Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

 -sın, -sin, -sun, -sün;

Şühudi keçmişdə: - ;

Qalan zamanlarda

: 

-

dır, -dürür

İsmi xəbərdə

:

 

-dır, -dürür;

1-ci şəxsin cəmi 

Əmr şəklində

:

 -

alum, -əlüm, -vuz, -vüz

;

Şühudi keçmişdə

:

 

-q, -k;

Qalan zamanlarda

:

 

-uz, -üz;

İsmi xəbərdə

: -uz, -üz

;

                2-ci şəxsin cəmi 

Əmr şəklində

: -nız,-niz

;

Qalan zamanlarda

: 

-

sız, -suz; sınız, -siniz;

İsmi xəbərdə

:

 

sız, -suz;

187

3-ci şəxsin cəmi

Əmr şəklində: 

-sunlar, -sünlər

;

Şühudi keçmişdə: 

-lar, -lər;

Qalan zamanlarda: -

dır, -dur, -durur, -dürür;

İsmi xəbərdə: -

dır, -dur, -durur, -dürür

.

 «Dastani-Əhməd Hərami»də:

1-ci şəxsin təki 

Əmr şəklində: -

ayım, -əyim, -ayın, -əyin;

Şühudi keçmişdə: -

m;

Qalan zamanlarda: 

-am, -əm

; 

-vən;

 -

im

;

İsmi xəbərdə: -

am, -əm;

2-ci şəxsin təki 

Əmr şəklində: 

- , -gil

;

Şühudi keçmişdə:-

n;

Qalan zamanlarda: 

-san, -sən

İsmi xəbərdə: 

-san, -sən;

3-ci şəxsin təki

Əmr şəklində: 

-sın, -sin, -sun, -sün:

Şühudi keçmişdə: - ;

Nəqli və nisbi keçmişdə: -

dır, -dir

;

İsmi xəbərdə: 

-dır, -dürür;

 

1-ci şəxsin cəmi

Əmr şəklində: -

alım, -əlim, -avuz, -əvüz

Şühudi keçmişdə: 

-q, -k;

Qalan zamanlarda: 

(-ız), -üz:

Arzu şəklində: -

vuz –vüz;

2-ci şəxsin cəmi

Əmr şəklində: -

ın, -in, -un, -ün; -ınız, -iniz

Şühudi keçmişdə:  

-nız, -niz

;

Qalan zamanlarda: -

sız, -suz

;

188

Arzu şəklində: 

-sız, -siz

;

3-cü şəxsin cəmi

Əmr şəklində: 

-sınlar, -sinlər

;

Şühudi keçmişdə: 

-lar, -lər; -lardı,-lərdi;

Qalan zamanlarda: 

-lar, -lər; di(r)lər;

Arzu şəklində: 

(-lar,-lər);

Əsərlərin dilində şəxs şəkilçiləri ilə bağlı aşağıdakı fərqləri 

müəyyənləşdirmək olar:

1).  MV-də («Mehri və Vəfa»da) əmr şəklinin 1-ci şəxs təki 

-

ayım,   -əyim, -ım, -im, -um, -üm

 şəkilçiləri ilə düzəlmişdir; ƏH-

də («Dastani-Əhməd Hərami»də)  

-ım, -im, -um, -üm

 yoxdur, bu-

nun əvəzində həmişə   

-ayım,-əyim

 və onun 

-ayın, -əyin 

forması 

işlənmişdir

. 

Bir   sıra     detallardan   hiss   olunur   ki,   «Dastani-Əhməd 

Hərami»də şivəçilik üstün olmuşdur, «Mehri və Vəfa» isə dövrün 

qəbul olunmuş normalarına daha çox əsaslanmışdır. Şivəçiliyin 

üstünlüyü,   təbii   ki,   sonrakı   haldır.     Bunu   başqa   detallar   da 

göstərəcəkdir. 

2). Əsərlərdə 1-ci şəxsin  təki  qalan zaman və şəkillərdə 

əsasən eynidir - 

-m, -am,-əm.

 Fərq buradadır ki, ƏH-də indiki 

zamanda və arzu şəklində  

–vən

, qeyri-qəti gələcəkdə qapalı  

–

im

 şəkilçisi özünü göstərir: 

Bən bilirvən

, 

deyəvən, gedərim 

(T.Onayda:  

bilürven,   olurven,   s.21)

.   Buradakı   -

vən

 

b>v 

keçidi   ilə  

bən

  sözünün   şəkilçiləşməkdə   olan   şivə   variantıdır. 

Gedərim 

sözündəki 

–im

 isə arxaik forma olub, ahəng və qafiyə 

xatirinə saxlanmışdır.

3).Əmr şəklinin 2-ci şəxs təkində hər iki əsərdə şəxs şəkil-

çisinin olmadığı hallar vardır.  ƏH-də az hallardı –

gil

 şəkilçisi iş-

lənmişdir. MV-də isə 

olğıl, gəlgil

 sözlərində olduğu kimi,

 –ğıl,-

gil

  çox fəaldır. Bu o deməkdir ki, şivəçilik elementləri çox olsa 

da,   ümumi   ədəbi   dilin   tələbi   ilə   ƏH-də  

-ğıl,   -gil 

məhdudlaşmaqdadır.

Qalan zaman və şəkillərdə MV-də şəxs şəkilçiləri həm açıq, 

həm də qapalı saitli variantlarda (

-san, -sən, -sın, -sin

) olduğu 

halda, ƏH-də artıq  

sın, -sin

 yoxdur. Bu hal aşkar şəkildə ədəbi 

189

dildə   açıq   saitli   variantın   ƏH   dövründə   üstünlük   qazanmış 

olduğunu göstərir.

4). 3-cü şəxsin təki əmr şəklində hər iki əsərdə eynidir  

- 

sın, -sin, -sun, -sün.

  Şühudi keçmişdə, indiki zamanda, arzu 

şəklində   şəkilçi   yoxdur.   Nəqli   və   nisbi   keçmişdə,   ismi   xəbərdə 

-dır, -dürür  

şəkilçiləridir. Əsas fərq ondan ibarətdir ki, MV-də 

-dürür  

şəkilçisi   bol-bol   işləndiyi   halda,   ƏH-də     çox   seyrəkdir. 

Deməli, bu şəkilçi artıq ƏH dövründə məhdudlaşmaqdadır.

5)

.1-ci   şəxsin   cəmini   bildirən   şəkilçilər   də   əsasən   eynidir. 

Əmr   şəklinin

  alım,   -əlim  

şəkilçisi     MV-də  

-alum,   -əlüm 

şəklindədir – dodaq variantı ilə. ƏH-də MV-dən fərqli olaraq, arzu 

şəklində şivə çalarlı 

–vuz. –vüz

 şəkilçisi işlənmişdir ki, bu da 

biz 

sözünün şəkilçiləşmiş formasıdır.

6). 2-ci şəxsin cəmi hər iki məsnəvidə əmr şəklində eynidir, 

- ın, -in, -un, -ün, -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz.

 Qalan zaman və 

şəkillərdə ƏH-də 

–nız,-niz, -sız, -siz

 şəkilçiləri işlənmişdir. MV-

də bunlardan əlavə, 

sınız, -siniz

 şəkilçisi də var. Bu günə qədər 

işlənməkdə   olan   bu  şəkilçi,   görünür,   ƏH-də   heca   artıqlığı 

mülahizələri ilə işlədilməmişdir.

7). 3-cü şəxsin cəmi   hər iki əsərdə eynidir, lakin MV-də 

dodaq variantı (-

sunlar, -sünlər

) əsasdır. ƏH-də 

–lar,-lər

, MV-

da isə 

-durur,   -dürür

  arxaik forması güclüdür.

Bir sistem şəklində şəxs şəkilçiləri də göstərir ki, «Dastani-

Əhməd Hərami»nin dili  bizə daha yaxın dövrün dil xüsusiyyətlərini 

əks etdirir, «Mehri və Vəfa» isə qədim formaları daha çox mühafizə 

etməkdədir.

6.  «Mehri   və   Vəfa»nın   dilində   aşağıdakı  

feli   bağlama 

şəkilçiləri işlənmişdir: 

-ubanı, --ibəni:

Varubanı

 cadu gətirdi bana

. (71)

Biçibəni

 ögünə töksün otı.(49)

-uban,-übən

: 

Qamu bəglər 

dağıluban

 getdilər.(26)

Qəmu bəglər 

dərilübən 

gəldilər.(14)

-andan, -əndən  (sonra):

Mən 

öləndən

 sonra küpü açasız.(14)

190

Aydır: Ey vay kim, işimi bilmədim

Kim, 

sevəndən 

Mehri bir gün gülmədim. (62)

-icəgin:

Bən dünyadan 

edicəgin

  güzər,

Mənə ol bir yer edəsiz məqərr.(14)

-ıcaq, -icək, -ücək

:

Məşğul 

olıcaq 

 o sehrə ay yari,

Mat olurdu ol elin sahirləri.(26-27)

İyləyücək

 ağzına ənbər  yetür.(42)

Yenə 

gəlicək

 sənə çərtin verəm.(56)

-əcik:

Görəcik 

qardaşı götürdi anı. (33) 

-ıb:

 

Neylədin kim, 

dilənüb

 gəldin bana? (17)

-uv:

Bir qaçı gəldi ki, eyləyə şikar,

Avlayuv

 pınar qatına gəldilər. (53)

-unca:

Kişi namusı 

qoyunca

, ölsə yeg.(17)

Ol gecə

 ertə olunca 

getdilər

.(53)

-urkən, --irkən:

Cüftçi cüftinə 

gedirkən 

kim görür,

Hava yüzündə bir könlək gəlür.(24)

-

a, -ə:

Çıka 

gəldi Xızır peyğəmbər nagah.(33)

Dönə

 gəldi zəngidən akça dilər.(56)

-yü: 

Qardaşım gələ 

deyü

 yola bakar.(35)

İstəyü

 gələ Vəfa məni bula. (54)

-madan:

Açmadan 

bənüm qatıma yetürün.(44)

-iyəcək:

Ah qıldı ol çiçəgi 

göriyəcək

.(44)

-əcək:

Xoş olur dostlar 

irəcək

 dostuna.(46) 

-əli:

Xub camalın 

görəli,

 ey nigar,

191

Aşiqin oldum, bənə eylə timar.(61)

«Dastani-Əhməd Hərami»də feli bağlamalar.

-ıban,-ibən, -uban

: 

danışıban 

 dururlar (20), 

uruban

 

lafı

 tədbir etdi (21) 

-əndə

:

Yüzün 

görəndə

 qalmaz idi qayğu (60)

-icək

: 

Gedicək

 artırdı dərdin (39) 

-incək, -üncək

: 

irincək:

 görüncək

  eşitdim  (47)

--ıb, -ib,- ub

, 

-üb:

 

Düni günə

 

qatıb 

bular çü getdi.(19) 

-up

: 

Yayıldı ol yigitlər cümlə  dağa,

Şikar istəyü 

baxup

 sola, sağa. (74)

-ınca, -incə, -unca

: 

Üçünüz, dördünüz taşra 

varınca

Bu iş məlum olur bir dəm 

durunca

. (23) 

-ərkən, -irkən

: 

gedərkən

 irdilər (19), 

gəlirkən

  yolu azdı (54) 

-

a – a:

 

qova-qova

  irdi (15)

-ı,-i, yu

: 

duri 

gəlib (18) 

utanı

 qızardı (39), 

uğurlayı

 (buldu) (56), 

bulam 

deyü 

gəzərdi (69), 

tutu

 verin (74), 

atı

 verdi (75)

-madan

: 

Açılmadan

 nə tez döndü xəzanə. (49)

-əli:

 

Tamam bir yil olubdur 

evlənəli.

 (72)

-ərək, -yıraq:

Gəlirdi çevrə yanın 

dinləyərək. 

(51)

Arayıraq 

bəni qatında bulur. (56)

-ucağız:

 

Sabah 

olucağız 

gör ki, nedərlər.(83)

-muş

:

 Bir qapuda gördüm iki at durur, 

192

Bir kişi əlində 

dutmuş

 oturur. (72-73)

Əsərlərdə

 -ıban,-ibən,-uban 

şəkilçisi, demək olar ki, eyni 

nisbətdədir – MV-də   22, ƏH-də 21 dəfə işlənmişdir. Lakin artıq 

daha arxaik forma olan 

-ubanı, -ibəni ş

əkilçisi ƏH-də yoxdur. 

–

ıb

 şəkilçisi canlı danışıq dilinə aid olduğundan  getdikcə işləkliyini 

artırmışdır və bu gün də canlı dildə ən çox işlənən feli bağlama 

şəkilçisidir. MV-də təqribən 18, ƏH-də 57 dəfə işlənmişdir. Bu da 

MV-nin qədimliyi xeyrinədir. 

 Belə çıxır ki, hər iki əsərdə -

ıb

 şəkilçisinin şivə variantı da 

vardır   –   MV-də  

–   -uv

,   ƏH-də    

-up

  şəklində.   ƏH-dəki  

–up 

T.Onayın şəkilçini türk tələffüzünə uyğunlaşdırması ilə bağlıdır. 

Əsərin orfoqrafiyasından danışarkən ərəb əlifbası ilə  

alub, nə 

əcəb

 şəklində yazılmış sözləri 

alup, ne acep

 kimi  transkripsiya 

etməsi də bunu təsdiq edir (Onay, s. VI)  

MV-dəki -

uv 

feli bağlama, 

-vuz

 şəxs şəkiilçisindən görünür 

ki, əsərin müəllifi şərq şivələri ilə bağlı olmuşdur. Bu əsərdəki –

icəgin

 şəkilçisinə nisbətən, ƏH-dəki 

–icək

 şəkilçisi də müasirdir. 

MV-dəki 

–urkən, -irkən 

şəkilçisi  ilk hecada qapalı saitli olmasına 

görə   ƏH-dəki  

–ərkən  

şəkilçisindən   qədimdir.   MV-dəki  

-ıcaq, 

-icək,   -ücək

,  

-əcik  

şəkilçisi  ƏH-də   zəifləmişdir   –   sonralar 

tədricən –i saitini itirmişdir; 

–iyəcək

 şəkilçisi artıq ƏH-də yoxdur, 

–əcək

 şəkilçisi də yoxdur. ƏH-də   

a – a, ə – ə

 qoşa işlənən feli 

bağlama şəkilçisi (

qova-qova

) MV-də yoxdur,  

-a,-ə

  tək işlənən 

şəkilçidir: 

baxa gəldi

.

Bütün   bunlar   «Meri   və   Vəfa»nı   tarix   etibarilə   qabağa 

aparır. 

Bu əsərlərdə, təbii ki, düzgün oxunmayan misralar, sözlər 

də var. «Dastani-Əhməd Hərami»də bir beyt belə verilib:

Atanız sizi ana 

veribəndir

,

Quzum dəxi nə der, bir görəyin der.(35)

Birinci misradakı 

veribəndir 

sözündən belə güman etmək 

olardı   ki,  

-ibən

  feli   bağlama   şəkilçisindən   sonra     söz   şəxs 

şəkilçisi 

-dir

 qəbul edib. Əslində isə, misralarda təkrir var, -

dir 

şəkilçi   deyil,  

deyir

  sözüdür

:  

birinci   misra

  Atanız   sizi   ana 

veribəndir 

yox,

 Atanız sizi ana veribən der 

(deyir) şəklində 

oxunmalıdır

.

193

7.«Dastani-Əhməd Hərami»də sözlərin elə işlək formaları 

var ki,   həmin  formalar  sonrakı inkişaf dövrlərinə məxsusdur. 

Deyərsən, gözləyərlər,   bənzəyər,   istəyin, arayın, yeyir 

əvəzinə  

dersən, gözlərlər, bənzər, istən, aran, yer  

sözləri 

nitq   vasitələrinin   daha   çox   sadələşdiyi,   müasir   şivə   çaları 

qazandığı dövrün məhsuludur. Bunlar ilkin sadə formalar deyil, 

genəlmədən sonrakı sadələşmədir.

8.  Kim

  və  

ki

  bağlayıcılarının   işlənmə   imkanlarına   diqqət 

yetirək.

Məlumdur ki,  

kim  

qədim və ilkin formadır.  

Ki

  bağlayıcısı 

onun son samitinin düşməsi yolu ilə yaranmış və tədricən  

kim 

bağlayıcısını tamamilə sıradan çıxarmışdır. 

«Mehri və Vəfa»nın dilində:

kim – 76

qanda kim -3

öylə kim – 1

anca kim – 1

sanasan kim – 1

necə kim – 3

hər nə kim – 3

şöylə kim -2

nə kim – 2

ola kim – 5

netəkim – 1

  

«Mehri və Vəfa»nın dilində   

kim

  sözü bağlayıcı və ədat 

formalarında  98 dəfə işlənmişdir.

ki – 41

ta ki – 1

kim ki – 1

nə ki – 1

qansılar ki – 1

hər nə ki – 1

şöylə ki – 3

hər kim ki -1

194

«Mehri və Vəfa»da

 ki 

 bağlayıcı və ədat kimi 50 dəfə işlən-

mişdir. Bu o deməkdir ki, «Mehri və Vəfa»nın dilində 

kim

 ilə 

ki

-

nin nisbəti ikidə birə bərabərdir, yəni 

ki kim

-in yarısı qədərdir.

«Dastani-Əhməd Hərami»də:

kim – 63

zira kim – 1

qaçan kim – 4

məgər kim – 2

nəkim – 9

sanma kim – 1

netəkim – 1

ola kim – 1

sanasan kim – 1

Beləliklə,  

kim  

  bağlayıcı   və   ədatı   «Dastani-Əhməd 

Hərami»də təqribən 83 dəfə işlənmişdir. 

ki 

– 54

qaçan ki

 – 1

nə ki

 - 1

Ki

 bağlayıcı və ədatına isə əsərdə 56 dəfə rast gəlirik. Nis-

bət üçdə ikiyə bərabərdir. 

Bu   hal   göstərir   ki,   hələ   «Dastani-Əhməd   Hərami»nin 

qələmə   alındığı   dövrdə   də  

kim

  bağlayıcısı  

ki

-dən   işləkdir. 

«Dastani-Əhməd Hərami»də 

kim

 ilə 

ki-

nin nisbətinin üçdə ikiyə 

bərabər olması o deməkdir ki,  

ki-

nin işləkliyi artmışdır -   

kim 

bağlayıcısının 75 faizi qədərdir. «Mehri və Vəfa»da isə 98 ilə 51 

nisbətindədir, yəni tam yarıdır – 

ki  kim

-in 50 faizi qədərdir. Bu 

hal   təsdiq   edir   ki,   «Dastani-Əhməd   Hərami»də  

ki

  bağlayıcısı 

xeyli irəliləmişdir, 

kim 

bağlayıcısı ilə bərabərləşə bilməsə də, ona 

çatmaq üzrədir. Bu proses davam etdikcə, 

ki

 üstünləşdikcə, 

kim 

geriləməli  və sıradan çıxmalıdır. «Mehri və Vəfa»da isə 

ki

 hələ 

kim

-in yarısı qədərdir.

Bu   müqayisə   bir   daha   təsdiq   edir   ki,   «Dastani-Əhməd 

Hərami» «Mehri və Vəfa»dan sonrakı hadisədir, yəni «Mehri və 

Vəfa» ondan əvvəl yaranmışdır.

195

9. Məsnəvilərdə işlənmiş arxaizmlər diqqəti daha çox cəlb 

edir. Onların müqayisəsi da müəyyən qənaətə gəlməyə imkan 

verir. 

Bir sıra  arxaik fellər hər iki əsərin dilində işlənmişdir:

MV-də:  

aytmaq     (aydır,   ayıtdı)

    –   demək,   danışmaq, 

söyləmək, 

bulmaq

  – tapmaq, əldə etmək, 

bulaşmaq

  – görüşmək, 

tapışmaq, qucaqlaşmaq,  

düşmək  

  – yıxılmaq, düşmək,  

dirmək  

– 

göndərmək,   toplamaq,   yerinə   gətirmək,     yığmaq,  

əvərmək  

  – 

evləndirmək,  

ilətmək  (iltürəm,    ilətdilər,  iltürdi)

  – aparmaq, 

çatdırmaq, yetirmək, 

irmək/yirmək 

 -  gəlmək, çatmaq, yetişmək, 

girmək, 

irişmək

– çatmaq, gəlmək, yetişmək, 

irgürmək/irgüzmək 

– yetişdirmək, çatdırmaq,   

istəmək

 -  axtarmaq, istəmək, 

ismar-

lamaq

   -  tapşırmaq, sifariş göndərmək, xəbər vermək, 

qılmaq

   - 

etmək,   eləmək,   tapmaq,   tikmək,   yaratmaq,  

qonmaq  

-   bir   yerə 

düşmək, məskun olmaq, gecələmək, yerləşmək, qonaq olmaq, 

oku-

maq  

– çağırmaq, oxumaq,  

sunmaq

   - vermək, yemək, tökmək, 

təqdim etmək, həmlə etmək, 

tana qalmaq

  - təəccüb etmək.

ƏH-də: 

aytmaq

 – demək, danışmaq, 

bulmaq 

 - tapmaq, 

buluşmaq

– tapışmaq, görüşmək,  

düşmək

  - aşmaq, yıxılmaq, 

düşmək,  

dirmək    

–   toplamaq,   gətirmək,   yerinə   qoymaq, 

evərmək

   - evləndirmək, 

iralmaq  

  – uzaqlaşmaq, ayrılmaq,  

i-

rmək/ərmək

  -- gəlmək, çatmaq, yetişmək, kənar etmək, 

irişmək 

– çatmaq, yetişmək, 

istəmək 

– axtarmaq, istəmək, 

ismarlamaq

– 

tapşırmaq, xəbər göndərmək,  

qılmaq  

- etmək,  

qonmaq

  – düş-

mək, oturmaq, 

 oxumaq 

- oxumaq, çağırmaq, 

sunmaq

 -  vermək, 

təqdim etmək, qismət olmaq, 

tana qalmaq

  – təəccüb etmək, 

ur-

maq (başı uruldu, qulaq urdu, nəqarələr uruldu, üz urdu

 və 

s.) -  vurmaq, qoymaq, demək. 

MV-də   görüşmək,   tapışmaq,   qucaqlaşmaq   mənasında 

bulaşmaq 

feli işlənmiş, ərəb əlifbası ilə də bu şəkildə yazılmışdır 

(3,   33),   ƏH-də  

buluşmaq

  şəklindədir.  

İlətmək  

feli   MV-də 

iltürəm,     ilətdilər,   iltürdi  

şəkillərində   də   işlənmişdir,   ƏH-də 

yoxdur. MV-də: 

irmək 

felinin

 (

gəlmək, çatmaq, yetişmək,  girmək 

mənalarında) 

irgürmək/irgüzmək

– yetişdirmək, çatdırmaq;