Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mene, mene tekel uparsun » cümləsi, doğrudan da, «Məni tək əl aparsın» deməkdir və türkcədir. Şəfizadə
ifadəsinin keçmiş türklərdə «allah» demək olduğunu və cümlənin «Məni allah aparsın» mənasında işləndiyini qeyd etmişdir. İsa peyğəmbər başqa hallarda da bu dildə danışıb: («İncil»də – «Markdan – 34)
…» (saf ağ fanidir). Vavilion şəhərinin adı ərəbcə
– «qapı», ili – «allah» mənasında izah olunur. Lakin Şəfizadə bu sözün birinci hissəsinin türkcə bağ - allah mənasında, ikinci hissəsinin bilmək feli olduğunu düşünür. Söz həqiqətdə də Bağbil kimi
etimologiyalaşdırıla bilər. B.Şəfizadə əsərin ikinci fəslini «Avesta»nın ən qədim və oriji- nal tərkib hissəsi olan «Qatlar»ın linqvistik təhlilinə həsr etmişdir. Müəllif burada daha böyük zəhmət çəkməli olmuşdur. O, bəlkə də türk aləmində ilk dəfə olaraq, «Qatlar»ın yeni transkripsiyasını ver- miş və «Qatlar»dakı şeir bəndlərini yenidən tərcümə etmişdir. Müəl- lif yazır: «Qatlar»ın bütün mövcud nəşrləri heç bir vəchlə nəinki adekvat deyil, heç mətnin orijinalının əlli faizini də əks elətdirmir. Avestaşünaslıqda ən yaxşı tərcümə hesab edilən H.X. Bartolomeo- nun da təcüməsi orijinala nə qədər yaxın olsa belə, adekvat qəbul olunmayıb. Buna səbəb isə, hər şeydən əvvəl, «Avesta»nın, o cüm- lədən deyilənə görə, nisbətən bizə az dəyişilərək çatmış «Qatlar»ın ən ilkin variantının hansı dildə yazılmasının müəyyənləşdirilə bilmə- məsi olub. Yaxud da onu müəyyənləşdirmək istəməyiblər…» (2, 122) Odur ki müəllif yenə yazır: «Biz məsələni tamamilə başqa cür qoyduğumuzdan – yəni abidənin türk dillərinin ən ulu babası olan bir dildə, Azərbaycan türkcəsinin ən qədim variantında – prototürkcədə qələmə alındığını irəli sürdüyümüzdən - elə hesab eləyirik ki, verdiyimiz müasir anlam ideal olmasa da, mətnin orijinalına yaxındır. Hər şey tamam yeni və orijinaldır». 140
Mətnlərin türkcə şərhi, «Avesta» aylarının adları və onların izahı üzərində xüsusi dayanılmışdır. «Qatlar»ın tərcümə və izahı, təbii ki, çox çətindir. Lakin müəllif bu böyük çətinliyin öhdəsindən gələ bilmiş, mətnlərin ağlabatan transkripsiya və tərcüməsini vermişdir. Tərcümə və izah «Qatlar»ın dilinin türk dili başlanğıcına – prototürkcəyə aid olduğuna ciddi inam yaradır. Kitabın sonunda verilmiş lüğət də bu inamı artırır. Biz Tariel Nüvədilinin şumer mətnlərini tərcüməsindən danışarkən söylədiyimiz bir fikri burada da təkrar edirik. Belə mətnlərin üzərində aparılan işə oxucunu tam inandırmaq üçün ilk növbədə öz əlifbası ilə mətnin orijinalını, sonra ən yaxşı, ən mükəmməl transkripsiya və tərcüməsini verib, bundan sonra yeni transkripsiya və tərcüməni ortaya qoymaq lazımdır. Bu olardı mükəmməl nəşr və gələcəkdə nisbətən asan şəkildə tədqiqat davam etdirilə bilərdi. Lakin bunun üçün Şəfizadənin pulu çatmazdı. Bu cür hallarda dövlət vəsait ayırmalı və Şəfizadə kimi nadir mütəxəssisləri kənar işlərdən təcrid edib, yüksək maaşla belə bir abidə üzərində işlətmək lazım idi. Bununla belə, 10-12 minillik dövrdə zamanın sınaqlarından keçib gələn sözlər və şəkilçilər vardır ki, onlar oxucunu daha çox inandırır. Bu cəhəti nəzərə alaraq, Şəfizadənin aşkara çıxardığı türkcə lüğətdən bir neçə nümunə qeyd edirik:
– apar, avare – avara, aşağı, aeş – eşmək, azəm – özüm, ayana – o
yana, ana – ana, ana – ora, apa – apar, açı – söz açmaq, aşaoxşayantao – aşa oxşayan, bavat – babat, baod – odlu, va/vayu – vıyıltı, qat – qat, səma qatları, ərəş – düz, hamar yer,
– qaçış ( irmək feli),
isan – güc, əsas ( əsən sözü),
yaente – yetən, yazamande – yaza bilmədim, yaiş - enən, yağış, yayao – yayıcı,
– yaş,
yasa – yazı, qanun, yasa, yasta – yastı, yat – yet, çat və s. Bu sözlərin müxtəlif mənaları vardır, biz müəllifin göstərdiyi müasir işlək mənalarını qeyd etdik. Şəkilçilərə, məsələn, müəllifin üzə çıxardığı hal şəkilçilərinə ba- xaq.
Adlıq hal: şəkilçisiz - Qat
Yiyəlik hal: - m,-am,-im, -yam,-ım,-əm -
Qatam, Qatım. 141
Yönlük hal: -a, -na, -vo,-avo -
Qata, Qatao . Təsirlik hal: -i,-ı, -ayi - Qatı, Qatayi . Yerlik hal: -ta,-da –
Qatda Çıxışlıq hal: --tan, -dan –
Qattan. Təbii ki, hallar bir-birini əvəz etmişdir. Məsələn, man-i- yaita sözü «mənə yetən» mənasındadır – təsirlik şəkilçisi yönlük hal vəzifəsində;
sözü «bizim qayğımız» kimi izah olunur.
şəkilçisi yiyəlik, yönlük və təsirlik halları ifadə edə bilmişdir (282) və s. Şumerdə də əsasən belədir və az-çox savadı olan şəxs görər ki, bunlar müasir türk hal şəkilçilərinə müvafiqdir.
cəm şəkilçisi işlənmişdir: man-an –
mənlər, yəni
biz mənasında. Hiss olunur ki, şəxs əvəzlikləri hələ ikili vəziyyətdədir, həm əvəzlik formasında, həm də şəkilçiləşmiş variantlardadır. Məsə- lən,
sözü «mənim şərim», Anqra-manyu sözü
«mənim vəhşi ruhum» kimi izah edilir ki, bu sözlərdə – man şəkilçi-əvəzliyi aydın görünməkdədir. Atman – «mənim odum», «Adəm», «Enerji» mənalarında.
– sözü müxtəlif mənalarda (adətimcə, dediklərim qədər və s.) işlənmişdir. Sözün kökü
- «demək» sözüdür (admaq-aymaq-ayıtmaq və s.). Şübhəsiz, bu söz
keçidi ilə «Dədə Qorqud»dakı aymaq
( Çoban aydır – Çoban deyir) sözüdür. Söz kökündən sonra gələn –t şəkilçisi həm cəmlik, həm nomi- nativlik bildirir, feldən ad düzəldir.
şəxs şəkilçisi, -ça – «kimi, qədər» mənasında qoşmadır. Beləliklə, sözün dəqiq mənası «dediklərimcə»dir (dediklərim qədər). -
şəkilçisi sözlərin sonunda işlənərək sözə nominativlik verir:
– (
aya - yerimək sözündən) gediş, hərəkət; aocao ( uca sözündən) – ucalıq; atrao (
at/od sözündən) – otaq; dutanho – tutan, xəbərçi; yayao – yayıcı, yaradıcı; hamo –
hamı və s. Görünür, bu şəkilçi sonralar sıradan çıxmışdır. Hiss olunur ki, ümumən hələ də öyrənilməli çox şey var. Mə- sələn,
sözü «sümük» deməkdir («S» səsi sözün ilkin kökü- dür); eyni zamanda
sözləri də sümük deməkdir. Halbuki bu sözlərdə bu gün də dilimizdə işlənən ad düzəldən
sinonim şəkilçiləri vardır. Ya söz sonundakı –u şəkilçisi də ad 142
düzəldir, ya da sözdə hərəkət mənası var. İş sözü ilə bağlı olan işanaim, işanaiti, işasa, işentu, iştim sözlərinin hamısı bir mənada izah olunur - «can atmaq».
şəkilçisi: ah-van – ahunun yeri, odun, işığın yeri; –ən feli sifət şəkilçisi: bannayən – banlayan, banla əyan olan;
sözü sahib, cənab, ağa mənasında izah edilmişdir. Çünki allah
sözünün fərqli daşıyıcısı var: baoq – bağ, boq; bunları biz «Dil tarixi»ndə geniş izah etmişik.
- «verilən od» kimi izah edilir, əslində, allah odu, allahın verdiyi od deməkdir.
şəkilçisi də sözlərin sonunda gələrək nominativlik bildirir: «işçi» mənasında
sözündən: vastrya – əkinçilik, malqara;
(vurmaq sözündən) –müdafiə, silah, vuran. «Qatlar»ın dilində izah edilməsi çətin olan şəkilçilər vardır.
– sözü lüğətdə «ətrafında, dairəsində, odun dairəsində, bayır odu» kimi izah edilmişdir.(2, 284) Biz burda bir neçə element görürük: pair – bayır, ot - od sözü, - ja isə
-ca şəkilçisidir; aradakı –ya şəkilçisi, ola bilər ki, yönlük halın şəkilçisidir. Onda sözü belə izah etmək olar: bayıra (səpələnən) od qədər. Ya da nominativlik əlamətidir. Yazamaide – sözü «yaza bilmədim» kimi izah olunur. Bu, təxminən, yazamadım kimi başa düşülür. Burada həm ixtisar var, həm də inkarlıq bildirən –ma şəkilçisi. Ayrıca verilmiş ma sözü
«yox», «etmə», «eləmə» mənalarında və cəm bildirən söz kimi izah edilmişdir. (2, 280) Bu sözün mə formasının olması göstərir ki, söz artıq şəkilçiləşmişdir.
(bəzən daha qədim forması –yaça ) şəkilçisi daha çox işlənir və qədər, kimi qoşmasının mənasını verir, müasir dilimizdə – ca,-cə qoşmasıdır: mənça – məncə, təfəkkürümcə, -uk – tutuk – tutmaq, tutuq – isim düzəldən şəkilçi. İndi Şəfizadənin tərcümə etdiyi bəndlərdən birinə diqqət yetirək: Mazdao saxare mairişta yazi vavərəzoit pairiçizit. Daevaişça maşyaişça vareşaite aipiçizit. Hvu viçiru Ahuro ata nə anhat yata hvu vasat. 143
Tərcüməsi: Möhkəm Məzda, ətrafa yayılan hərəkətləri yazıb saxlayırıq. Divlər qədər, insanlar qədər inananlara istiqamət ver. Bu Ahura odundan nə qatlara yetdi, nə də sürülərə.(2, 138) Sözləri söz sırasına əməl etməklə yerinə qoyaraq bir qədər fərqli tərcümə də almaq olar. Mətndəki sözlər çoxmənalıdır. Müəllifin göstərdiyi mənalar da var. Biz verdiyimiz mənalar da var. Misralar üzrə sözlərə baxaq: 1-ci misra: Mazdao – Mazda
Saxare – sıx, möhkəm (söz kökü: sax –sıx) Mairişta – (qeyd edirik) dilimizdə qalmayıb Yazi – y>g keçidi ilə - «gizli» sözü Vavərəzoit - «verdim» sözü və sözün sonunda oit – od deməkdir
Pairiçizit – sözün əvvəlində «bayır» sözü çöl, ətraf mənasında yaxşı qalıb. Misra:
2-ci misra: Daevaişça - «daev» div deməkdir. Sözdəki –ça şəkilçisi bizim indi işlətdiyimiz
şəkilçisidir: dəvəcə böyümüşsən, köşəkcə ağlın yox. Bu şəkilçi-qoşma «Avesta» dilində alınma ola bilməzdi, çünki, əvvələn, qrammatik vasitə, qoşma çətin alınar, həm də çox işlənmişdir; digər tərəfdən, bizim dilimizdə də alınma deyil. Odur ki «Avesta» dilinin ilkin türk mənşəyi barədə çox söz deyir.
– insanlar qədər (-ça yenə həmin şəkilçidir). Maşya – şumer dilində də insan, adam deməkdir. Vareşaite – inananlar; bu söz Hind-Avropa dillərindən rus dilindəki «vera» sözünün (inam, inanmaq) kökünü saxlamışdır. Bu hal göstərir ki, «Avesta»nın dili həqiqətən çox qədimdir, o qədər qədim ki, hələ ulu dilin sözləri bu və ya digər dərəcədə bütün pro- 144
todillərdə var və aradan çıxmayıb, dillər gələcək ailələr üzrə hələ ona «yad» olan ünsürlərdən tam «təmizlənməyib». Aipiçizit – istiqamət (vermək) – dilimizdə qalmayıb. Misra:
145
3-cü misra: Hvu – «bu» (h)vu=vu (bu); b>v keçidi ilə yanaşı, h səsi göstərir ki, söz nəfəsli tələffüz edilirmiş.
– seçilmiş; «viçiru Ahuro» - «seçilmiş, peyğəmbər Ahura» mənasındadır. Ön sıra samitlər bir-birini əvəz edə bildi- yindən bu sözün inkişafında v>s (
seçmək feli; birbaşa olmaya da bilər) keçidini düşünmək olar (12 min il!)
– Ahura
Ata – odu
Nə – «nə» bağlayıcısı. Görünür, bu bağlayıcı ilkin mərhələ- də təkrarsız işlənməklə təkrarlıq ifadə edə bilmişdir.
sözləri də bu mənada izah edilmişdir.(2, 282) Anhat – ortalığa, oralara; an sözü şumerdə və bizim qədim ədəbiyyatda 3-cü şəxsin təkini bildirir –
sözünü; - at isə
cəm şəkilçisidir – bütün dünya dillərində işlənir, ulu dildən qal- madır. Söz şəkilçisiz hal bildirir. Yata – yetə, çata mənasındadır. Hvu – bu
Vasat – bu söz sürü, astana, çəmənlik, otlaq mənalarındadır. Kökdə ast(ana)
aydın hiss olunur. Misra: Bu seçilmiş Ahura odu nə ortalığa yetdi, bu (nə) astanaya. Şeirin ümumi məzmunu belədir: Qüdrətli Mazda, ətrafa verilən odun nə qədər olduğunu giz- li qeyd edirik, Divlərə qədər, insanlara qədər şadlıq verən istiqamətlərə (yayılır) (Yəni sənin odun bilirik şər qüavvələrə, xeyir qüvvələrə nə qədər xoşbəxtlik gətirir). Amma peyğəmbər Ahuranın odu (azlıq eləyir), hələlik, nə ortaya (ortalığa, ocağa) çatır, nə astanaya. Bəndin mənasını, təbii ki, başqa cür də yozmaq olar. Amma bizi dil maraqlandırır. Oxucu özü də görür ki, 10-12 min il ərzində dildə bu qədər uyğunluq qalıb. Bu, yaxşı mənada çox maraqlıdır və müəllifin dil barədə gəldiyi nəticələrin doğru olduğunu göstərir.. Biz kitabı diqqətlə oxuduq, lüğəti bir neçə dəfə gözdən keçirdik, əlifba cədvəllərinə baxdıq, müəllifin tərcümələri üzərində fikrə daldıq. Dil materialı bizi daha çox düşündürdü. Gördük ki, 146
gözdən keçirdiyimiz bir bənddə hər bir element, demək olar ki, türkcədir. «Qatlar»ın lüğəvi və qrammatik xüsusiyyətləri göstərir ki, bu əsər bizim təsəvvür etdiyimizdən qat-qat uzaq keçmişin yadigarıdır. V.E.Lariçev «Zamanın təkəri» əsərində (Moskva, 1986,s.34) yazır ki, «Avesta» və «Riqveda»nın tədqiqatçıları belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, «…bu abidələrin mətnlərində əks olunmuş kosmoqonik və kosmoloji sistemlər haradasa 14-20 min il bundan əvvəllərə aid olunmalıdır». (11, 34) «Avesta»nın dilində türkizmlər aparıcı olsa da, burada gələcək Hind-İran və ərəb dillərinə aid xüsusiyyətlər də qalmaqdadır. Məsələn, «dil» sözünə diqqət yetirək:
– dil,
hucistim – yaxşı danışmaq, çivişi – danışmaq, advaişu –
deməklə, adanaiş – demək, dediklərim, baxetraxya – ixtilat, danışmaq, nitq,
– yaxşı danışmaq, vaxyo – söz, danışıq, zafar – ağız, danışıq, dialekt, ləhcə, zəvim – qışqırıq, çağırış, zuta – qışqırıq, çağırış, səs, yazamaite – söz, yazı sözləri işlənmişdir. Bunlardan bir qismi ərəb dilində səlisləşmişdir (
– ixtilat, danışıq, nitq, huxta – yaxşı danışmaq), bir qismi türk (
– deməklə, adanaiş – demək, dediklərim, yazamaite – söz, yazı, çivişi – quş civiltisinə bənzər danışıq). Zəvim – sözünü də indi işlətdiyimiz «zəvzək» sözü ilə əlaqə- ləndirmək olar. Qalanı müasir dillərdə müşahidə olunmur. Bunlar da göstərir ki, hələ müasir dil ailələrinin başında duran protodillərin yenidən formalaşmadığı, hələ tam müstəqil inkişaf yoluna düşmədiyi bir dövrdür. Əgər belədirsə, bəşəriyyətin özü üçün «Avesta»nın dilini zərrəbin altında öyrənmək maraqlı olmalıdır. Bunu bir həqiqi filoloq kimi çox güclü duyğuya malik olan Şəfizadə özü də duymuş və bizim dediyimiz nəticəyə gəlmişdir: «Avesta»nı nəzərə aldıqda «…fars dili, yevrey dili, ləzgi, tat, saxur, erməni, udin, kürd, talış və s. onlarla dil və xalq adları şərtidir. Çünki bu «xalqların» və dillərin bir az qədim tarixi za- manlarda izləri yox olub gedir. Və bu adlanmalar hamısı bir məcraya tökülür. Xüsusilə də qədim abidə və yazıların mətnlərində. «Avesta» da bu qəbildəndir. Onun mətnində bütün dillər və xalqlar hamısı yox olub, vahid bir dilə və xalqa dönürlər. Hətta dediklərimizə nisbətən qədim sayılan fars, əhəməni, pəhləvi, dəri, ivrit, yunan, şumer dilləri və xalqları da həqiqətən belədir! Onda 147
heç kəsin inciməyə haqqı yoxdur. Sanskritin, semitin və ümumiy- yətlə, hind-avropa adlandırılan silsilənin də bura bağlandığını nəzərə alsaq, deməli, biz hər hansı abidəni – burada «Avesta»nı – daha diqqətlə, dönə-dönə öyrənməliyik ki, bu ilk qaynaq vahid qay- naq ki, ondan sonralar dil adlandırdığımız ləhcələr törəmişdir…» (2, 311)
«Avesta»nın tədqiqi Vətən tarixinin, Vətənin mədəniyyət tarixinin tədqiqidir. Həm də misilsiz bəşəri mövzudur. Ona görə də dövlət qayğısı ilə əhatə olunmalıdır. Şəfizadənin əsəri tək- milləşdirilərək rus, ingilis dillərinə çevrilib yayılmalıdır. Biz bu yolla Azərbaycanın qədimliyini, Azərbaycan mədəniyyətinin bəşər mədəniyyətinin başında durduğunu dünyaya sübut edə bilərik. Şəfizadə bu kitabla hələ ilkin variantda bir neçə doktorluq işinin öhdəsindən gəlmişdir. «Avesta»nı bir də başqaları onun qədər çətin öyrənə bilər.
148
ƏDƏBİYYAT 1.Q. K a z ı m o v. Azərbaycan dilinin tarixi (ən qədim dövrlər- dən XIII əsrə qədər). Bakı, «Təhsil», 2004. 2. B a l o ğ l a n Ş ə f i z a d ə. «Zərdüşt, Avesta, Azərbaycan…», Bakı, 1996; elmi redaktorları Kamal Talıbzadə və Yaşar Qarayev. 3. Buddizm və Mərkəzi Asiya xalqlarının ənənəvi inamları. Moskva, 1981. 4.A. O. M a ko v e l s k i. Avesta. Bakı, 1960. 5. V o l t e r. Fəlsəfə əsərləri. Moskva, 1986. 6. V. Y. P r o p p. Sehrli nağılların tarixi kökləri. Leninqrad, 1986. 7.Q. K a z ı m o v. Homerin poemaları və «Kitabi-Dədə Qorqud». Bakı, «Təhsil», 2006. 8. N. S. S o ko l o v. Avesta dili. Moskva, 1961 9. R. F r a y. İranın irsi. Moskva, 1972. 10.Q. K a z ı m o v. Sənət düşüncələri. Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası, Bakı, 1997. 11. V. E. L a r i ç e v. Zamanın təkəri. Moskva, 1986. 149
ŞUMER - TÜRK ƏLAQƏLƏRİNƏ DAİR YENİ ƏSƏR Bu günlərdə (24 noyabr 2006) Cənubi Azərbaycan ziyalılarından Rəhman Purəkbər Möhsüm oğlu Xeyavi Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun nəzdində olan müdafiə şurasında «Şumer və Ural-Altay dillərinin tarixi-tətbiqi Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|