş etnik qrupları 

daxil idi. ...qədim zamanlar türkmənşəli kaslar Azərbaycanda və 

daha   geniş   ərazidə   təmsil   olunmuşdular».(2;150)   Y.Yusifov 

fikirlərini   ümumiləşdirərək   yazmışdır:   «Qədim   Azərbaycan 

dövlətləri (istər Albaniya, istər Adərbayqan) sərhədləri müəyyən 

etnik və dil çərçivəsində formalaşmışdı. Bu dövlət çərçivəsində 

azsaylı qeyri-türk etnik birləşmələri də təmsil olunmuşdu. Eyni 

zamanda,   türk   etnosları   qonşu   ərazilərdə   (şimalda   Dərbəndə 

kimi,   şərqi   Gürcüstanda,   Göyçə   mahalı   və   Ağrıdağ   vadisi) 

məskunlaşmışdılar». (2;152) 

 

Yuxarıda   gördük   ki,   İ.Əliyevin   əsas   qənaəti   bundan 

ibarətdir   ki,   Cənubi   Azərbaycan   ərazisində   (Atropatenada) 

müxtəlif   etnoslar   birləşərək   Mada-Atropatena   xalqının 

təşəkkülünə səbəb olmuşdur və bu xalqın dili Şimal-qərbi İran 

dillərindən biri olub, talış və Avesta dillərinə yaxın imiş. Burada 

danılmaz cəhət təsvir edilən dövrdə Atropatena ərazisində xalqın 

364

və   ümumxalq   dilinin   təşəkkül   tapmaqda   olmasıdır   və   başqa 

tarixçilərimizin   də   təsdiq   etdiyi   kimi,   bu   dövrdə   Azərbaycan 

(Atropatena–Adərbayqan)   xalqı   və   onun   vahid   dili   təşəkkül 

tapmaqda   idi.   Lakin   təşəkkül   prosesinin   başlanması   başqa 

şeydir, təşəkkül başqa. Ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü 

ilkin   feodalizm   dövründə   –   eramızın   III–V   əsrlərində   başa 

çatmışdır.   Lakin   bu   prosesdə   İ.H.Əliyevin   qeyd   etdiyi   «yerli 

etnosların öz milli simalarını itirməsi və iranlaşması» prosesi heç 

bir   elmi-tarixi   əsası   olmayan   söhbətdir.   Uzaq   keçmişdən 

aborigen   əhali   kimi   yaşamaqda   davam  edən  türk   etnoslarının 

heç   birində   iranlaşma   baş   verməmiş,   əksinə,   isgit,   sak, 

massaget, kimmer-türk tayfalarının gəlişi ilə türklər Azərbaycan 

ərazilərində   daim   üstünlük   qazanmışlar.   Y.Yusifov   Atropatena 

ərazisində qeyd edilən tayfaların türk və ya İran mənşəli olması 

barədə fikirləri və həmin dillərə məxsus izləri nəzərdən keçirərək 

yazmışdır:   «...Azərbaycanda   türk   etnoslarının   iranlaşması   baş 

verməmiş, bir sıra hallarda ünsiyyət nəticəsində qarşılıqlı leksik 

mənimsəmələr   şəraitində   türk   etnosları   öz   dilini   saxlamış   və 

Azərbaycan   türk   dilinin   yetkinləşməsi   prosesi   baş   vermişdir». 

(2;133)   Akademik   tarixin   müəllifi   ona   görə   yerli   etnosları 

iranlılaşdırır ki, «iranlılaşmış» əhalini eramızın birinci minilliyinin 

sonunda   gələn   səlcuq-oğuzların   təsiri   ilə   birdən-birə   yenidən 

türkləşdirə bilsin. Lakin tarix göstərir ki, heç bir iranlılaşma baş 

verməmiş, türklərin qədim etnosları güclü olmuş və yeni gələnlər 

onları   daim   gücləndirmişdir   (Qədimdən   –   Şumerlərin 

İkiçayarasında məskunlaşmasından əvvəl Azərbaycan ərazisində 

məskunlaşmış   aborigen   türklərdən   başqa,   tarixçilər   türk 

tayfalarının   Azərbaycan   ərazisinə   miqrasiyasının   üç   mühüm 

dövrünü   göstərirlər:   e.ə.VIII–VII   əsrlərdə   kimmer,   skit   və 

sakların gəlişi; eramızın I–V əsrlərində (və sonrakı dövrlərdə də) 

hun tayfalarının axını; XI–XII əsrlərdə səlcuq oğuzların gəlişi). 

Səlcuq oğuzları gələnə qədər artıq ümumxalq Azərbaycan türk 

dili (III–V əsrlər) və bu əsasda şifahi ədəbi dil (VI–VIII əsrlər) 

təşəkkül tapmışdı, xalq min illik inkişaf yolunda idi, yazılı ədəbi 

dilin təşəkkülü prosesini keçirirdi. 

365

  Ümumxalq   Azərbaycan   türk   dilinin   erkən   feodalizm 

dövründə formalaşması Atropatena dili anlayışı və bu anlayışın 

birləşdirici   rolu   ilə   bağlıdır.   Atropatena   sözünün   Azərbaycan 

şəklinə düşməsi ilə azəri sözü də təşəkkül tapmış və ilk dəfə bu 

sözü ərəb mənbələri qeydə almışdır. Kəsrəvidən belə bir çoxları 

başa düşmür ki, azəri dili bir tayfa dilinin adı yox, indiki Cənubi 

Azərbaycanda yaşayan xalqın ümumiləşmiş dilinin adı olmuşdur 

və   bu   söz   tayfa   adı   əsasında   deyil,   qeyd   etdiyimiz   kimi, 

Atropatena   sözünün   Azərbaycan   şəkli   alması   və   Azərbaycan 

sözünün azəri şəklində ixtisarı yolu ilə yaranmışdır. Antik və ilkin 

feodalizm dövrünə aid bəzi mənbələrdə (Strabon) ölkə əhalisinin 

bütövlükdə   atropatenlər,   bəzilərində   (Tasit)   midiyalılar 

adlandırılması təsadüfi deyildir. Ölkə əhalisinin bütövlükdə bu cür 

adlandırılması   xalqın   təşəkkül   tapdığını   sübut   edir.   Xalqın 

təşəkkülü   isə   ümumxalq   dilinin   təşəkkülü   deməkdir.   Ərəblər 

tərəfindən qeydə alınsa da, azəri sözü çox uğurla tapılmış bir 

sözdür. 

Ərəblər   Cənubi   Azərbaycan   ərazisində   farsların   deyil, 

türklərin   yaşaması,   bu   ölkənin   qədimdən   türk   ölkəsi   olması 

barədə fikirlər söyləmişlər. İ.Əliyevin əksinə olaraq, bizim üçün 

məhz bu cür fikirlər maraqlıdır. Əbuməhəmməd Əbdülməlik ibn 

Hişamın «Himyər hökmdarları barədə taclar kitabı»nda xəlifə I 

Müaviyə (661–680) ilə müşaviri Übeyd ibn Şəriyyə əl-Cürhuminin 

məşhur   söhbəti   tarixçilərə   daha   yaxşı   məlumdur.   Söhbətdə 

deyilir: «Yəmən padşahı Raiş zamanında onun sərkərdələrindən 

biri Şimr ibn əl-Qəttaf ibn əl-Müntab... yüz min nəfərlik ordu ilə 

türklərlə   döyüşə-döyüşə   Azərbaycana   daxil   oldu.   Döyüş 

nəticəsində   türklər   məğlub   oldular.   Şimr   ibn   əl-Qəttaf   həmin 

döyüşün və keçdiyi yolların keyfiyyətini iki daş üzərində yazdırdı. 

Əl-Cürhumi  qeyd edir ki, onların hər  ikisi bu gün Azərbaycan 

divarlarında saxlanılmaqdadır.

Müaviyənin   Übeyd   ibn   Şəriyyə   ilə   söhbətləri   buraya 

çatdıqda   Müaviyə   Übeydə   müraciət   edərək,   Azərbaycan 

haqqında onun fikrini öyrənmək istəyərək demişdir:

366

«Sən allah, Azərbaycan (haqqında) əlaqəniz, təlaşınız və 

xatirəniz nədir?»

Übeyd ibn Şəriyyə belə cavab verir: «Ora türk torpağıdır. 

Onlar oraya  cəmləşərək bir-biri  ilə qarışmış  və  təkmilləşmişlər 

(fərqləndirmələr ərəb dilindən tərcüməçinindir – Q.K.)». (9; 56–

57) 

 Bu hadisəni başqa qaynaqlar da təsdiq edir. Təbəri də ər-

Rəiş adlı hökmdarın Şimr ibn əl-Əttaf adlı qoşun başçısının VII 

yüzilliyin   birinci   yarısında   Azərbaycanda   türklər   ilə   savaşını, 

türklərin basıldığını və bunun «Azərbaycan ölkəsində bəlli olan» 

iki daş üzərində yazılmasını qeyd etmişdir.

Tarixçi və dilçilərimiz bir cəhəti düşünməlidir ki, bu qədər 

türk xalqı var, nə üçün onların hamısının dilinin adı var (qazax 

dili, qırğız dili, qaqauz dili və s.), amma bir Azərbaycan əhalisinə 

türk   deyilib,   Azərbaycan   dili   min   illər   boyu   türk   dili   adlanıb. 

Şübhəsiz, bu daha çox onunla əlaqəli olmalıdır ki, Azərbaycan 

çox qədimlərdən türk ölkəsidir, Azərbaycan türkün beşiyidir.   

Arxeoloji materiallar sübut edir ki, insanın mənşəyi Ön Asiya 

hüdudları ilə bağlıdır. Arxantroplardan (homo habilis – bacarıqlı 

adam) sonra (təxminən 100 – 80 min il bundan əvvəl) başlamış 

mustye   dövründə   paleantroplar   yaşamışlar.  Bunların   daha   çox 

öyrənilmiş növü neandertal insandır. Homo sapiens (ağıllı adam) 

adlanan neandertal insan müasir insanların sələfi sayılır. Bunlar 

Yer   üzərində   arxantroplardan   daha   geniş   yayılmışlar.   Lakin 

arxeoloji   tədqiqatlar   əsasında   alimlər   bu   qənaətə   gəlmişlər   ki, 

«...müxtəlif irqli müasir insanlar bir və ya bir-birinə çox yaxın olan 

bir   qrup   neandertallardan   tədricən   inkişaf   edərək   dəyişmələrin 

nəticəsində formalaşmışdır. Neandertallara məxsus qeydə alınmış 

digər qalıqlar isə sadəcə olaraq öz sonrakı inkişafını dayandırmış 

və tədricən məhv olmuş növə aiddir... Son vaxtlar əldə edilmiş 

antropoloji və arxeoloji materiallar ehtimal etməyə imkan verir ki, 

bu proses əsasən Cənub-şərqi Avropada, Şimali Afrikada və Qərbi 

367

Asiyada (fərqləndirmə mənimdir – Q.K.) baş vermişdir. Buradan 

müasir   inkişaf   etmiş   insanlar   dünyanın   digər   yerlərinə 

yayılmışdır.»   (11;31   –   32)   Və   bundan   sonra   əhali   Yer   üzünə 

yayılmaqla   Avropada   avropoid,   Afrikada   neqroid,   Asiyada 

monqoloidlər yaranmışdır. 

Burada   bizim   üçün   ən   maraqlı   məsələ   budur   ki, 

paleantroplar Yer üzərində geniş yayılsa da, onların müasir insan 

tipinə   çevrilməsi   bütün   ərazilərdə   baş   verməmiş,   insan   son 

məqamda   «bir   və   ya   bir-birinə   çox   yaxın   bir   qrup 

neandertallardan» formalaşmış, qalan ərazilərdə yaşayanlar məhv 

olmuşdur ki, bu da prosesi məhdud bir ərazi ilə bağlayır. Həmin 

ərazi Cənub Avropa, Şimali Afrika,   Cənub–qərbi Asiya əraziləri 

hesab olunur.  Cənubi  Avropa, Şimali Afrika, Cənub-qərbi Asiya 

əraziləri isə Ön Asiyanı ortalığa alır. Buralar (Ön Asiya əraziləri) ən 

münbit və əlverişli ərazilərdir – körpəni qoruyan beşik kimidir. Ən 

qədim və ən yüksək sivilizasiya da burada meydana çıxmışdır. 

Şumerlər də insanın mənşəyini bu yerlərlə əlaqələndirmişlər. İlk 

insan qeyd edilən dairədə yaranmış və Yer üzərində ilk ulu dil də 

onunla birlikdə təşəkkül tapmışdır. Yaranmış ilk ulu dilin müxtəlif 

dil ailələrinin protodillərinə parçalanması da mezolitdən əvvəl (e.ə. 

XII   minilliyədək)   bu   ərazidə   başa   çatmışdır   –   hindavropalılar, 

türklər, semitlər, qafqazdillilər və başqaları bu ərazidə bir-birindən 

təcrid   olunmuş   və   müxtəlif   ərazilərə   səpələnmişlər.   Bunlar   bir 

daha göstərir ki, bütün etnoslar, bütün dillər və eyni zamanda, 

bütün dinlər bir kökdəndir. Ona görə də kiçik və böyüklüyündən 

asılı olmayaraq, hər bir xalqın, hər bir tayfanın, hər bir balaca 

qəbilənin Yer üzərində – min illərlə yaşadığı ərazidə yaşamağa 

haqqı vardır və kiçikliyindən, böyüklüyündən asılı olmayaraq, heç 

bir etnos öz tarixini öyrənməkdə heç bir maneə görməməlidir. 

Başqasının  tarixini   təhrifə yol  verilməməlidir.  Azərbaycanın türk 

əhalisi   daim   öz   ölkəsində   İran   və   qafqazdilli   xalqlarla   yanaşı 

yaşayıb, mehriban yaşayıb. Lakin insan 6 milyon il yol gəlsə də, 

ağıllanmır  ki, ağıllanmır. Yer kürəsi bütün insanları yedirtməyə, 

geyindirməyə   imkan   versə   də,   insanlar   arasında   azğınlıq   Yer 

kürəsini   iqtidardan   salır,   sərvət   hərisliyi,   ərazi   iddiaları,   digər 

368

millətlərə yuxarıdan baxmaq kimi yaramaz meyillər insanın hələ 

də cahillikdən xilas olmadığını göstərir... 

Azərbaycan Ön Asiya ilə sıx bağlı olduğundan Yer üzərində 

insandan   türk   qolu   ayrılarkən   ondan   Azərbaycanın   da   payına 

düşüb.   Miqrasiya   başladıqda   türklər   daim   ekvator   boyunca 

irəliləmiş, Şərqə getmiş, Mərkəzi Asiya tayfalarının yaranmasına 

səbəb   olmuşdur;   qərbə   hərəkət   etməklə   qədim   etrusk 

mədəniyyətini yaratmışlar. Onların sonrakı miqrasiyaları müxtəlif 

istiqamətlərdə olmuşdur. Lakin ilk ayrılma dövründə vətənlərini – 

Ön Asiyanı tam tərk etməmiş, bir qismi bu ərazidə daimi məskən 

salmışdır.   Azərbaycan   əraziləri   həmin   dövr   insanlarının   yaşayışı 

üçün ən əlverişli zonalardan idi. İkiçayarasına şumerlərin buradan 

– Cənubi Azərbaycandan, Zaqros zonasından endiyi də məlumdur. 

Bunu   başqa   xalqların   tarixçiləri   etiraf   edirlər:   «Yeni   torpaq   və 

otlaqlar axtarışı ilə Zaqros dağlarının əkinçi-maldar tayfaları qərbə 

hərəkət edib, bütün Yuxarı Mesopotamiyaya yayıldılar». (12; 115) 

Bunlar   şumerlərdir.   Zaqros   (bu   söz   gah   Zaqros,   gah   Zaqroş 

şəklində yazılır – Sumer – Şumer sözləri kimi; mixi yazılarda «s» 

ilə «ş» hərflərini fərqləndirmək çətindir) dağlarından düzənliyə – 

İkiçayarasına   enən   şumerlər   e.ə.IV   minilliyin   ortalarından 

yüksəlişə   başlayaraq   heyrətamiz   mədəniyyət   yaratmışlar. 

E.ə.XXIII   əsrdə   Mesopotamiyanın   qərbindən   gələn   akkadların 

İkiçayarasında   hakimiyyəti   başlayır   –   sami   mənşəli.   E.ə.   XXII 

əsrdə İkiçayarasının şimalında yırtıcı Assur dövləti meydana gəlir – 

sami   mənşəli.   E.ə.XIX   əsrin   əvvəlindən   Babilistan   Amori 

sülaləsinin hakimiyyəti başlayır – sami mənşəli. O dövrdə olduğu 

kimi, yenə də (3 – 4 min il əvvəldəki kimi) İkiçayarasının qərbində 

əsas xalqlar hami-sami mənşəli xalqlardır. İkiçayarasının şərqində 

isə türk mənşəli Azərbaycan xalqı yaşayır və şumerlərlə yaşıddır. 

Şumerlər onlardan qopub Zaqroş dağlarından düzənliyə eniblər. 

Ulu dil qeyd etdiyimiz ərazilərdə müxtəlif  dillərə təcrid  olunub. 

Şumer-Akkad tədqiqatçıları eyni kökdən olan akkad, babil, assur 

dillərini sami mənşəli müxtəlif  dillər kimi qeyd  etməklə yanaşı, 

hətta onları bəzən dövrləşdirirlər də: qədim akkad dili, yeni akkad 

dili, qədim babil dili, yeni babil dili və s. Bəs nə cür olur ki, o 

dövrdə   sami   dilinin   bu   qədər   törəmələri   meydana   çıxır   və   bu 

369

dillərin varisləri küll halında qalır, amma bu yazıq şumerlərin varisi 

yoxdur? Nə üçün İkiçayarasının qərbindən gələnlərin varisi var, 

şərqindən gələnlərin varisi yoxdur və İqrar Əliyev də bu inkarın 

təsdiqinə çalışır? Gündoğandan günbatana qədər böyük ərazilərdə 

yayılmış   türklər   bir   günün   içərisində   doğub-törədi   və   eramızın 

əvvəllərində hun şəklində zühur etdi? Yəni bunu düşünməyə nə 

var ki, məsələn, Hind-Avropa dillərindən bu qədər köklü şəkildə 

fərqlənən,   eyni   zamanda,   bu   qədər   geniş   ərazilərdə   yayılmış 

türklər  ən azı 10–12 min  il əvvəl  təcrid  olunub,  şərq  və  qərb 

qollarına   ayrılıb?   İqrar   Əliyev   İran  dillərini   əsaslandırmaq   üçün 

«İran   etimologiyasına   malik   olan   onlarca   söz»   göstərməyin 

mümkün   olduğunu   söyləyir.   Bəs   nə   üçün   açıq   şəkildə   öz   türk 

mənşəyi ilə bağıran yüzlərcə sözün səsini eşitmək istəmir?

Şumer dilinin türk dili olduğunu çox görkəmli alimlər qeyd 

etmişlər (ingilis alimləri S.Lloyd, Q.Çayld, alman alimləri F.Homel, 

Q.Vinkler, Fransa alimi E.Reklü, rus alimi D.Reder və b.– bax: 

13;57 - 78). Heç bir qısqanclığa yol vermədən bu məsələ daha 

əsaslı şəkildə öyrənilməlidir. Bunun üçün yalnız leksik deyil, həm 

də ətraflı fonetik, morfoloji və sintaktik araşdırmalar aparılmalıdır. 

Mən bircə fakt söyləmək istərdim. Şumer dilində gi, gim, gimi 

sözləri (kimi qoşması) son dərəcə işlək bir qoşmadır və mən hec 

cür   inana   bilmərəm   ki,  oğuz   qrupu   türk  dillərində   fəal   şəkildə 

işlənən bu qoşma ya şumerdə, ya da oğuz dillərində alınmadır. 

İ.M.   Dyakonov   şumer   dilini   vərəsəsiz   etmək   üçün   şumer 

fellərindən əvvəl 6 cərgə prefiks işləndiyini göstərmişdir (prefiks 

türk   dillərinə   yaddır),   onların   biri   də   prefiks   deyil.   Göydə   türk 

tanrısı şumerlərin tapındığı dingir, yerdə şumerlərin qoyub getdiyi 

hesabsız mixi yazılar...              

Cənubda manna dili, mada dili və nəhayət, atropatena dili, 

şimalda   alban   (və   ya   arran)   dili   ifadələri   işlənib.   Dedik   ki, 

Atropatena sözünün «Azərbaycan» şəkli alması ilə azəri dili ifadəsi 

formalaşıb. Azərbaycan daim imperiyalar tərkibində olub: Mada 

imperiyası,   sonra   Əhəmənilər,   sonra   Bizans   imperiyası,   sonra 

370

Parfiya, sonra Sasanilər və nəhayət, Xilafətin yaratdığı imperiya. 

Bu   imperiyaların   əksəriyyətində   şimal   və   cənub   birlikdə   olub. 

Xüsusilə   Parfiya   və   Sasanilər   dövründə   şimal   ilə   cənub   bir 

canişinlikdə   birləşdirilib.   Ərəblər   bu   strukturu   pozmayıb.   Bütün 

bunlarda   (xarici imperiyalarda)  istilaçılıq  olsa   da,  bunlar  Yuxarı 

Azərbaycanla Aşağı Azərbaycanın bir xalq kimi formalaşmasına, 

dilinin   ümumiləşməsinə   səbəb   olub,   xalqın,   xalq   dilinin 

təşəkkülündə mühüm rol oynayıb. Ona görə də əksər tarixçilər 

ilkin feodalizm dövründə artıq Azərbaycan xalqının, Azərbaycan 

ümumxalq türk dilinin təşəkkül tapmış olduğunu göstərirlər.

Səlcuq   oğuzların   XI   əsrdə   gəlişi   dövründən   min   il   əvvəl 

Azərbaycan xalqı, türk mənşəli ümumxalq Azərbaycan dili vardı, 

500 il əvvəl Azərbaycan şifahi ədəbi dili artıq təşəkkül tapmışdı 

(VII əsrdə birdən-birə «Dədə Qorqud» meydana çıxa bilməzdi), 

Azərbaycan   yazılı   ədəbi   dili   isə   2-ci   minilliyin   ilk   əsrlərində 

normalaşma   prosesini   başa   çatdırmaqda   idi.   Mən   desəm, 

tərəfgirlik kimi başa düşülər, türkün tarixinin tədqiqi yolunda hər 

bir   türkdən   daha   çox   iş   görmüş   Q.Qeybullayevin   sözlərini 

deyirəm:   «Oğuzların   mənbələrdə   qeyd   edilmiş   24   tayfasından 

bəzilərinin (Əfşar, Bayandur, Qayı, Bayat, Eymur, Çəpni, Xələc və 

b.) adlarını əks etdirən toponimlər Azərbaycanın hər iki hissəsində 

vardır. Lakin onlar gəldikdə Azərbaycan xalqı və onun türk dili 

vardı. Səlcuq oğuzları Azərbaycan xalqının etnogenezində həlledici 

rol oynamamışlar. Bu rol onlardan qabaqkı yerli türk etnoslarına 

məxsusdur».(4;205) Təbii ki, burada səlcuq-oğuzların rolu inkar 

olunmur, söhbət həlledici amildən gedir.

  Min il əvvəl təşəkkül tapmış bu dil eramızın ilk illərində 

cənubda Atropatena dili, şimalda Arran dili adlansa da, ərəblər 

şimalı da Azərbaycan kimi qeydə almış və yerli əhalini azərilər kimi 

tanımışlar (Yuxarı Azərbaycan, Aşağı Azərbaycan ifadələri də bu 

dövrdə   yaranıb).   Qədim   türk   ölkəsi   olduğu   üçün   xalqın   dilinə 

ümumiləşmiş şəkildə türk dili də deyilib; uzun müddət azəri dili, 

türk dili ifadələri paralel, bəzən də azəri türklərinin dili şəklində 

371

birlikdə işlənib. Səfəvilər dövründə Şah İsmayıl türk dili ifadəsinə 

üstünlük verib. Kəsrəvinin dilçilik görüşlərinin zəifliyi bir yana, adi 

bir   şeyi   də   fərqləndirə   bilməyib   ki,   dilin   adı   başqa   şeydir, 

mahiyyəti başqa, buna görə də iddia edib ki, guya Şah İsmayıl 

zorla fars azəri dilini türk dilinə çevirmişdir. Şah İsmayıl heç bir dil 

dəyişikliyinə səbəb olmamışdır və ola da bilməzdi. Söhbət dilin 

adından  gedir. Azəri  dili ifadəsi bir  qədər  məhdudlaşdırılsa  da, 

sonrakı   dövrdə   –   XVIII,   XIX   əsrlərdə   də   işlənmişdir.   XX   əsrin 

əvvəlində   daha   çox   işlənmişdir.   XX   əsrin   60-cı   illərində 

alimlərimizin «azəri dili» ifadəsi ilə saysız yazıları çap olunmuşdur. 

Lakin   konstitusiya   qəbulu   günlərində   (70-ci   illərdə)   həmin   bu 

tarixçilərimiz   Kəsrəvi   stilində   yanlış   məlumat   verərək,   azəri 

sözünün farsdilli bir tayfanın adı olduğunu iddia etməklə bu sözün 

sabitləşməsinə imkan vermədilər. Yoxsa heç 90-cı illərdə türk dili 

və ya Azərbaycan dili mübahisələrinə yer qalmazdı. 

  Yeddi cildliyin birinci cildində əsas fikir aydındır. Ona görə 

də   sonrakı   cildləri   vərəqləməyə,   dövlət,   etnogenez   və   dil 

məsələlərinin   necə   həll   olunduğunu   şərh   eləmək   üçün   vaxtı 

itirməyə   ehtiyac   yoxdur.   Oxucu   bunu   da   bilməlidir   ki,   həmin 

məsələlər barədə 1-ci cilddə heç bir başqa müəllifin  bir kəlmə 

sözü yoxdur. Bütün fəsillərdə dövlət, etnogenez və dil məsələləri 

İqrar   Əliyevin   şəxsi  monopoliyasındadır.  Bölgü  zamanı  nəzərdə 

tutulub   ki,   əhalinin   tərkibinə   heç   kim   qarışa   bilməz   və   qarışa 

bilməyib də. Başqaları arxeoloji materialları, maldarlıq, əkinçilik, 

sənətkarlıq,   tikinti   məsələlərini   tədqiq   edə   bilərdi   və  ancaq   bu 

istiqamətdə iş  aparıblar. Adları  da  insialla   yazılıb: Ə.Q.Cəfərov, 

C.N.Rüstəmov,   İ.H.Nərimanov,   S.M.Qaşqay,   K.H.Əliyev, 

İ.Ə.Babayev, F.L.Osmanov, R.S.Məlikov. Yalnız bir ad bütöv və 

açıq yazılıb: İqrar Əliyev! Yəni bu mənəm! Mən belə istəyirəm və 

xalqın mənşəyini bu cür həll edirəm: Bu xalq ən azı iki dəfə öz 

etnik simasını itirmiş xalqdır. 

Amma bu cür istəməklə deyil. Xalq öz tarixini yazacaqdır. Bu 

cür kitablar isə xalqın tarixinə iftiradır.

  İndi mən müəllifə üz tutmaq istərdim. 

372

  Elmi   işin   qanunları   var.   Bir   mövzuda   yazarkən  o   vaxta 

qədər yazılmışlar mütləq nəzərə alınmalı, saf-çürük edilməlidir. 

Tutaq   ki,   Şumerə   doğru   ilk   böyük   addımları   atan   Oljas 

Süleymenov   da,   Aydın   Məmmədov   da,   Tofiq   Hacıyev   də, 

Azərbaycan   və   Yaxın   Şərq   tarixinə   dair   böyük   tədqiqatların 

müəllifi Yusif Yusifov da, Azərbaycan etnogenezinə dair sanballı 

kitabların müəllifi, qədim toponim, etnonim və antroponimlərin 

kitab-kitab türk etimologiyasını vermiş Qiyasəddin Qeybullayev 

də,   dərslik   və   monoqrafiyalarında   Azərbaycanı   türklərin   çox 

qədim   vətəni   sayan   Mahmud   İsmayılov   da,   çox   qədim 

dövrlərdən bu günə qədərki türk sərkərdə və dövlət başçılarına, 

qədim türklərin dünyagörüşünə monoqrafiyalar həsr etmiş Vəli 

Həbiboğlu da, şumerdən bu tərəfə türk folkloru, ədəbiyyatı və 

dilinin tədqiqatçıları Elməddin Əlibəyzadə də, Əjdər Fərzəli də, 

Azərbaycanın, xüsusilə Abşeronun, Qobustanın hələ 10-14 min il 

əvvəldən   türk   vətəni   olduğunu   duyub-düşünən   Əhməd 

Fərhadoğlu   da,   norveçlilərin   Qafqazdan   gəldiyini,   Norveç 

əfsanəsindəki Aser adının bizim Azəri ilə bağlı olduğunu göstərən 

Norveç   alimi   Tur   Heyerdal   da,   Amerika   hindularının   türk 

olduğunu sübut etmiş Əhməd Əli Arslan da, hələ XX əsrin 20-ci 

illərində şumer ulusunun türk olduğunu söyləyən Besim Atalay 

da,   türk   tarixçisi   Camal   Anadol   da,   «Etrusklar   türk   idilər» 

kitabının müəllifi Adile Ayda da, «Şumerlər – ən ulu türklərdir» 

əsərinin   müəllifi   Əlisa   Nicat   da,   troyalıların   yunan   deyil,   türk 

olduğunu   göstərən  Beytulla   Şahsoylu   da,   hələ   ilk   dövrdə  yüz 

yetmişdən artıq şumer sözünün türk leksikası ilə ortaq olduğunu 

üzə çıxaran Osman Nədim Tuna da (indi bu cür sözlərin sayı 

400-dən   artıqdır),   bu   cür   qarşılaşdırmalar   aparmış 

A.S.Amonjolov da, İ.M.Miziyev də, türk əhalisinin neçə min illik 

tarixindən bəhs edən başqa müəlliflər də səhv edirlər, yazdıqları 

heç bir tarixi sənədə əsaslanmır, dil faktlarının izahı sizi qane 

etmir. Bəs nə üçün münasibət bildirmirsiniz? Nə üçün təkzibə 

çalışmırsınız?   Əgər   sizin   yazdıqlarınız   sosial-ictimai   əhəmiyyəti 

olmayan bir mövzuya dair bir monoqrafiyadan ibarət olsa idi, 

bəlkə də, keçmək olardı. Amma  bu, xalqın tarixidir. Necə ola 

bilər ki, bir onillikdə bir xalqın tarixinə dair iki kitab çap oluna 

373

(biri   EA-nın   avtoritet   Tarix   İnstitutunun   adı   ilə,   digəri   Təhsil 

Nazirliyinin qrifi ilə dərslik kimi) və həmin kitablar dövlətin əmələ 

gəlməsi   tarixi,   etnik   tərkib   və   dilin   mənşəyi   məsələləri   üzrə 

daban-dabana   zidd   ola?   Hələ   Q.Qeybullayevin   bir   institut 

həcmində araşdırmalarını demirəm. Siz bir konsepsiyanı həqiqətə 

uyğun bilirsinizsə, digərini əsaslı dəlillərlə, heç bir vulqarlığa yol 

vermədən təkzib etməlisiniz. Sizin ustadınız İ.M. Dyakonov, insaf 

naminə,   bir   mülahizədən   xoşu   gəlmədikdə,   ustalıqla   təkzibə 

çalışıb. Sizin kitab 98-ci ildə çap olunub. Yusif Yusifov «Qədim 

Şərq tarixi»ni 93-cü ildə, «Azərbaycan tarixi»ni 94-cü ildə nəşr 

etdirib.   Q.Qeybullayevin   kitabları   da   («Azərbaycan   türklərinin 

təşəkkülü tarixindən» və «Azərbaycanlıların etnik tarixinə dair») 

eyni   ildə   (1994)   çap   olunub.   4-5   ilin   müddətində   kitabı   «öz 

dövrünün siyasi konyunkturasından» təmizləyərkən bu kitablarda 

problemin   qoyuluşuna   münasibət   bildirməli   idiniz.   Heç   bu 

kitablar   olmasa   idi   də,   70-ci   illərdən   sonra   dil   və   etnogenez 

məsələlərinə dair yeni ruhlu başqa kitablar və saysız məqalələr 

çap olunub. Yəni deyirsiniz, bunların içərisində həqiqətə uyğun 

heç bir şey yoxdur? 

Siz 60-cı illərdə nə yazmısınızsa, onları da çap etdirmisiniz. 

Sonrakı işiniz türkün Azərbaycan ərazisində çox qədim tarixinə 

dair   bütün   cücərti-tədqiqləri   ad   çəkmədən   budamaqdan   və 

imkan olduqda kökündən baltalamaqdan ibarət olub. 40 səhifəlik 

girişdə Azərbaycan tarixinə dair yarım səhifəlik yazısı olan xarici 

alimləri   də   xatırlamısınız,   amma   tunc   dövrünün   abidələrini 

öyrənə-öyrənə, tuncdan zireh geyib bütün müqavimətlərə qarşı 

tunc heykəl kimi dayanan Yusif Yusifovun adı kitabınızda yoxdur, 

məqbul bilməmisiniz.  «Ön Asiyanın müxtəlif qədim ölkələrində 

quldarlıq   quruluşunun   mühüm   rolunu   sovet   tarixçiləri 

İ.M.Dyakonov,   V.A.Belyavski,   Y.B.   Yusifov   və   başqaları   öz 

əsərlərində   tədqiq   etmişlər»   –   bu   sözlər   Moskvanın   buraxdığı 

«İstoriə drevneqo mira» (12;105) kitabından götürülmüşdür və 

Ön Asiyanın quldar dövlətlərinin öyrənilməsində SSRİ-də xidməti 

olan üç böyük alimdən biri Yusif Yusifov hesab olunmuşdur. Özü 

də İ.M.Dyakonovla birlikdə. 

374

Sözümün sonunda demək istəyirəm ki, Siz sovet məktəbi 

keçmisiniz   (Bu   məktəb   böyük   məktəbdir!).   Zəhmətkeş 

adamsınız.  Aldığınız akademik adına tam layiqsiniz (Sizi təbrik 

edirəm). Amma zəhmətinizi, bütün yuxarıdakı qeydlər göstərir ki, 

düzgün istiqamətləndirməmisiniz. Buna görə də təəssüf hissi ilə 

deyirəm ki, həqiqi «Azərbaycan tarixi»nin yeni nəşrini bir daha 

50 il geri atdınız...                            

 P.S. Strabonun məlumatına görə, Şərqi Anadoluda – Van 

gölü ətrafında, Ərməniyə vilayətində friqlərin bir qolu olan bir 

tayfa yaşayırdı və ərazinin adı ilə qonşular tərəfindən 'ərməni' 

adlandırılırdı.   Başqa   tayfaların   təzyiqi   ilə   eradan   əvvəl   son 

yüzilliklərdə   onlar   Araz   çayından   şimalda   yerləşən   ərazidə   – 

Albaniya ilə qonşuluqda görünməyə başlayırlar. Ermənilər, təbii 

ki,   albanlarla   müqayisədə   azlıq   təşkil   edirdilər   (indiki   kimi). 

Albaniya ərazisində xristianlığı İsanın öz həvarilərindən Faddey, 

Yelisey və Varfolomey yaymışdır – 1-ci əsrin 50-ci illərində (54-

cü ildə). Ermənilər xristianlığı bundan 273 il sonra (327-ci ildə) 

qəbul etmişlər (Z.Bünyadov). Həvarilər yaydığı üçün Alban kilsəsi 

birinci   həvari   (apostol)   kilsəsi   olmuşdur.   Bütün   bunlara 

baxmayaraq,   ərəblər   Cənubi   Qafqaza   gələn   kimi,   ermənilər 

ərəblərin qılığına girərək, Alban kilsə katalikosu Bakurun (686 – 

704) Bizansla gizli əlaqədə olduğunu uydurmuş, katalikosu 704-

cü   ildə   edam   etdirmiş,   Alban   kilsəsini   erməni   kilsəsinə   tabe 

etdirmiş,  alban dilində ermənilərin  mənafeyinə uyğun kitabları 

təhrif şəkildə – öz mənafelərinə daha da uyğunlaşdıraraq erməni 

dilinə   tərcümə   edib   saxlamış,   Alban   kilsəsindəki   alban 

mədəniyyət incilərinin hamısını ərəblərlə birlikdə məhv etmiş – 

yandırmış və ya yeşiklərə doldurub Tərtər çayına buraxmışlar; 

ona görə də birinci minilliyin ortalarına aid erməni dilində neçə 

kitab var – deyə bilmirəm, amma alban dilində bir cümlə tapa 

bilmirik ki, tutiya kimi gözümüzə sürtək...

O   dövrdən   1500   ilə   yaxın   vaxt   ötsə   də,   bu   xalq   hələ 

ayılmayıb:   Azərbaycan   tarixində   böyük   rol   oynamış   Sisakan 

375

(Zəngəzur) mahalından Ararat vadisinə qədər böyük bir ərazini 

ermənilərə   bağışlayıb,   sərvət   və   vəzifə   hərisliyi,   xəyanət   və 

satqınlıqla Qarabağı və onun ətraf rayonlarını erməni tapdağına 

çevirib   daxildə   rüşvətxorluqla,   bir-birini   didib-parçalamaqla 

məşğuldur. 

Mən yazının daxilində gələcək Azərbaycan haqqında işıqlı 

sözlər   demişdim.   Amma   bunları   küll   halında   düşündükdə 

Azərbaycanın gələcəyi mənə dumanlı və qaranlıq görünür...

Təbiət daha bədtərindən saxlasın!..

 30 iyun 2001