Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
dünyadan nəql etmək ifadəsinə işlənmə cəhətdən müvafiq olsa da, ikincisi rihlət/rehlət sözünə görə çox köhnəlmişdir. «Dastan»dan verilmiş sonrakı müvafiq ifadələrdə də o biri müqabillərinə nisbə- tən, müasirlik çaları vardır. 210
«Mehri və Vəfa»nın dilində «Dastan»ın dilində nəzərə çarpmayan aşağıdakı ifadələr vardır: aramı qalmamaq (77),
axirət mənzilinə yetirmək (15)
– basdırmaq, başına dövlət quşı qonmaq (44), baş-göz eyləmək (
Əvərəyim baş-göz eyləyəm səni ) – (44) – evləndirmək,
(67), cahandan getmək (13) – ölmək, cəfa çəkmək (18), canın almaq (21) – öl- dürmək,
(61), canı göynəmək (25),
canı çıkmaq (30)
/ can çıkmaq (14) – ölmək, (mürdə cismə) can gəlür (47) – ölü cisim dirilir, cigərin dağlamaq (30),
əlini dutmaq ( Düşmüşəm, dut əlimi ) (18) – kömək etmək, əndişəyə düşmək (19), əqli getmək (20), əqli başından getmək (28),
əqli başına gəlmək (20),
əl yugil (34) - əl çək, əl üz,
(38) – itirmək, əldən-ələ düşmək (63) –
korlanmaq, pozulmaq (qadın haqqında), xoş gəldin (55), kişi olmaq (44) – adam olmaq, qara geymək (30) – yas saxlamaq, qədəm basmaq (27), qeyrət qurşağın belinə bağlamaq (39) – qeyrətə gəlmək, qeyrətlənmək, ömür sürmək (13) – yaşamaq,
(25) - sevdaya düşmək, şeytanın ustadı (26) – qatı fitnəkar, təxt-tac gözünə gəlməmək (25), vəsiyyətin dutmaq (14), yakasını yırt- maq (32),
yas dutmaq (30),
yola düşmək (18),
yürəgi dağ- lamaq (35) və s. Bir sıra fonetik dəyişmələri nəzərə almasaq, bu ifadələrin çoxu ədəbi dilimizdə, bir qismi ümumxalq dilində işlənməkdədir. Bir çoxunun tarixi çox qədimdir.
tipli ifadələr xalqımızın qədim nağıllarında, dastanlarında işlənə-işlənə gələn ifadələrdir.
ifadəsinin sinonimi olan evərmək feli «Dədə Qorqud»un dilində də işlənmişdir;
ifadəsi indinin özündə də kənd yerlərində filankəsdən əlimi yumuşam (yəni əl üzmüşəm) şəklində qal- maqdadır. «Adam olmaq» mənasında
ifadəsi də belədir. İfadələrdəki sinonimlik də maraqlı olub, əsərin yarandığı dövrdə dilin nə qədər zəngin olduğunu göstərir
ifadələrinin hər 211
birində ölmək, öldürmək, bu dünyadan getmək anlayışları ifadə olunur; cəfa çəkmək - əndişəyə düşmək, canını eşqin oduna yakmaq - sevdayə könül bağlamaq - yakasını yırt- maq və s. ifadələr də yaxın mənaları ilə diqqəti cəlb edir. «Mehri və Vəfa» poemasının dilindəki ifadələrin bir qismi müasir dilimizdə işlənmir. Belə ifadələrin bəziləri ümumən arxaikləşmişdir. Məsələn:
(15), dünya şüğlündən əlini götürmək (30), ədl dad eyləmək (75), hökmünə girmək (13), başına dövlət qonmaq (75), əqlin aldırmaq (69) – ağlın itirmək və s. İfadələrin bir qismində leksik və ya az hallarda qrammatik arxaikləşmə mövcuddur. Məsələn: araya firaq düşmək (65) – ayrılmaq, bir yişə ucun tutmaq (17) – bir işdən yapışmaq, canı tənindən çıkmaq (21)
– ölmək, can cana irişmək (45) – can cana çatmaq, canü başım fədadır (48), cigərin yakmaq (31), əqlini başına dirmək (34) – əqlini başına yığmaq, gərdinə irməmək (19) –
tozuna da çatmamaq, könlin qomamaq - könlünə dəyməmək (60),
(43) – canına ayrılıq odu düş- mək. Bu misallardakı firaq, yişə, tən, irişmək, fəda, yakmaq, dirmək, gərd, qomamaq, son misaldakı firqət və
irmək sözlərini sıra ilə ayrılıq, iş, bədən (bəzən göz ),
y etişmək (çatmaq), qurban, yandırmaq, yığmaq, toz, dəymək, ayrılıq və
çatmaq sözləri ilə əvəz etsək, bu gün ədəbi dilimizdə işlənən ifadələr alınacaqdır.
(72) –
ağlını itirmək ifadələri isə əlindən tutmaq, ağlını itirmək şəklində dəyişmişdir; xoş keçəlüm (24),
sayru düşmək (13),
tütüni başından çıkmaq (25),
yüzi yüzə irişmək (31) – tipli ifadələr isə «Dədə Qorqud»u yada salır. Məsnəvinin dilində bir sıra hikmətli cümlə-misralar işlənmişdir. Bunlar «Dastani-Əhməd Hərami»də olduğu qədər olmasa da, poetik təfəkkürün ümumiləşdirmə imkanlarını üzə çıxarmaq üçün kifayətdir: Kişi namusu qoyunca, ölsə yeg. (17) 212
Taxta aldanmaz aşiq olan kişi, Aşiqin başında əql qılmaz qərar.(26) Kim nə bilür bəni kim, bən nə quşam? (59) Savuk dəmir dögməgin assısı yok. (74) Bu Vəfa candır, buna bən bir tənəm. (74)
zəngindir. İfadələrin əksəriyyəti ümumxalq dilində işlənməkdədir:
(50) – huşunu itirmək, alqış eyləmək (35),
bağrı başı sökülmək (77) – dərdlənmək, bağrı qana qərq olmaq (49) – dərdə düşmək, başını daşlara dögmək (15) –
hədsiz peşman olmaq, başına zaval gəlmək (58) – bədbəxtliyə düçar olmaq.
(78) - çarə qılmaq,
(81) - ölmək, can qurtarmaq (78) – xilas olmaq, can parası (60) – əziz adam, cavab almaq (34),
cigər dolu qan (79) – son dərəcə kədərli, dəng eyləmək (35), dərisinə sığmaz olmaq (73) – fərəhindən şişmək,
(28) – danışmaq, döşək vaxtı (42) - döşəyə girmək, gecə bir yerdə yatmaq, zifaf, duz-əkmək yemək (55) – dostluq eləmək, dilindən gövhər saçmaq (14)
– ən zərif ifadələr işlətmək, eyninə gəlməmək (48) – vecinə almamaq,
(25) – xilas olmaq, fələk peymanəsin içmək (24) – ölmək, fikrə batmaq (25) – fikrə getmək,
(63) - fikrə getmək, fikri getmək (36)
– fikri dağılmaq, gərdəgə girmək (40), gögdəsindən başın almaq (24) – öldürmək, gözünün ağı-qarası (37) – əzizi, yeganəsi,
(74) – intiqam üçün döyüşə hazırlıq vəziyyəti almaq,
(37), hicr oduna yaxmaq (42),
xurdi, xaşxaş olmaq (83) – (xurd-xəşil olmaq) ölmək,
(54) – daxilən əsəbiləşmək, qızışmaq,
(42) – işi yerinə yetirmək, işini bitirmək (78) – öldürmək, iş işləmək (33) - gözlənilməz hadisələr törətmək,
(30), qana qərq olmaq (24) – ölmək,
(76) – öldürmək, qərar eyləməmək (69) – sakitləşməmək, qəsd etmək (78) – öldürmək, qol-qa- nadı olmaq (33) – yaxınları, köməkçiləri olmaq, qulluq 213
yetirmək (31), laf urmaq (21) – çox danışmaq, məsləhət görmək (33), ömrü dağılmaq (24) – ölmək, pərdə götürmək (30) – aranı açmaq, seyran qılmaq (21) – seyr etmək, baxmaq,
(38) – əliaçıq, səxavətli, sözə gəlmək (22) – danışmaq, dillənmək, söz uzatmaq (24) – uzun danışmaq,
(41) – sözünə baxmamaq, şükr eyləmək (34),
yaman gün (43),
yol tutmaq (45),
yol tutub getmək (18) – yola düşmək, yola rəvanə olmaq (45) – yola düşmək,
(25) /
yüz tutub getmək (75) - getmək, yüzi qara (82), yüzü suyu dökülməmə k (58) - abrımı qorumaq. Bu ifadələrin bir qismində yalnız fonetik arxaizmlər möv- cuddur. Şübhəsiz, ifadələrin semantikası da müəyyən dərəcə dəyişmişdir. Məsələn, sözə gəlmək – ifadəsi bu gün ədəbi dili- mizdə danışmaq, dillənmək, dilə gəlmək mənasında deyil, əsəbiləşmək, əsəbi danışmaq mənasındadır. Lakin ifadələrdə belə dəyişiklik azdır. Bir sıra ifadələrdə hələ məcazilik zəifdir, ilkin məna ilə əlaqə aydın sezilir: duz-əkmək yemək, gərdəgə girmək, pərdə götürmək və s.
Candan keçmək – canın cəhənnəmə ismarlamaq - fələk peymanəsin içmək – gögdəsindən başın almaq - xurdi, xaşxaş olmaq - işini bitirmək - qana qərq olmaq - qanını içmək - qəsd etmək - ömrü dağılmaq kimi ölmək, öldürmək anlayışlarını bildirən yaxın mənalı ifadələr frazeoloji vahidlərin zənginliyi baxımından əsərin müasir mərhələyə çox yaxın bir ədəbi dilin nümunəsi olduğunu sübut edir.. «Mehri və Vəfa»da olduğu kimi, «Dastani-Əhməd Hərami»də də bəzi ifadələr artıq arxaikləşmişdir. Belələrindən:
(35) – fikirləşmək, canına rəhmət irişmək (15) – rəhmətlik olmaq, qan qaşınmaq (17) – çox bərk qorxmaq (ilk dəfə «Dədə Qorqud»da rast gəldiyimiz ifadədir),
(67) – qayğısını, qəmini yemək, mülki-dini yıxmaq (15) – dinə rəxnə vurmaq kimi ifadələri göstərmək olar. Aşağıdakı ifadələrdə isə leksik arxaikləşmə müşahidə olunur:
(77) – ağlını toplamaq, ağlı irişmək (81) –
ağlı çatmaq, bıçaq sögügə irmək (58) – bıçaq sümüyə dirənmək (səbri tükənmək),
(56) – allah 214
sənə yar olsun, dilini əbsəmcək tutmaq (42) – dilini dinməz saxlamaq,
(59) – dünyanı axtarmaq, gəzmək,
(18) – gecəni gündüzə qatmaq, düni günə ulamaq (28) – gecəni gündüzə qatmaq, əfqan içində qalmaq (48) – dərd-fəğan içində qalmaq, əsən qal (56)
– salamat qal, halı digərgun olmaq (49) – halı pərişan olmaq, haqqa yüz urmaq (54) – allaha üz tutmaq, hekayət qılmaq (16) – hekayət eləmək, danışmaq, nəql etmək, xuyunu almaq (40) – xasiyyətini almaq, könlün yəğma qılmaq (61) – ürəyini fəth eləmək,
(23) – qulaq vermək, eşitmək,
(21) – məhəl qoymamaq, mu- radına irmək (81) – muradına çatmaq, söz ögüş (54) – söz müxtəsər,
(38) – sözü sındırmaq, şükr qılmaq (27) – şükr eləmək, təşviş qılmaq (25) – təşviş eləmək, usunu başa gətirmək 980) – ağlını başına gətirmək, yolu irmək (70) - yolu tapmaq, fürsət ələ girmək (62) – əlinə fürsət düşmək. Lakin bunlar özləri də o qədər çətin başa düşülən, anlaşılmaz ifadələr deyildir.
sözünün iştirakı ilə yaranmış ifadələrin çoxu xalq dilində hələ də işlənməkdədir. Bir sıra ifadələrdə hər iki komponent dəyişmişdir: ögü, usu dərmək (23) – ağlını başına toplamaq, ögünü dövşürmək (46) – ağlını başına yığmaq. Bunlarla yanaşı, «Dastan»ın dilində:
(60)
– fikrini döndərmək, tana qalmaq (26) – təəccüb etmək, dadını almaq (81) – əvəzini çıxmaq, (mənidə) qılı iki biçənlər (14) - ən zərif mənaları başa düşənlər kimi maraqlı ifa- dələr də vardır. Bütövlükdə nəzərdən keçirdikdə «Dastan»ın dilində arxaik görünən ifadələr bizə daha yaxın dövrün işlək ifadələridir. Odur ki «Mehri və Vəfa»ya nisbətən. bu əsər kütləvi oxucu üçün daha asan və anlaşıqlıdır. «Dastan»ın dilində aforizmlər, naməlum müəllifin özünün dediyi kimi, «məsəllər» daha çoxdur: Adıdır dünyada qalan kişinin, Əgər erkək ola və gər dişinin. (18) Tanrı bir isə, iş ikidir (23) 215
Kişi könlündəkin kişi nə bilə? (32) Fələkdə istədigin yerdə buldu (34) Kişi kəndi canın oda buraxmaz (37) Əgər dərdli isəm, dərman sənindir.(39) Ağalar dedigin tutmaq gərəkdir, Ağu sunar isə, yudmaq gərəkdir.(44) Gəlir başına nə kim yazsa təqdir,
dedigi olmaz cümlə tədbir. (45) Əzəldən yazılan pozula haşa (59) Məsəldir: sevəni sevmək gərəkdir. (63) Keyik basmaz olur arslan izini. (63) Məsəldir: kəndi düşən ağlamaz, der, Axan dəryayı kimsə bağlamaz, der. (70) İmanlu
kişidə olur şəfaət, İmansuzda nə din var, nə dinayət.(78) Və s. Bunların hamısı bu gün öz məzmununu məsəllərdə saxlamışdır. Bu hal göstərir ki, «Dastan»ın yarandığı dövrdə poeziya və hikmət daha uzun yol keçmiş, ənənə və təcrübə daha böyük olmuşdur. Kursivlə verdiyimiz eyni mənalı adam və
kişi sözlərindən aydın olur ki, «Dastan»ın yarandığı dövrdə artıq
sözü
kişi sözünü əvəz etməkdədir. Beləliklə, əsərlərin frazeologiyası qədimlik etibarilə «Mehri və Vəfa»nın xeyrinədir. 12. Məsnəvilərin tarixini, yəni onlardan hansının daha qədim olduğunu öyrənmək üçün cinas qafiyələrə də diqqət yetirmək olar. Bu cəhətdən «Dastani-Əhməd Hərami» nəzəri xüsusilə cəlb edir. Əsərin naməlum müəllifi böyük ustalıqla cinas qafiyələrdən istifadə etmişdir: Məgər kim ol zamanda bir hərami Dərib döşürmüş idi çox hərami. (16)
Gələlim biz həramilər sözünə , Biləsiz, onların fikri, sözü nə ? (22)
Güləndam bu sözü bir-bir eşitdi, 216
Özünə ağlını bir-bir iş etdi . (35)
Belə Əhməd Hərami bindi ata, Qızın köşkünə yaxın gəldi ata . Çü lala bu sözü andan eşitdi, Dəlim üzrü ilə gör nə iş etdi . (37)
İraq yerə səni verər olursam , Bənə (bir) dərddürür sənsiz olursam .(38)
Yanağı gül kibi öylə qızardı , Atasından utanır, həm qızardı .(39)
Eşid imdi bu yandan əcəblər, Eşidənlər anı yavlak əcəblər .(41)
Həqə saldım görəyim həq nə işlər , Bunun kibi başa çox gəlir işlər . (47)
Aytdı: sözüm eşid, ey yüzi gül, Şükür qıl padişaha, ağlama, gül.( 55)
Bir iş var kim, anı təcil edərlər , Bir iş var kim, anı təcil edərlər .(62)
İraqü İsfahan, Novruzü Şahnaz , Edərdi bir-birinə iki şah naz .(66)
Güləndam etdi ki, bunun suçu nə ? İşi etmək gərək layiq suçunə. (78)
İçindən keçirir dərd ilə ahın, O dərd odundan əriyəydi ahən . Güləndam gəldi aydır: hey, dur, əxi, 217
Həramiyə nələr etdim gör axı. (81) Və s. Bu misallardakı cinas qafiyələrin izaha elə bir ehtiyacı yoxdur. İlk beytdəki hərami sözlərindən birincisi «yol kəsən», ikincisi «haram şeylər» mənasındadır. Dördüncü beytdəki
sözlərindən biri «ata», o biri yönlük halda «at» sözüdür. 38-ci səhifədəki
sözlərindən biri «olsam», ikincisi «otursam», sonrakı səhifədəki
sözlərindən birincisi «rəngi qızarmaq», ikincisi «hirslənmək, qızmaq, əsəbiləşmək»,
sözünün birincisi cəm halda «əcəb» sözü, ikincisi feldir – əcəbləyər (təəccüb edər) deməkdir,
sözlərindən biri isim, o biri fel kimi işlənmişdir.
ifadələrindən birincisi «tə- ləsərlər», ikincisi «tələsməzlər» mənasındadır.
–
ahən–dəmir, sözlərinin ərəb əlifbası ilə yazılışı daha yaxındır və s. Bunlar göstərir ki, «Əhməd Hərami»nin yazıldığı dövrdə artıq şeir dili folklor dili əsasında geniş şəkildə cilalanmışdır və türk dilində şeirin artıq tam kamil nümunələri mövcuddur. Lakin bu imkanlar «Mehri və Vəfa»da hələ tam yoxdur. Əsərin dilində, demək olar ki, cinas qafiyədən istifadə edilməmişdir. Cinas qafi- yəli kimi görünən aşağıdakı beytlər də bu cəhətdən çox zəifdir: Qız çaqırırlar dügündürür bu gün , Həm gəzə, təfərrüc edə ol bu gün .(59)
Sayis aydır: əsrük idim bilmədim, Mən bu işə irəcəgüm bilmədim .(64)
Mehri aydır sərrafa: Sözüm eşit , Mən sənə əyaq sunum, sən Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|