Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

işbu

  – 2 

dəfə, «Mehri və Vəfa»da 

uşbu

 7 dəfə. «Mehri və Vəfa»da 

şim-

di

  zərfi   5   dəfə   işlənmişdir,   «Dastan»da     işlənməyib.   Bunlar 

«Dastan»da     həmin   əvəzliklərin   tədricən   məhdudlaşmaqda 

olduğunu göstərən faktlardır.

«Dastan»ın   dilində  

bu  

işarə   əvəzliyinin  

bular,   ol 

əvəzliyinin     şivələrdə   olduğu   kimi  

olar

  şəklində   işlənməsi 

göstərir   ki,   «Dastani-Əhməd   Hərami»   «Mehri   və   Vəfa»dan 

sonrakı   dövrün   məhsuludur.   «Mehri   və   Vəfa»dakı   qatı  

uşbu 

sözü «Dastan»da şivələşib 

işbu 

şəklinə düşmüşdür. 

  «Mehri   və   Vəfa»nın   dilindəki  

xancaru/qancaru 

sözündən göründüyü kimi, bu cür sözlər həm  

x,

  həm də  

q

  ilə 

başlanır, deməli, hələ qədim x tələffüz forması qalmışdır. «Das-

tan»da   isə   artıq  

qancaru

  forması   variantlaşıb   da:  

qan-

caru/qancəri

;   «Dastan»dakı  

nə,   necə,     necədir,   qaçan, 

netdi,   nedəyin

  tələffüz   formaları   daha   müasirdir.   «Mehri   və 

Vəfa»da isə 

qanqı

 forması daha qədimi xatırladır.

Doğrudur,   qeyri-müəyyənlik   bildirən  

qamu,   qamusı, 

kimsənə

  əvəzlikləri hər iki müəllifdə var, lakin   «Dastan»dakı 

biri, birisi

 sözləri bizə yaxın dövrə aiddir və «Mehri və Vəfa»da 

yoxdur.   Eyni   zamanda   «Dastan»dakı  

hər,   haman,   həman, 

178

bütün

 və «bütün» mənasında 

qamu

 sözləri «Mehri və Vəfa»da 

yoxdur.   Bunlar əvəzliklərin sonrakı inkişaf tarixi ilə daha çox 

bağlıdır  və  

qamu

   sözü çıxılmaqla,  qalanı  ədəbi dildə   təyini 

əvəzliklərə çevrilmişlər. Bunlar göstərir ki, əvəzliklərdən istifadədə 

«Mehri və Vəfa» «Dastan»dan əvvəl və qədimdir. 

4.  «Mehri   və   Vəfa»da     konkret   miqdar   sayı   ilə   birlikdə 

ismin cəmlənməsi hallarına tez-tez rast gəlmək olur: 

Rumda 

iki qarındaşlar

 var idi,

Bunlar ol eldə padşahlar idi. (31)

Cavan adlu bir qulı həm var idi,

 Ol 

iki atları

 ol saklar idi. (45)

Ol 

iki şahzadələr

 bənzər aya. (58) Və s.

Bu xüsusiyyət    Azərbaycan  dilində  kök dildən  gələn  çox 

qədim xüsusiyyətdir – Hindavropa dilləri ilə ortaqlı xüsusiyyətin 

qalığıdır. «Dastani-Əhməd Hərami»də bu hala yalnız bir misalda 

təsadüf etdik:  Satın aldıvü 

on atlar

 gətirdi.(29)

5. 

Şəxs   şəkilçiləri   müqayisə   üçün   daha   maraqlı   faktlar 

verir. 

«Mehri və Vəfa»nın dilində aşağıdakı şəxs şəkilçiləri işlənmiş-

dir: 

Əmr şəklində

1-ci şəxsin təki - -

ayım, -əyim, -ım, -im, -um, -üm:

 

dua qılayım

   ana (33), canımı  

qurban verəyim

  (33), 

bən gedəyüm

 (55), Şimdi 

verim

 ol iki atı sənə (48), Qansılar 

ki,   əsrüməz   isə  

görüm

  (48),   Nə   layiqdir     bana   bunu   bən 

geyim

? (25);

2-ci şəxsin təki - 

-, -ğıl, -gil

: 

Sultan   aydır   vəzirə:   Çok  

söyləmə.

  (25)   Tez  

gətür 

könləgin   iyəsin  bana   (25),  

unutmağıl  

bəni  (41),   Üftadəyəm, 

dəstgir olğıl 

 bana (16), bu sevdayı 

qogil 

(35);

3-cü şəxsin təki: 

-sın, -sin, -sun, -sün:

 

Bəni 

qoysın 

kim,

 

varayım bağına (45), Vəfa 

gəlsün

 (23), 

Ver salavat kim, sözün  

olsun 

əsül (12);

1-ci şəxsin cəmi - 

-alum, -əlüm:

 

 söhbət qılalım

, gəl 

gedəlüm

 (35), Gəlünüz yola 

könül 

bağlayalum

 (67),  

bünyad edəlüm

 (12);

179

2-ci şəxsin cəmi - -

ın, -in, -un, -ün, -ınız, -iniz, -unuz,  

-ünüz, -yiniz:

 

Dedi:  

Varın  

bilə,  

olun  

Mehrilə. (30), Siz  

gözədin

  (46), 

Bağban oğlına  

ismarlayın

  atı (49), Hər nə ki istər isə, Mehrə 

verin  

(49),  

Dutun  

anı, siz  

gətürün

  qatimə (69),  

Sanmınız 

bunu   gədə  şahzadədir   (74),   Necə  oldu,  

biliniz  

əhvalını   (53), 

Məhəllələrdə   çağırır  

gəlünüz  

(61),  

Eyləyüniz

 

vəfa  

sözümə 

xassü am.(14);

Felin   əmr   formasının   2-ci   şəxs   cəmində   «Dastan»da 

olmayan  

bağışlın

  (39

),     saklın

  (69)   kimi   söz-formalar   da 

vardır:

Der ki, 

bağışlın 

bu oğlanı bana.

Mehri aydır:  Zindana ilətin hələ,

Saklın

 anı, dəxi xəsmi var, gələ.

Yəqin ki, bu, Cənub – Təbriz  şivəsinin xüsusiyyətidir. Hər 

iki sözdə kökün son saiti düşmüş, 

-ın

 şəkilçisi kökə artırılmışdır 

(

bağışla-yın, saxla-yın

 əvəzinə).

3-cü şəxsin cəmi -  

-sunlar, -sünlər

: 

İstəsünlər

  dörd   yanaya,   bundadır   (52).(

İstəsünlər

  – 

axtarsınlar mənasındadır).

Xəbər şəkli

Şühudi keçmiş.

1-ci şəxsin təki

 -  -m

: 

Dedi: Ömrüm yarusun  

verdim

 eşit (33), Xəznədə üç küp 

qodum

, Bu idi vəsiyyətim  sizə 

dedüm

  (14)

2-ci şəxsin təki -  

-n

: 

Bəs   canıma   sən  

Xızr

 

oldun

  məgər?   (47),   Vəfa   aydır 

rəmmala: Xoş 

sölədin.

 (18)

3-cü şəxsin təki - - :

     İlərü  

gəldi,

  ana  

verdi

  salam (33), Əvvəl oldur, kimsənədən 

doğmadı 

(12).

1-ci şəxsin cəmi -  

-q, -k:

 

Çün nicat 

qılduq

  mundan gedərüz (58),

2-ci şəxsin cəmi -  

-nız, -niz:

  

Surəti görüb niyə  

ah etdiniz

? (70), Vəzir   aydır bəglərə: 

Bilmədiniz,

 

Getdiniz

 ayru, yakın 

qılmadınız. 

 (15)

3-cü şəxsin cəmi -  

-lar, -lər

:

180

Zira   bunlar   yolu  

vardılar

  tamam.   (12)   Saldı   qolun 

boynuna,  

görüşdilər. 

(48)

Qalan zamanlarda

: 

1-ci şəxsin təki -  

-am, -əm

: 

Çok   zamandır   bən   dügüni    

qoymuşam

  (59),  

Bilürəm, 

haqq   hacətin   qılur   qəbul   (34),   Munca   zamandır,   yolunu 

gözlərəm.  

(21)  

Gətürrəm

  bir   gün     dəxi   buni   ələ.   (22) 

Bilmənəm

  ol   boyu   ərərim   qanı?   (38)   Məcnun   oldum, 

bulmazam

  mən Leylimi. (38) Şimdi gəldim şəhrinizə,  

iribəm

. 

(39)

 2-ci şəxsin təki -  

-san, -sən

; 

-sın,-sin:

Dedi  

qılırsan  

adəmdən adəmi (34),  

İrişirsən,

  çeşmeyi-

heyvan gəlür (47),  

Bilisən

-bilməzisən, ey xoş nigar (13), Sən 

gələcəksən  

  dedi   Xızır   bana   (21)   Dilər   isən  

yok   edərsən 

aləmi. (34) Nə 

durarsın

, eyləgil sən bir səfər. (35) 

3-cü şəxsin təki -  -; 

-dir

:

Raziq oldur, rizqi bizə ol  

verür

  (12),  

Ağlamışdır

, Vəfayı 

güldürəyim (70), Hələ bir şəhrə 

irişibdir

 yolun (18), Sənin üçün 

bil  

diribdi

  ol məni (35), Qış  

gətürür, göstərir

  ibrətləri (12), 

Ol, kafərdir, bu, müsəlmandır 

deməz, 

Rizqi 

verür

, cümləsini ac 

qomaz 

(12), Necə xarab 

olisar

 bu məmləkət (47) 

1-ci şəxsin cəmi -  

-uz, -üz

.: 

Vəfa   içün  

duturuz  

biz   bu   yasi.   (40)  

Eşidürüz

  kim, 

çürütmüş ol malı. (31), Səndən  ayruq mülkdə biz 

durmanuz. 

(75)   Çün   nicat   qılduq     mundan  

gedərüz.

  (58),   Dedilər,   biz 

padşahlıq 

bilməzüz

,  Bir-birümüzə  tapuyuz, 

qalmazuz 

 (67), 

Düşəsirüz 

bir-birimizdən iraq. (24) 

Fikrimizcə, son misaldakı 

düşəsirüz 

sözündə

 –əsir 

hissəsi 

–isər 

şəkilçisinin variantı olub, gələcək zaman mənası ifadə edir.

2-ci şəxsin cəmi -  

-sız, -suz

; -

sınız, -siniz

: 

Böylə tənha  qanda  

qılursız

  səfər? (58) Dedi ki,  

yasını 

dutursuz

 siz anın (40), 

Dilərsiniz 

padşahlıq edəlüm. (74)

3-cü şəxsin cəmi - -

lar, -lər

:

Gördü  

boğazlamışlar

, akmış qanı. (33)

Arzu şəklində

1-ci şəxsin təki -  

-m

:

181

 Məqsudum oldur ki, qələni 

görəm

.(55)

2-ci şəksin təki -  

-san, -sən; -sın,-sin

:

 

Diləyəsən

 tanrıdan, qıla diri. (33)

Ola kim, bu dərdə 

bulasın 

zəfər.(35)

3-cü şəxsin təki -  - :

Dillərindən tatlı sözlər 

dərilə

 (47)

1-ci şəxsin cəmi -  

-vuz, -vüz

:

Könlək iyəsi kimdir,  biz 

biləvüz,

Qanda isə, 

istəyəvüz, bulavuz

 (26)

Xəlq yatıcaq   bağ qapusın 

açavuz

,

Dəxi yarar ata minüb 

qaçavuz.

 (48)

Bürc dibində dur ki, gəlim 

gedəvüz

,

Dəxi bir iqlimə 

səfər edəvüz

. (56) 

Hər kimi ki, ol qapuda 

bulavuz

,

Gətürəvüz 

anı sultan 

bulavuz

.(68)

Qanda getsəniz,  həm biz də 

gedəvüz

. (75)

Yəqin ki, 2-ci və 3-cü şəxslərin cəmində 

–sız

 və 

-lar

 şəkil-

çilərindən istifadə olunub.

İsmi  xəbər

1-ci şəxsin təki -  -

am, -əm, -yam, -yəm

: 

Sultan aydır: Bəs bunun xub surətinə 

aşiqəm

 (58) Kim nə 

bilür bəni kim, bən nə 

quşam?

 (59) 

Razıyam 

mən bir ilə. (30) 

Doğruyam,

 bənə allah yarı qıla. (54)

2-ci şəxsin təki

 -   -san, -sən, -sın, -sin

: 

Mühyi  

sənsən

,   həm     mumiti-padşah.  (34)   Canı   verən, 

həm  

alansan  

sən,   yəqin.   (34)   Sən  

hurisin

,   sənə   uçmaqdır 

turaq (42),  Söylər, ey çiçək gətürən, 

qandasın?

 (46)

3-cü şəxsin təki -  

-dır, -dur, -durur, -dürür

: 

Laməkandır,

 kimsə bilməz 

qandadır.

 (12) Bağ behişt oldı, 

doludur

 gül ilə. (47) Mehri aydır: Qorku 

cadudandurur

 (50) Kim 

ki 

müsəlmandurur,

 qonaq sevə. (55) 

Oldurur

 qamu nəbilərdən 

əsül. (12)

1-ci şəxsin cəmi -  

-uz, -üz

:

182

  Biz 

qəribələrüz 

 burada biməkan .(60) 

Razıyuz

 ol bizə sultanlıq 

edə (67)

2-ci şəxsin cəmi -  -sız, 

-siz

:

Ey əcəb, 

pərimisiz

,  yoxsa mələk? (58) 

3-cü şəxsin cəmi: -

dır, -dur, -durur, -dürür

; 

İndi  də «Dastani-Əhməd Hərami»də işlənmiş şəxs şəkilçi-

lərini nəzərdən keçirək.

Əmr şəklində

1-ci şəxsin təki -  

-ayım, -əyim, -ayın, -əyin

:

 

Dedi Əhməd Hərami: bən 

varayım

Kimsənə varmı bu köşkdə 

görəyim

.(20)

Əlimdən qafilin çıxdı 

nedəyin,

Avarə oldum  uş qanda 

gedəyin

. (28)

2-ci şəxsin təki -  - , 

-gil

:

Eşit 

gəl bir həraminin sözünü  (16)

Saqın

, bu razı kimsəyə 

deməgil,

Bu sözü kimsəyə 

faş eyləməgil

. (41)

3-cü şəxsin təki -  -

sın, -sin, -sun, -sün

: 

Salam  olsun

 onun yaranlarına,

Müdam rəhmət 

irişsin 

canlarına.(15)

1-ci şəxsin cəmi - 

-alım, -əlim

: 

Gəlin, barı bu gün 

söhbət qılalım

. (14) 

Bu dastanı bu gün 

bünyad edəlim

. (14)

2-ci şəxsin cəmi -   -

ın, -in, -un, -ün; -nız;  -ınız, -iniz

:

Nə durursuz, 

durun,

 bir-bir 

quşanın

,

Nə 

qayırın

, nə 

qorxun

, nə 

üşənin

. (18)

Yazıqdır, bizə böhtan 

qılmanız

 siz.(53)

3-cü şəxsin cəmi -  -

sınlar, -sinlər

:

Gecə-gecə bizi xoş 

bəkləsinlər

,

Həraminin şərindən 

saxlasınlar

.(67)

183

X ə b ə r  şəkli

Ş ü h u d i  keçmiş

1-ci şəxsin təki -  

-m

:

 

Şaşı 

baxdım,

 

cüda düşdüm

 bən andan.(15)

2-ci şəxsin təki - -

n

:

Nə kim 

etdin

 bənim haqqımda ehsan,

Əvəz verə sənə ol yuca sübhan. (55)

3-cü şəxsin təki -  -:

Anın keyfiyyəti 

bulunmadı

 heç.(12)

1-ci şəxsin cəmi -  

-q, -k

:

Çün 

olduq

 sənü bən  məşuqü aşiq,

Bulunmaz dünyada bir yari-sadiq.(44)

Avını 

görmədik,

 heç dutma bizdən.(53)

2-ci şəxsin cəmi

 -  -nız, -niz

:

Aytdı: Nə əcəb söz 

söylədiniz,

Bəni bunda qatı 

dəng eylədiniz

.(35)

3-cü şəxsin cəmi - 

-lar, -lər; -lardı,-lərdi

:

Bir oda 

tutdular

 şəhrin ucunda.(19)

Xəzinəyə bular kim 

girdilərdi,

Qumaş, altunü aqça 

aldılardı. 

Gərəyincə  bulardan 

aldılardı

,

Gerü   getməgə  

niyyət

 

qıldılardı.(Onay   –   13,   Səfərli 

-

22)

Qalan zamanlarda

1-ci şəxsin təki -  -

am, -əm

; 

-vən; -im

:

Həm üç gövhər 

gətirmişəm

 dəxi uş.(30)

Şəhər kətxudasına der 

bilirvən

,

Özün yaxşı kişi dövlət 

olurvən

.(30)

Qızımı 

verirəm 

şükranə ona.(33)

184

Gəlin edinirəm

 səni, nə dersən? (62)

Dedi: Sənə dəxi gör 

nedərim

 bən,

Hələ dağa oduna 

gedərim

 bən.(48)

Biliməzim

 ki, qancaru gedəyin.(58)

2-ci şəxsin təki - 

-san, -sən

: 

Ötə nə vaxt 

gəlirsən

, biləyim.(43)

Aytdı kim, e məsturi-zəmanə,

Baxarmısan

 bu çərxi-asimanə? (55)

3-cü şəxsin təki -  - ; -

dır, -dir

:

Görür kim, xəsmi 

getmişdir

 qatından.(51)

Ulular bu sözü böylə 

deyibdir

.(39)

Bənim hər yerdə əfsunum  

yazılur

.(18)

Bənim halım necə 

olusər

 andan? 

Dökəli ənbiya «Nəfsi» 

deyisər,

O, ümmətlərinin 

qeydin yeyisər

.(15)

Güləndamı əlindən, ayağından

Sarar

, möhkəm 

çəkər

 bağlu bağından.(48)

1-ci şəxsin cəmi -  -uz,

-üz

:

Nə adın 

bilirüz

, nə xod nigarın,

Nə istərdin yetirdin, 

bilməzüz

 biz,

2-ci şəxsin cəmi -  

-sız, -suz

: 

Sanırmısız

 bunu bizim biğidir.(29) 

Nə 

durursuz,

 durun, bir-bir quşanın.(18)

Bu  nə  sözdür ki,  

söylərsiz

 qatımda.(36)

Sağ-əsən keçməgə 

şükr eyləməzsiz

.(53)

3-cü şəxsin cəmi -  

-lar, -lər

:

Demişlər

 adına Əhməd Hərami.(17)

Duraq edibdilər

  bir sərp arayı. (17)

Bir-iki xas xadimlər 

dururlar

,

Duruban şah qızına 

göndərirlər.(34)

Xəzinədən yana 

azim edərlər

.(21)

185

Arzu  şəkli

1-ci şəxsin təki -  -

m, -vən:

Qılam

 bu qissəyi bir-bir 

hekayət

.(16) 

Nə dilim var, anı 

şərh eyləyəm

 bən. (15)  

Neçün yox 

deyəvən

 nə kim desə xan? (33)

2-ci şəxsin təki -  

-sən, -sin

:

Neçün 

istəməyəsən

 anı sən də.(38) 

Rəvamıdur bənim 

sözüm sıyasan

, 

Gərəkməz ol əri bana 

deyəsən

. (38) 

Təfərrüc eylə köşkündən 

görəsin

,  

Necə məhbubədir ol can parasin.(61)

3-cü şəxsin təki -  -:

Məgər mədəd 

irişə

 Mustafadan. (15)

1-ci şəxsin cəmi - 

 -vuz –vüz

:

Mübarək dügün edib 

başlayavuz,

Ana görə işimiz 

işləyəvüz.

(33)

Tapuna altu ayda 

irəvüz 

biz.(43)

Neçün əlindən 

alavuz 

şikarın? (53)

Ol ucdan mənzilə 

irəməyəvüz

, 

Ögümüz, usumuz 

dərəməyəvüz

.(23)

2-ci şəxsin cəmi -  

-sız, -siz

:

Biləsiz

 anların fikri, sözü nə? (22) 

Sizə gəldigimiz 

eyb etməyəsiz

.(38)

3-cü şəxsin cəmi -  

(-lar,-lər); 

İ s m i  xəbər

1-ci şəxsin təki -  -

am, -əm:

Dedi ki, ey xudaya, 

dərdiməndəm.

 (79)

2-ci şəxsin təki - 

-san, -sən

:

Əyalımsan

 bənim sən, həm 

canımsan.

(38)

186

3-cü şəxsin təki - 

-dır, -dürür

:

Anın hikmətləri qullara 

boldur

.(14) 

Özü 

gürbüzdürür 

yalak bahadır.(16)

Beləliklə,   şəxs   şəkilçilərini   aşağıdakı   kimi   ümumiləşdirmək 

olar.

«Mehri və Vəfa»da:

1-ci şəxsin təki 

Əmr şəklində: -

ayım, -əyim, -ım, -im, -um, -üm;

Şühudi keçmişdə: 

-m;

Qalan zamanlarda:

 -am, -əm;

İsmi xəbərdə

: -am, -əm;

2-ci şəxsin təki 

Əmr şəklində

: 

-, -

ğıl, -gil

:

Şühudi keçmişdə: 

-n;

Qalan zamanlarda

: -san, -sən, -sın, -sin:

İsmi xəbərdə

: 

-

san, -sən, -sın, -sin:

3-ci şəxsin təki 

Əmr şəklində: