Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
meyvə (45), 12 dəfə meyvə mənasında yemiş
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
meyvə (45), 12 dəfə meyvə mənasında yemiş sözü, ƏH-də isə bir dəfə yemiş (70), bir neçə dəfə meyvə sözü işlənmişdir. M.Kaşğaridə ağıl, anlayış, zəka, dərrakə mənalarında
sözü (MK, IV, 404) və sağır «n» ilə önq sözü (ön, öndən, öncə mənalarında) vardır, həm də bu ikinci sözün bilavasitə oğuzlara aid olduğu qeyd edilmişdir (MK, IV, 409). Bu hal göstərir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»da və elə «Mehri və Vəfa» əsərində də bu sözlər qarışdırılır. Əslində, bunlardan anlayış, zəka, dərrakə mənalarında olan söz
ikincisi ön şəklində yazılmalıdır (sağır «n» ilə). Bu sözlərin işlənmə tezliyinə görə əsərlər fərqlənir. «Kitabi- Dədə Qorqud»un dili üçün xarakterik olan
sözü «Mehri və Və- fa»nın dilində çox (8 dəfə) və həm də
formalarında iki mənada - qabağına, qarşısına və ağlına, huşuna, düşüncəsinə mənalarında işlənmişdir: Taxt
ögündə gördi durur bir tayə, Taxtda bir qız oturur bənzər ayə. Çünki Vəfa Mehri təfərrüc edər, Taxt
düşübən əqli gedər. (20) Bağban oğluna ismarlayın atı, Biçibəni ögünə töksün otı.(49) Süfrə gətürdi
sun, dedi, Vəfa məlul idi, bir lokma yedi.(55) Aldı övrət Mehri günlədi gedər, Gəldi sərraf
gör kim, nedər.(60) 203
Tez ögündə yüzini urdu rəvan, Xızıra halın yigit qıldı əyan.(33)
bin əndişə düşdü onun, Kimsəyə assısı olmaz qüssənin.(62) Göründüyü kimi, bu beytlərin əvvəlki altısında ögünə sözü
önünə, hüzuruna, qarşısına, qarşısında, önündə mənalarındadır, son bənddə isə ağlına, düşüncəsinə, fikrinə mənasını ifadə edir. «Dastani-Əhməd hərami»də isə bu söz cəmi iki beytdədir: Ol ucdan mənzilə irəməyəvüz, Ögümüz , usumuz dərəməyəvüz.(23) Güləndama dedi: dövşür
, Bilirmisən bənə sən etdügünü? (46) Hər iki misalda ağlımız, huşumuz mənasındadır. İkinci beytin mənası: ağlını topla fikirləş ki, mənə nələr etmisən. Deməli,
sözü ön, qabaq, hüzur mənasında burun tələffüzündən təmizlənmiş, ağıl, huş mənasında isə arxaikləşmişdir. «Mehri və Vəfa»nın dilində hər iki mənada və çox işlənməsi bu əsəri «Dədə Qorqud»a daha çox yaxınlaşdırır. «Mehri və Vəfa»nın dilindəki toponim, hidronim, kosmonim və antroponimlər də qədimliyi ilə seçilir:
və s.
Rum sözü çox qədim toponimlərdəndir. Qədimdə Romanın, sonralar Roma imperiyasının, onun parçalanmasından sonra isə (IV əsr) Bizansın bəzi Şərq ölkələrində yayılmış adı olmuşdur. Səlcuqların Kiçik Asiyanı işğalından sonra
dedikdə Kiçik Asiya nəzərdə tutulmuşdur və Rum eli, Rum sultanlığı ifadələri də (XI - XIV əsrlər) buradandır. (ASE, VIII, s.194; V, s. 486) Ənuşirəvan (I Xosrov) VI əsrdə 50 ilə qədər bir dövrdə (531-579) Sasani hökmdarı olmuşdur, Keygqubad isə (I Qubad) onun atası idi. Məcnun, Leyli, Fərhad, Şirin, Xızır, Yaqub, Yusifi-Kənan, Süleyman, Mərrix, Zöhrə, Müştəri, Fərat sözlərinin 204
isə daha qədim olduğu məlumdur. Bu adlar içərisində XI əsrdən sonra yaranmış heç bir ada təsadüf edilmir. 10. Şübhəsiz, leksikadan danışarkən məsnəvilərin dilində iş- lənmiş
alınma sözləri də araşdırmaq lazım gəlir. Vaxt olsa idi, hər iki əsərin dilindəki alınma sözləri tam çıxarıb müqayisə etmək mümkün idi. Lakin biz imkan olmadığını nəzərə alaraq, məsələni başqa yolla həll etməyə çalışdıq. Belə ki eyni məsafədə yerləşən, hər biri 29 misradan ibarət olan 10 mətn nəzərdən keçirdik. «Mehri və Vəfa» 12-ci səhifədən başlayır, 76-da qurtarır, «Dastani-Əhməd Hərami» isə 14-dən başlayır, 83-də qurtarır. «Mehri və Vəfa»nın hər səhifəsində 29 misra, «Dastan»da isə əksərən 24 misra vardır. «Dastan»dakı misranın sayını sonrakı səhifə hesabına doldurmaqla aşağıdakı səhifələrdə alınma sözləri araşdırdıq. MV-də: 12, 15, 19, 23, 29, 39, 49, 59, 69, 74. ƏH-də: 14, 17, 21, 25, 31, 41, 51, 61, 71, 81. «Mehri və Vəfa»da alınma sözlər (sözlərin təkrarən neçə dəfə işləndiyi mötərizədə verilmişdir): 12.
Əvvəl (3),
allah,
(etmək), müqim, qaim, laməkan, raziq, rizq (3),
kafər, müsəlman, cümlə, ibrət, nemət, həm (2),
həbib, həqq, rəsul (3),
nəbi, əsül (2),
rəhmət, aləm (2),
sədr, bədr, sidq, səfa, yarən, şəhid, şühəda, əmm, salavat, din, imam, təmam – 44 s.
15. Padşah (2),
axirət, mənzil, xəzinə, hər (2
), surət, vəzir (3),
hikmət, həm (2),
vəsiyyət, dürlü, qəbul (etmək), işarət, şah, tac, təxt, xeymə, təbil, aləm, rəxt, bəxt, sultan (2),
xatir, səfa – 30 s. 19.
(2),
şəhər (2),
nişan, səfər (etmək), saat, qərar (qılmaq), canavar (6), əndam, nəqş, nigar, təfərrüc (etmək), gərd, əndişə, yava, gəncxanə, dəxi, rövşən, taxt – 25 s.
23. Dürlü, hər (3),
sahibqədəm, zəlil, dərd, dərman, dəlil, rənc, cəfa (çəkmək) (2),
təzə, hərgiz, təfərrüc 205
(etmək), heç, təbil (2),
hal, məlul (2),
dost, əhval, qüssə -
24 s. 29.
Əmin (etmək), cadu (4),
dəm, padşah (3),
əql (4),
sultan (4), çün (2), təfərrüc (etmək), məqsud, heyran (olmaq), məqam, əcəb, səbəb, şah, bigünah, məğrib, aşiq , hal, xatir, səfa – 32 s.
39. Qeyrət, aqibət, məğrib, nagəhan (2),
xəlq, cümlə, sultan (3),
nəsəq , qərib (2),
təqyə, yar, xalq - 16 s. 49.
(3),
şərab (3
), həm (2),
cəng (2),
rübab, işrət (2),
şahanə, bəhanə, xadim , sultan (2), xəbər, şərab , noğul (2),
şəkər, bəzm, alət, cəngi, rəqqas (4),
həqq, şad (olmaq), vəzir , kəbab, təşnə, çarparə, çərx, sayis (2),
hələ, dəxi, hər (2),
fələk – 45 s.
59. S ərraf (4),
zənbaz, həm (4
), dünya, övrət (2),
xəbər, bixəbər, hüma, xub, hüsn, misl (2),
məqərr, cahan, dəxi, xəlvət, hər , tənəüm, rəqs, təfərrüc (etmək), saat, tamaşa, tez, xoş, xürrəm, hüməm, zaman – 34 s.
69. Surət (7),
hövz, qəsd, dost, daim, təfərrüc (etmək) (2),
dəxi (2), əql (3),
heyran, həsrət, zaman, məğrib (2),
sultan (4),
bihuş, zindan (4
), hələ, xəsm, fəda (qılmaq), eşq, cəng (2),
can, sərraf, fəryad (etmək), nəsaq (eyləmək) – 42 s.
74. Çün, cümlə, şükranə, azad (2),
dəxi, zindan, miskin , həm, tərk (etmək) (2),
sevda, hər (2),
sahib, zəhmət, dərd, dəva, rəva, əzm (etmək), yar, can, tən, gədə, şahzadə, azadə, padşah(lıq), cümlə, sultan – 29 s. Ümumiləşdirdikdə:
Deməli, «Mehri və Vəfa» əsərinin hər səhifəsinə təqribən 32-dən bir qədər artıq alınma söz düşür.
14.
Dastan, bünyad (etmək), həq, qüdrət, yad (etmək), mə`ni, bəhr, seyr (etmək), dərya, gövhər (2),
xeyr (edənlər), məani (2), daima, kan, dürr, zikr 206
(etmək) (2
), xatir, müşkil, zərrə, zira, hikmət (2),
ədl, hərgiz (2
), keyfiyyət, hiç (2),
məkan, zahir, batin, əvvəl, axır, şərh (2),
cüda (düşmək) - 39 s. 17.
(3),
bəğayət, nücum, qadir, qayət, gər, əfsun, gəz, dəm, hərami, təmam, gürbüz, sərp, qafilə, hesab, sim, zər, şikavə, məqam, çün, yarən, sultan, vəsf (etmək) – 25 s.
21. Qələm (2),
bürqə, hərgiz, muhal, fikir, hal, fəth, tədbir (etmək), laf (urmaq), təqdir, rəvan, cüst, xəzinə (4),
azim (etmək) (3
), kəmənd, əgər, vaxt, seyran (eyləmək), məgər, xub, gənc, zəmanə, xişm, divanə, heç, çün, əfsun – 33 s.
25. Təmam, nəzər (qılmaq), əgər, həman, azim (etmək), dəng (olmaq), fikir, həq, məşğul (olmaq), zikr (etmək), təəccüb (etmək), əcayib (2), sirr, kərim, qüdrət, təaallah, hikmət, sübh, təşviş , hal, çün, nur (3),
aləm, xurşid, məşriq , tac
– 29 s. 31.
Şərbət, çün (2),
xon , xələt, sabah, kətxuda (3),
xəbər, xoca (2), nəsib, ərməğan, şəhənşah, haman, dəm, şah (5),
padişah (3),
vəsf, məlum (qıldı), məxtum, eşq, hərami, sultan, lütf, şad (olmaq), kəlam, ərz (etmək), xoş (gəlmək), qayət, gərçi, zəhmət, vəlakin, ra- hət, mütləq – 42 s.
41. Əcəb (2),
məgər, razdaş, xoş (idi), manənd, mahitaban, mütləq, sün`i, həq, xuy, vəsf, hal, dərd, xəyal, şəkil, tədbir, raz, faş (etmək), məhbub, zəmanə, fəda (olmaq), can, gər, fikir, vaxt – 26 s.
51. Can (2),
çarmux, xəsm, qərib, çərx, dun, cövr, çün, həq, dəm, bənd, huri, bəşər, gülüzar, əhval , hərami (3) – 19 s. 61.
(3),
köşk (2),
məhbubə (2),
həzrət, təfərrüc (etmək) (2),
şah (3),
təxt, sərv (2),
huri, çinar, nar, çün, camal, hüsn, kamal, yəğma, eşq (2),
sevda, nigar, səbr, qərar , haman, dəm, dayə, dürlü – 35 s.
71 . Reyhan , nəsrin, dürlü, hərami (2),
hal (2),
xəbər, yar (2),
yeganə, lisan, şəhər (2),
padşah, xəlq (2),
sipah, 207
mərd, mərdan, sultan (2),
əvvəl, şah, şakir, xoşnud, kafir, müsəlman, hənuz, vəfadar, tamam – 31 s.
81. Can (2),
cəhənnəm, murad, bünyad, haqq, ustad, dad (əvəz), şah (3),
dilaram, təcil, hənuz, dəxi (2),
qəflət, hal, xoş (olmaq), zalım, əxi, hərami, nigar, xumar, həkim, xəyal, həmişə, insan, rəiyyət, hekayət, bədəxtər –
31 s. Toplayaq və bölək: 39 +25+ 34+29+ 42+26+19+35+31+31 =310 : 10 = 31 Deməli, «Dastani-Əhməd Hərami»nin dilində hər 29 misraya təqribən 31 alınma söz düşür. Aydın olur ki, «Mehri və Vəfa»nın 29 misrada payına düşən alınmaların sayı azca artıqdır. Bu, təbiidir. Əgər «Mehri və Vəfa» «Dastani-Əhməd Hərami»dən əvvəl yaranmışsa, belə də olmalı idi. Çünki XI əsr Azərbaycanda farsdilli poeziyanın tüğyan etdiyi bir dövrdür. «Dastani-Əhməd Hərami»nin yarandığı dövrdə isə bu tilsim artıq qırılmış, türk yazılı ədəbiyyatı böyük vüsət qazanmışdı. «Mehri və Vəfa»nın müəllifi böyük adamdır ki, o, o cür mühitdə belə bir əsər yarada bilmişdir. Əslində, bu hal aydın şəkildə onu təsdiq edir ki, heç «Mehri və Vəfa» da birinci deyil və bu əsər böyük bir yolun ortasında yaranmış əsərlərdən əlimizə çatanıdır. Əsərlərin dilindəki çətin anlaşılan alınma sözlər aşağıdakı- lardır. MV-də:
bünyad (etmək), müqim, raziq, rizq, əsül, bədr, sidq, xeymə, rəxt, təfərrüc (etmək), gərd, gəncxanə, sahibqədəm, məğrib, nəsəq, təşnə, çarparə, sayis, zənbaz, tənəüm, hüməm, xəsm və s.
ƏH-də: bünyad (etmək), mə`ni, kan, məani, cüda (düşmək), bəğayət, sərp, yarən, bürqə, muhal, cüst, xişm, təaallah, məşriq, xon, məxtum, manənd, xəsm, dun, hənuz, dilaram, bədəxtər və s.
Əslində, heç bunlar da o qədər çətin anlaşılan sözlər deyil və keçən yüzillikdə məhdudlaşmış, işləklikdən qalmış sözlərdir. Həm də, göründüyü kimi, alınma sözlərin bir qismi xalis Azərbaycan sözləri ilə birləşərək mürəkkəb fel əmələ gətirmişdir. 208
MV-də: yad etmək, bünyad etmək, qəbul etmək, səfər etmək, təfərrüc etmək, əmin etmək, fəryad etmək, tərk etmək, əzm etmək, nəsaq eyləmək, qərar qılmaq, fəda qılmaq, cəfa çəkmək, heyran olmaq, şad olmaq; ƏH-də:
bünyad etmək, yad etmək, seyr etmək, xeyr etmək, zikr etmək, vəsf etmək, tədbir etmək, azim etmək, təəccüb etmək, ərz etmək, faş etmək, təfərrüc etmək, seyran eyləmək, cüda düşmək, laf urmaq, nəzər qılmaq, məlum qılmaq, dəng olmaq, şad olmaq, fəda olmaq, müş- kül olmaq, xoş olmaq, xoş gəlmək.
«Dastani-Əhməd Hərami»də həm mürəkkəb fellərin sayı artmışdır, həm də «Mehri və Vəfa»dakı etmək, eləmək, qılmaq, çəkmək, olmaq fellərindən başqa, düşmək, urmaq, gəlmək felləri də əlaqəyə cəlb olunmuşdur. Demək olmaz ki, bu sözlər «Mehri və Vəfa»nın yazıldığı dövrdə alınmalarla işlənmirdi. Sadəcə olaraq faktın əhəmiyyəti odur ki, «Dastani-Əhməd Hərami»yə doğru alınmalar daha çox həzm olunur, dilin təbiətinə daha çox uyğunlaşır. 11.Məsnəvilərin
da maraqlıdır. Uyğun gələn frazeoloji vahidlər nisbətən azdır. Ortaq şəkildə işləndiyi müşahidə olunan frazeoloji vahidlər aşağıdakılardır. «Mehri və Vəfa»da:
(73), aram qılmaq (17) – sakit olmaq, can vermək (73) – ölmək ( Can vermək gərək doğru yara) (30); canını qurban vermək (31) – canından keçmək;
(70) –(xidmətinə irməkligə can vermək) – çox çalışmaq,
– diriltmək, cana gətirmək (22); canı verən (34) – həyata gətirən, yaşadan (allah); canı vergil (42) –
can ver, dirilt, dua qılmaq (31), salavat vermək (12), yola girmək (17) – yola düşmək, yolundan azmaq (69), (məmləkət) əlindən çıkmaq (26) – (ölkəni) itirmək, yox elə- mək,
(19) və s. «Dastani-Əhməd Hərami»də:
(63), aram qılmaq (19) – sakit olmaq, dayanmaq, bir qədər gözləmək, canı vermək (23) – ölmək, dua qılmaq (35),
səlavət vermək (15),
yola girmək (52) – yola düşmək, yol azmaq – (50) – yolunu itirmək 54,
(28) – (dostları) yox olmaq, məhv olmaq və s. 209
Göründüyü kimi, «Mehri və Vəfa»nın dilində can vermək ifadəsi daha işləkdir – çox çalışmaq, canından keçmək, hətta di- riltmək, cana gətirmək kimi əks mənaları da ifadə edir. Bu hal mövzunun işlənmə imkanları ilə bağlıdır. Məsnəvilərin dilində elə frazeoloji vahidlər də var ki, kom- ponentləri bir-birindən sinonim sözlərlə fərqlənir. Məsələn, MV-də:
(43) – dərdə dərman tapmaq - ƏH-də:
(58), dərdə dərman bulmaq (68) – dərdinin çarəsini tapmaq; MV-də:
(33) - ƏH-də: başına iş gəlmək (47);
MV-də: canı fəda qılmaq (73) – ƏH-də: canı fəda olmaq (41) – canından keçmək, canını qurban vermək; MV-də:
(13) – dünyadan rihlət etmək (13) - ƏH-də: dünyadan nəql etmək (57) – ölmək; MV-də:
eşq okuna amac olmaq (25) – ƏH-də: eşq oduna yanmaq (62), - eşq odunu canda yaxmaq (68) – sevmək; MV-də:
sözü dutmaq (74) – ƏH-də: sözini almaq (48)
– sözünü anlamaq; MV-də:
möhlət vermək (30) - ƏH-də: macal vermək (24) və s. Dərdə daru bulmaq – ifadəsi indi tam arxaikləşmişdir, lakin «Dastani-Əhməd Hərami»də işlənmiş
ifadələrinin hər biri, xüsusən birincisi xalq dilində indi də işlənməkdədir. ƏH-dəki
ifadələri də MV-dakı
başına vaqiə gəlmək ifadəsi ilə müqayisədə çox müasirdir . Bu
nisbətdə ƏH-dakı
canı fəda olmaq da MV-dəki canı fəda qılmaq ifadəsindən müasirdir. Dünyadan güzər etmək, dünyadan rihlət etmək ifadələrindən birinqcisi Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|