Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İl bilge qadun .(6, 169; 207) Qarqar . Məşhur tayfa adını bildirən qarqar sözünə
«İliada»da toponim kimi bir neçə dəfə rast gəlmək olur: Hera isə çıxdı İda dağındakı təpələrin Qarqar adlı zirvəsinə. (213) Uca
Qarqar zirvəsində qucaqlayıb arvadını Yuxu ilə eşqə uyub şirin-şirin yatdı Zeves. (215) Bir az sonra yetişdilər suları bol pak İdaya, Qarqarın dik zirvəsində oturmuşdu Şimşəksaçan. (222) Poemaya əlavə edilmiş qeydlərdə Qarqar
sözü «İda dağının bir yüksəkliyi» kimi izah edilmişdir (7,623) Qarqarlar artıq sübut edilmiş çox qədim və çox geniş yayılmış türk tayfalarındandır. Azərbaycanda da geniş məskən salmışlar və izləri bu günə qədər qalmaqdadır. Onlar albanlardan sonra Azərbaycanın ən böyük tayfası olmuşlar. Təkcə Cənubi və Şimali Azərbaycan, Şimali Qafqaz ərazilərində deyil, Mərkəzi Asiyada da geniş yayılmış bir tayfa olmuşlar. Türkmənistanda iki Qarqar çayı, Qazaxıstanda Qarqar rayonu vardır (ətraflı məlumat üçün bax: 3,358-359). V əsrdə ölkəmizdə Qarqar 110
əlifbasının yaradıldığı məlumdur. Qarqarlar şimala, qərbə və şərqə Azərbaycan ərazisindən yayılmışdır. Anadolunun qərbində Homerin təsvir etdiyi İda dağında Qarqar zirvəsi onların bu ərazilərdə daha qədimdən məskunlaşdığını göstərir. Gəldi İda təpəsinə, heyvanı bol
– Bura onun meşəsiydi, ətir saçan qurbangahı (114) – Misralarından (Zevs haqqında) aydın olur ki, Qarqara yalnız boş zirvə, təpə deyil, həm də yaşayış məskənidir. Tərcümədə İda təpəsi
ifadəsi düz deyil, əsərin rusca mətnində Qarqar təpəsi işlənib, İda dağın adıdır: On ustremləl ix na İdu, zverey mnoqovodnuö materğ, K Qarqaru xolmu, qde roha eqo i altarğ blaqovonnıy. (7, 111)
«İliada»da tez-tez adı çəkilən İda Troyanın qarşısın- dakı uca dağın adıdır. Troya onun ətəyindəki düzənlikdə salınmışdır. Tədqiqatçıların fikrincə, qədim yunan dilində iki sait arasındakı
səsi qədim türklərdəki ş səsinə uyğun gəlir. Odur ki ida/idi sözü
işi, yış, yiş kimi təsəvvür edilir ki, bu da «meşə», «meşə ilə örtülmüş dağ» mənasını verir. (8,22; 5,139) Poemada İda dağı həqiqətən bol sulu, meşəli bir dağ kimi təsvir edilmişdir. Skamandr, Skandiya, Askaniya, Skey, Pelask, Ksanf sözləri
. Skamandr sözü «İliada»da əksərən hidronim, bəzən də toponim kimi işlənmişdir – Troyanın yaxınlığından axıb dənizə tökülən böyük çayın adıdır: Skamandr çayı, Skamandr sahili , Skamandr vadisi, bol girdablı Skamandr. Bunlardan əlavə ,
ifadələri də vardır: Skamandr vadisinə dalğa-dalğa axışdılar Gəlib durdu saysız qoşun
. (35)
Skamandr sahilində əyləşdirdi bir qayada.(70) Dolopion
. (71)
Onlar gəlib qovuşdular İlionun yaxınında 111
Simoyentlə Skamandr çaylarının qovşağına. (86) Skamandr sözünün kökündə SK – sak sözü vardır; sözün tərkibindəki -man «
adam» deməkdir.: sak adamı, başqa sözlə, saklar;
der –
dərin/terin - «dərin və böyük (çay)» (6,553-554) deməkdir. Söz bütövlükdə «sakların böyük və dərin çayı» ümumi mənasına malikdir. Deməli, Troya şəhərinin əraziləri, əslində, sak yurdudur. Çünki bu söz çay, sahil, düz, çəmən və s. kimi müxtəlif obyektlərin adı ilə bağlı özünü göstərir. Bir beytdə ərazinin sak ərazisi olduğu daha aydın ifadə edilmişdir: Bu sərpuşu bir zamanlar Yeleonda gənc Avtolik Ormenoğlu Amentorun divarını yarıb, ondan Oğurlamış , Skandiyada Amfidamant adlı şəxsə vermiş… (148) Buradakı Skandiya sözünü Sakandiya kimi oxumaq olur ki, bu da
şəklində üç sözdən əmələ gəlmişdir: -an cəm şəkilçisi, -diya yer mənasındadır. Atrey oğlu Menelay da iti, uzun nizəsilə Məşhur ovçu Strofid Skamandrini həlak etdi. (70) – Beytində isə, göründüyü kimi,
ovçu adına əlavə kimi işlənmişdir:
deməkdir. «İliada»da
ifadələrinə də rast gəlirik: Bu arada Hektor çatdı məşhur Skey qapısına … Hektor bürcdən uzaqlarda vuruşmağa cürət etmir, Ancaq Skey qapısından palıdadək ayrılırdı. (133) Möhkəm
qarşısında qalmışdı tək.(325) Bu misralardakı
sözü də sak sözündən və –ey,-ay şəkilçisindən (nominativlik bildirir) ibarətdir. Aydın olur ki, sak sözü bu ərazidə ümumi isim kimi geniş işlənmə imkanı olan sözdür:
və s.
Bunu xüsusi ad kimi dərk etmiş, böyük hərflə yazmışlar. Lakin 112
hiss olunur ki, Skamandr sözü elə xüsusi ad kimi də troyanlar arasında məşhurdur. Hektor öz körpə oğluna Skamandr adı
qoymuşdur: Hektor ona Skamandr ad qoymuşdu, ancaq hamı Astinankt çağırırdı atasının şərəfinə. (99) (Buradakı
sözü ilə midiyalıların son padşahının adı – Astiaq
adı arasında yaxınlıq var). Hətta aydın olur ki, saklar daha geniş ərazilərə yayılmışlar. Bilavasitə Troya ətrafı ilə yanaşı, xeyli aralıda da saklar yaşayır və sak yurdu vardır: Uzaq diyar
frikyalı qoşunları İki başçı – Foriks ilə mərd Aksani gətirmişdi. (44) Buradakı Askaniya sözü Sakaniya demək olub, «sak yurdu» mənasındadır. Aksani isə kas sözündən düzəlmə daha maraqlı addır. Poemada bir neçə dəfə işlənmiş
sözü
(yun. Pelasqoi –Kiçik Asiyada qəbilə, 13,398,) də vardır və bu söz sak
sözünü artıq etnonim kimi mühafizə etməkdədir: kəmiş və sonda sözünü mühafizə etmiş türk tayfa adıdır: Nizə-mizraq döyüşündə mahir olan
Bol məhsuldar-bərəkətli Larisadan gələnlərin… Və ya:
Lefin oğlu mərd Kippofoy qoç Patroklun Topuğuna möhkəm qayış salıb… sürüməyə başlamışdı. (263)
Bunlar maraqlıdır. Lakin bunlardan da maraqlısı Skamandr çay adının həm də Ksanf adlanmasıdır:
Hefestlə də düşmən oldu gur dalğalı dərin bir çay Ki, allahlar Ksanf deyir ona, insan – Skamandr .(300)
113 Protiv Qefesta - potok bıstrovodnıy, qlubokopuçinnıy, Ksanfom ot veçnıx boqov nareçennıy, ot smertnıx – Ska- mandrom. (287)
sözünün işləndiyi bir neçə nümunə: Ksanf çayı bu sözlərdən coşdu yaman. (314) Sən də
sahilində ağacları Odlayaraq alovlarla hücum elə sərt
(318)
Homer qeyd edir ki, ölümsüzlər – allahlar bu çayı Ksanf , fanilər – ölərilər, insanlar isə Skamandr adlandırırlar. Homerin bu qeydi bizim üçün çox sevindiricidir. Ksanf
sözünün kökündə kas sözü var. Kaslar və saklar isə bir kökdəndir. Bizim üçün Homerin izahatı ona görə son dərəcə əhəmiyyətlidir ki, vaxtilə irəli sürdüyümüz bir fikri tam təsdiq edir: «Kaslar və saklar eyni tayfadır, adları da eynidir – yalnız adda metateza baş vermişdir. Kaslar həm də
kaşu (elamca) adlanır, saklar həm də şaka adlanır; kas, kaş –
sak, şak eyni sözün müxtəlif tələffüz formalarıdır. Bunlardan ilkini kaslar olmuşdur. Arxa sıra kar «k» səsi daha qədim sayılır. Həm də Azərbaycan ərazisində bu adla tanınmış ən qədim tayfa kaslar he- sab olunur. Deməli, kasların ilkin parçalanması ən azı tunc dövrünə aiddir…» (3,325) Homerin Ksanf sözünü allahlara aid etməsi o de- məkdir ki, bu sözün tarixini insanlarla bağlamaqda çətinlik çəkmişdir, çünki çox qədimdir. Lakin
sözü Homerin müasiri olan saklarla bağlıdır.
«İliada»da troyalılar özlərini həm də dardanlar adlandırırlar. Hektor qoşunlara belə müraciət edir: «Ey Troya, ey Likiya oğulları, ey dardanlar!». (161) Yaxud Axillesin sözləri: «Yumru döşlü troyalı, dardanyalı qadınları uca səslə hönkürməyə məcbur etmək». (277) «Hər dəfə o qaçıb
– bürcə sarı… qorunmağa çalışırdı».(329) Priam bəzən poemada
(361) adlandırılır və s. Cəsur Eney Axilleslə rastlaşaraq döyüş meydanında ona öz nəslini belə tanıdır: İlk babamız Dardan ulu Zevsdən törəmişdir. O, Dardaniyanın banisidir. Onda hələ İlion yox idi, hamı İdanın ətə- yində yaşayırdı. Dardanın bir oğlu oldu – Erixtoni. Erixtoninin oğlu 114
Tros Troyada hakim oldu. Trosun üç oğlu vardı: İl. Assarak, Qani- med (yəqin ki, Qənimət ). Qanimedi allahlar tez apardı, gözəl idi, özlərinə saqi etdilər. İlin bir oğlu oldu – Laomedont. Laomedont Titonda hökmdar idi. Onun dörd oğlu vardı: Priam, Kliti, Giketaon, Lamp. Assarakın oğlu Kapi, Kapinin də oğlu Anxiz. Mən Anxizdən törəmişəm, Hektor isə Priamdan. (304) «İlk babamız Dardan ulu Zevsdən törəmişdir» - sözlərindən aydın olur ki, dardanların bu yerlərə nə vaxt gəldiyi bilinmir, Ho- merə məlum deyil. Müvafiq elmi fikirlər var: «Antik müəllif Apol- lodor Troyanın yaranmasını əfsanəvi Dardan ilə bağlayaraq yazır ki, Atlantın qızı Elektra ilə Zevsdən Yasion və Dardan doğulmuşlar.. Dardan Tevkrin çarlıq etdiyi ölkəyə gəlir, onun qızı Batiya ilə evlənir və burada Dardan adlı şəhər salır. Tevkrin ölümündən sonra ölkə Dardaniya adlanır. Onun İl və Erixtoni adlı oğulları dünyaya gəlir. Erixtonidən doğulan Troy çarlığı ələ aldıqdan sonra bütün ölkə Troya adlanmağa başlayır».(5, 55) «Bu rəvayət troyalıların e.ə. 3000-2500-cü illərdə Kiçik Asiyaya gəlmiş trakların nəsilləri olduğu haqqında K.Blegenin fikri ilə üst-üstə düşür». (5, 55) Aydın olur ki, troyalılar indi (hadisələrin cərəyan etdiyi dövrdə) artıb çoxalmışdır və Dardaniya Troyanın vilayətlərindən birinə çevrilmişdir. Ç.Qa- raşarlı Qazaxıstanda Dardan dağ adı, qırğızlarda şəxs adı olduğunu və
dardan sözünün türkcə «özünü böyük sanan», «lovğa» mənalarında işləndiyini müəyyən etmişdir.(5, 56)
Bu sözə aşağıdakı misralarda rast gəlirik: Troyanın qarşısında xeyli uzaq bir düzəndə Xeyli uca bir təpə var, dörd bir yanı rahat yoldur. Fani insan bu təpəyə
adı vermiş, ancaq Ölümsüzlər – qoçaq-zirək
qəbri deyir.(43) Bati/Batı adı türklərdə geniş yayılmış şəxs adlarındandır. Batiya antik qaynaqlarda (9,65) Dardan hakimi Dardanın arvadı hesab olunur. Qazax qadın adı Batiya , kişi adı məşhur Batı xan antroponimlərini xatırlamaq olar. Kimmerlər . Bu sözü
ilk dəfə Homer ədəbiyyata gətirmişdir: Kommerilər
məmləkəti hər vaxt sisli-dumanlıdır.(492) 115
Üzüb dərin Okean-çay sularını bütün günü Kommerilər yaşadığı bir şəhərə gəlib çatdıq. Yunan dilindən söz rus dilinə tərcümədə daha düzgün işlənmişdir: Skoro prişli mı k qlubokotekuhim vodam Okeana; Tam
kimmeriən peçalğnaə oblastğ. Pokrıtaə veçno Vlajnım tumanom i mqloy oblakov… Yunan dilində Kimmerioi, Kimmerii şəkillərindədir. (13,283) Kimmerlər saklar və skiflərlə bir kökdən olub, ən qədim türk tayfalarındandır. Qam (kahin) ər mənasında olan kimmer sözünün daşıyıcıları geniş ərazilərdə yayılmış, Azərbaycanda dərin izlər qoymuşlar. (3, 301-305) Troya şəxs adlarını diqqətlə nəzərdən keçirdikdə, yunan tələffüzü ilə təhrif edilməsinə baxmayaraq, onların bir çoxunun türk mənşəli olduğunu üzə çıxarmaq olur. Priam – (yun. Priamos ,13,426) Troyanın son çarı olmuşdur. Onillik müharibə nəticəsində onun vaxtında axeylər Troyanı dağıtmış, əhali müxtəlif istiqamətlərə köçüb getməli olmuşdur. Mənbələr göstərir ki, Priamın xalqına e.ə. XIII əsrdə uzaq şimalda – Skandinaviya ərazilərində, Misirdə və s. yerlərdə rast gəlmək olur. Tədqiqatçılar bunun Troyanın süqutu ilə eyni vaxta düşməsini məntiqi hesab edirlər. Priam sözü türk dillərindəki börü , o cümlədən şor, saqay türklərinin dillərində işlənən
– «qurd, börü» (10,1398) və am -«ana» (11,271) sözlərindən olub, «ana qurd» mənasını verir. Qədim qazax eposunda «Priyamın hekayəsi» adlı hissə olduğu göstərilir və Priyam Turan ölkəsinin qəhrəmanı, Əfrasiyabın bahadırı kimi təsvir edilir. (5, 54)
– çar Priamın oğlunun, Troya ordusunun ən qüdrətli sərkərdəsinin adıdır. Yalnız allahların qərarı ilə Axilles ona qalib gələ bilir.
Zahirən bu söz türk sözünə oxşamır. Lakin söz başındakı «h» səsini atsaq və samitləri yumşaltsaq, gd-r sammitləri ilə bu sözü «igid ər» kimi oxumaq mümkündür. 116
Eney – ən cəsur Troya qəhrəmanıdır. Axillesi qorxuya salan bir igiddir, Hektorla əminəvəsidir. Şair onu «Xalq içində allah kimi çox sevilən mərd Eney», «Troyanın müşaviri nəcib Eney» (73) kimi səciyyələndirmişdir. Homer tarixi hadisəni realist bir şəkildə təsvir etmiş, Eneyi müharibədə salamat saxlamışdır: Eneyin Axilleslə birbaşa döyüşə atıldığını, lakin Axillesin hələ ölü- mə məhkum olmadığını görən Poseydon allahların məclisində həyəcanla deyir: Ey allahlar, gəlin xilas eyləyək biz mərd Eneyi, Peleyoğlu əgər onu öldürərsə, Şimşəksaçan Əsla bundan razı qalmaz… Tale belə hökm edir ki, Dardan nəsli gərək tamam kəsilməsin bu dünyadan. Ulu Zeves adi, ani qadınlardan olan bütün Oğulları arasında hamıdan çox sevir onu. Priamın nəslindənsə nifrət edir Kronion. Bundan sonra Troyada əvvəl igid Eney özü, Sonralar da övladları hökmranlıq edəcəkdir. (305) (Kronion Zevs eyni zamanda Şimşəksaçan da adlanır). Məsələ Poseydonun dediyi kimi olur. Eneyin müharibədən sonrakı taleyi uğurlu olmuşdur. Qədim mənbələrə əsasən müəyyənləşdirmişlər ki, məğlubiyyətdən sonra Eney öz qəbiləsi ilə – Dardan qaçqınları ilə İtaliya ərazisinə keçərək etruskların təşəkkülünə səbəb olmuşdur. Yerlilərin başçısı Latin öz qızını Eneyə ərə vermiş, troyalılarla Latinin camaatı birləşərək bir döv- lət yaratmışdır. Yeni yaranmış xalqı Latinin adı ilə Latın xalqı adlandırmışlar. Troyanın süqutundan başlayaraq on altı nəsil öt- dükdən sonra Eneyin 17-ci nəsli olan Romul öz adamları ilə gə- lib Palantiyada qala salmış və öz şərəfinə ona Roma demişdir. Etrusk yazılarında Dardan tanrılarından bəhs edilir. Etrusk ərazi- lərindən üzərində Eneyin təsviri olan qab tapılmışdır. Roma impe- ratorları öz babaları Eneylə fəxr etmiş, Yuli Sezar Eneyi öz əcdadı saymış və Eneyin oğlu Yulun adını daşımışdır. (bax: 5,64-65) Bun- ları ona görə bir qədər təfərrüatı ilə qeyd edirik ki, türk mif və əfsanələrinin qərbə necə yayıldığı ilə oxucu bir daha tanış ola bilsin. 117
Türklərin həmin dövrdə İtaliya ərazilərinə köçməsi barədə başqa tarixi məlumatlar da vardır. Bu axının bir mühüm səbəbini də Troyanın süqutu dövründə Kiçik Asiyada baş vermiş dəhşətli aclıqla izah etmişlər. Tarixdə bununla bağlı iki mühüm köç haqqında məlumat verilir: «E.ə.XII yüzilliyin başlanğıcında (biz onun tarixini dəqiq müəyyənləşdirə bilmirik) Xett imperiyasının məhvini təqribən xalqların iki köçü ilə əlaqələndirirlər. Onlardan biri 1225-ci ildə Merneptax dövründə, o birisi isə 1192-ci ildə III Ramses dövründə Misir sərhədinə köçürmədən ibarət olmuşdur. İkinci köç- dən az sonra və ya dərhal ondan sonra, görünür, Troyanın süqu- tu baş vermişdir (yunan mənbələrinə görə). Hər iki köç xalqların tərkibinə görə tamamilə müxtəlif idi və müxtəlif səbəblərdən baş vermişdi. Merneptaxın dövründə Kiçik Asiyada elə dəhşətli aclıq yayılmışdı ki, tirrenslərin də (başqa sözlə etruskların) bir qisminin turuşlar adı ilə birinci dalğada hərəkətinə səbəb olmuşdu. Yerdəyişmə iqtisadi səbəblərlə bağlı idi. Mühacirlər dəniz yolu ilə Kiçik Asiyadan qərbə yönəlmişdilər (onların bir hissəsi İtaliyaya düşə bilərdilər)…» (16,16-17) Eney sözünü yunan dilindəki aenea («əbədi») və latın dilindəki
etmişlər.(5, 55). Lakin fikrimizcə, bu söz türk dillərində çox geniş şəkildə işlənən «qurd balası» mənasında
sözündəndir. Böyük türk xaqanlığını yaratmış Bumın kağanın tayfası da çin dilində bu sözlə a-şina – «nəcib qurd» adlanırdı. (rus dilindəki henok , türk dillərindəki ənik, çin dilindəki şena sözləri eyniköklüdür; bax: 14, 97-114)
– Priamın oğludur. Onun Aqamemnonun qardaşı Menelayın arvadı gözəl Yelenanı qaçırıb Troyaya gətirməsi müharibə üçün bəhanə sayılır. Odur ki hərdən qınaq mənbəyidir: «Ey saçını qız tək hörüb, qızlardan göz ayırmayan lovğa qoçaq…» (163) Paris - «bars» (pələng) sözündəndir. Türk dillərində Bars buğa, Bars beg, xakas dilində isə Paris adları məlumdur. (6,,84-85) Troya qəhrəmanlarından Alber adının «alp ər»
mənasında olduğu, Askan şəxs adının «azqın» sözü ilə bağlı olub «dəcəl, qəzəblənmiş, qızmış, tərs, sözə baxmayan» mənalarında iş- 118
ləndiyi izah edilmişdir..(5,56-57) Priamın bacısının adını bildirən Aytilla adı qırğız antroponimiyasındakı Aytilla ilə müqayisə edilmişdir. (5, 58) Bu söz bəlkə də böyük hun sərkərdəsinin adı- nın -
sözünün əcdadıdır. Afrodita troyalıların dilində Bayana şəklində qeydə alınmışdır. Bayana türk mifologiyasında himayəçi qadın tanrısı sayılır və «bəy ana» kimi izah edilir. (12,82-85) Bunlardan başqa, poemalardakı
(Priamın qaynatasının adı, 313),
(246), Elat (tərcümədə Yelat
verilib, 90) kimi şəxs adlarının, Tayget dağ adının (tərcümədə Qayget gedib, 439), Aksi çay adının (44) türk mənşəli olduğunu söyləmək müm- kündür.
Ümumən Homerin «İliada» və «Odisseya» poemalarındakı onomastik leksikanın ətraflı tədqiqinə xüsusi ehtiyac vardır. Biz isə Homer dövründə «Dədə Qorqud»u yaradan oğuz türk tayfalarının axeylilər və başqa hindavropalılar ilə qonşuluq şəraitində yaşadıqla- rını, yaxın əlaqə və münasibətdə olduqlarını göstərmək üçün bir neçə nümunəni nəzərdən keçirməli olduq. Bunlar göstərir ki, bir kök- dən olan insan eyni real hadisələr, eyni mif və əfsanələr əsasında dastanlar yaradır və həmin dastanları tədricən öz səciyyəsinə müva- fiq şəkildə cilalayır.
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|