Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
*** Qəzənfər Kazımovun əsas tədqiqat sahələrindən biri də müasir Azərbaycan dilinin estetik imkanları, xüsusilə komizmin bədii vasitə və üsullarıdır. Həmkarı H.Mirzəyev doğru deyir ki, o bizim «filologiyamızda komizm nəzəriyyəsinin görkəmli tədqiqatçısı kimi tanınmaqdadır». ( Qəzənfər Kazımov. Dilimiz – tariximiz, s.10 ) Alimin «Sirkə» hekayəsi və imlamız», «Molla Nəsrəddin» jurnalının sovet dövrü felyetonlarının ictimai-siyasi leksika və frazeologiyası», «Nəsrimizdə komik şişirtmə», «Nəsrimizdə komik məsəllər və aforizmlər», «Bədii ədəbiyyatda xüsusi adların komik təbiəti», «Yazıçı təhkiyəsinin və obraz nitqinin bəzi ədəbi- estetik xüsusiyyətləri barədə» və s. onlarca bu kimi məqaləsin- dən başqa üç monoqrafiyası da bədii ədəbiyyatda komik vasitə və üsulların tədqiqinə həsr edilmişdir. Onlardan biri «Komik-bədii vasitələr» (B., Yazıçı, 1983) adlanır. Məlumdur ki, estetikanın əsas və mürəkkəb kateqoriyalarından olan komiklik ictimai həyat zidiyyətlərinin ümumiləşdirilmiş bədii əksindən ibarətdir. Onun əsas mənbəyi həyat, başlıca təzahür forması bədii gülüşdür. «Eybəcərliklə gözəlliyin, nadanlıqla maarifin, geriliklə tərəqqinin, axmaqlıqla ağılın, miskinliklə ülviyyətin, təsəvvürlə həqiqətin, istəklə bacarığın, iddia ilə ləyaqətin arasındakı uyğunsuzluq və ziddiyyət gerçəklikdə və incəsənət əsərlərində gülüşün həm mənbəyini, həm də hədəfini təşkil edir». ( Mehdi Məmmədov. Azərbaycan dramaturgiyasının estetik problemləri, B., 1968, s.217 ) Lakin hər cür gülüş komiklik yarada bilmir. Fərdin müəyyən hadisəyə, yaxud şəxsə fizioloji reaksiyasını ifadə edən subyektiv gülüşdən fərqli olaraq, «komizm ümumi obyektiv məzmun daşıyır. Bu, gülüşün yüksək pilləsidir və insanların gerçək aləmə bəslədikləri ictimai münasibətləri ifadə edir». Adi «gülüş yalnız 33
anlaq təzahürüdür, adamların həyat ziddiyyətlərini başa düşmələrinin və özlərini ondan yüksəkdə dərk etmələrinin əlamətidir.... Halbuki komiklik aləminə umumiyyətlə intəhasız şadlıq, özünün öz ziddiyyətlərinin fövqündə hökmən ucaldığına bir inam daxildir». ( Qeqelğ. Soçineniə, T, 14, s.367 ) Ədəbiyyatşünaslıq, estetika, psixologiya və sənətşünaslığa dair kitablarda komizmin (gülüşün) müxtəlif formaları qeyd olunur. Q.Kazımov bu formaların ikisini doğru sayır: yumor və satira. Monoqrafiyada bu formaların hər birinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini konkret şəkildə aydınlaşdıran tədqiqatçı onların yaradılmasında istifadə edilən vasitə və üsullardan daha əhatəli söhbət açır. Müəllifin qəti qənaətinə görə, komizm barədə söhbət açan alimlər onun vasitə və üsullarını fərqləndirmədən bir-birinə qarışdırmışlar. Q.Kazımov ilk növbədə sələflərinin səhv fikirlərinə düzəliş verir, yəni komik vasitələrlə komik üsulların hüdudlarını dəqiqləşdirir. Onun qənaətinə görə, ko-mik «vasitə konkretdir, üsul ümumi. Bir vasitə bir üsula xidmət etdiyi kimi, bir neçə üsula da xidmət edə bilər... Vasitə maddidir, konkretdir, üsul abstrakt. Biz komizm yaradan vasitələri görürük, oxuyuruq, tələffüz edirik, üsullar isə bu vasitələrdən hasil olur, nəticə kimi meydana çıxır». ( Qəzənfər Kazımov. Komik-bədii vasitələr.s.35 ) İzahın bir qədər mücərrəd görünməsinə baxmayaraq, Q.Kazımov komizmin dil vasitələrini dəqiq müəyyənləşdirir; bunlar fonetik, leksik, frazeoloji və qrammatik vasitələrdir. Tədqiqatçı bu vasitələrin bütün ədəbi növlər – lirika, epos və dram üçün tipoloji ümumilik təşkil etdiyini də düzgün söyləyir. Doğrudan da dilin fonetik, leksik, frazeoloji və qrammatik vasitələri hər cür əsər üçün eyni dərəcədə bədiilik mənbəyi ola bilir və bütün yazıçılar bu vasitələrdən istifadə edirlər. «Lakin komizm ustasının birinci vəzifəsi dil vasitələrinə komik don gey- dirməkdən ibarət olur; satira ustası, yumor yaradıcısı başqa yazıçıların istifadə edə biləcəyi dil vasitələrini komik plana uyğun- laşdırmalı, dil vasitələrinə satirik-yumoristik rəng verməli və dilin özündə komik keyfiyyətdə formalaşmış vahidləri seçib işlətməli, öz əsərini komik intonasiya və komik nitq vasitələri ilə rənglə- məyi bacarmalıdır». 34
Monoqrafiyada komik bədii vasitələrdən ikisi – leksik və frazeoloji vasitələr tədqiq olunur. Müəllif XX əsrin 20-30-cu illərində yazılmış bədii nəsr nümunələrinin – Böyükağa Talıblı, Tağı Şahbazi Simurq, Qantəmir, Mir Cəlal və Sabit Rəhmanın hekayə, povest və romanlarının dili əsasında sözlərin komiklik yaradan keyfiyyətlərini göstərir. Bu keyfiyyətlərin sırasında sözün məcazilik imkanları, komik müqayisələr, xüsusi adlar və ləqəblər, vulqar sözlər və birləşmələr vardır. Həmin leksik vahidlərdən 20- 30-cu illərin satirik yazıçılarının hərəsi özünəməxsus sənətkarlıqla istifadə etmişdir. Q.Kazımov bu fərdiyyəti məharətlə çeşidləyib inandırıcı elmi nəticələr əldə etməyə nail olmuşdur. Aydın olur ki, «Simurqun və B.Talıblının yaradıcılığında sözün aydın nəzərə çarpan xüsusi komik mövqeyi az-az müşahidə olunan faktlardan- dır. Qantəmir bir çox hallarda hekayəni ayrı-ayrı sözlərin komik təfsiri üzərində qurur. S.Rəhmanda sözlərin komizmi daha çox komik kalamburlara əsaslanır. Mir Cəlal nəsrində sözlərin məcazilik, çoxmənalılıq və metaforlaşdırma yolu ilə komizmi üstünlük təşkil edir». ( Qəzənfər Kazımov. Komik-bədii vasitələr, s.64
) Bunlar doğru müşahidələrdir və Q.Kazımov onları əsaslan- dırmaq üçün ilk növbədə yazıçıların işlətdiyi sözlərin məcazilik və çoxmənalılıq xüsusiyyətlərinə istinad edir. O, Mir Cəlalın «Dirilən adam» romanının adındakı təyini söz birləşməsinin həm birinci, həm də ikinci tərəfindəki leksik vahidlərin («dirilmək» və «adam»), habelə həmin əsərin müəyyən epizodlarında işlənmiş «oturmaq», «xortdamaq», «doğmaq», «bizləmək», «sancı» kimi sözlərin çoxmənalılıq əsasında əmələ gətirdiyi komizmi ən incə detallarına qədər açıqlamaqla xalq dilindəki ümumişlək sözlərin yüksək bədiilik yarada bilmək potensialını əyaniləşdirir. Monoqrafiyada komizm yaradan frazeoloji vasitələr xüsusi fəsildə öyrənilir. Bu dil vahidlərinin komik təbiətini və bədii gülüş üçün vacibliyini nəzəri planda izah edən müəllif onların 1920-30- cu illər nəsrindəki yerini xüsusi elmi səliqə ilə araşdırır. Daha çox B.Talıblının «Erkək Tükəzban» və Mir Cəlalın «Dirilən adam» əsərlərinə istinad edən tədqiqatçı həm təhkiyəçi və müəllif dilində, həm də surətlərin danışığında təsadüf etdiyi frazeoloji vahidlərin xüsusi məqsəddən yarandığını və komizmi daha da 35
qüvvətləndirdiyini inandırıcı faktlarla sübuta yetirir. O, adları çəkilən əsərlərdə gülüş yaradan feli frazeoloji birləşmələrin ismi birləşmələrə nisbətən çox işlənməsini xüsusi vurğulayır və bunun səbələrini aydınlaşdırır. Bəzi mübahisəli yerlərinə baxmayaraq, «Komik-bədii vasitələr» monoqrafiyasında estetik gülüşü şərtləndirən xüsusiyyətlər konseptul şəkildə tədqiq olunur. Əsərin ümumi məzmunu təsdiq edir ki, bədii ədəbiyyatda komizm yaradan başlıca amil dil vahidləridir. Elə buna görə kitabın elmi redaktoru görkəmli türkoloq-alim Tofiq Hacıyev estetikanın əsas kateqori- yalarından olan komizmin izahına dilçi mütəxəssisin müdaxiləsinin qanunauyğun olduğunu bildirərək yazırdı: «Bu tədqiqat («Komik-bədii vasitələr» kitabı nəzərdə tutulur – Z.Ə
.) bir daha göstərir ki, nəinki bəzi filoloji-ədəbiyyatşünaslıq, hətta nəzəri-estetik məsələlərin həllində dilçi müdaxiləsi müəyyən fayda verir… Şübhəsiz, «Komik-bədii vasitələr» əsəri Q.Kazımovun bu vaxta (monoqrafiyanın çap olunduğu 1983-cü ilə –
Z.Ə .) qədərki yaradıcılığının ən yaxşı nümunəsidir, bədii dil və üslub məsələləri ilə bağlı çoxdan apardığı səmərəli tədqiqlərinin ümumiləşdirilmiş nəticəsidir». Q.Kazımovun yaradıcılığında komizmin bədii vasitələri ilə yanaşı, üsulları da əhatəli şəkildə tədqiq olunmuşdur. Onun «Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları» («Maarif» nəşriyyatı, 1987) monoqrafiyası Azərbaycan filologiyasında bədii gülüşün dil-nitq üsullarının təhlilinə həsr olunmuş ilk sanballı tədqiqat əsəridir. «Komik-bədii vasitələr» kitabında olduğu kimi, bu mono qrafiya- nın da başlıca tədqiqat obyekti 1920-30-cu illərdə yaşayıb- yaratmış Azərbaycan nasirlərinin ədəbi irsidir. Alim əsas fikir və mülahizələrini C.Məmmədquluzadə və onun bədii ənənələrini davam etdirən Mir Cəlal, Sabit Rəhman və Qantəmirin əsərlərinə istinadən əsaslandırır. Bəzən də elmi araşdırmanın miqyasını genişləndirərək, Seyfəddin Dağlı, Salam Qədirzadə və Anarın ya- radıcılığına müraciət edir. İncəsənətdə komizm üsulları kifayət qədər öyrənilmədiyi və bəzi anlayışların hüdudları dəqiqləşdirilmədiyi üçün Q.Kazımov satira və yumor haqqında deyilən fikirləri tənqidi təhlildən keçirir. O, vaxtilə İ.Eventovun qaldırdığı «Satira nədir – növ, cins, janr 36
və ya üsullar məcmusu?» ( İ.Gventov. Ostroumie sxvatıvaet protivoreçie. «Voprosı literaturı». 1973, №6, s.127 ) – sualına elmi cavab axtarır; bu məsələnin izahına dair fikirləri xatırladaraq, onların bəzilərinə təshih verir. Q.Kazımov bir sıra təkzibedilməz faktlara söykənməklə satira və yumoru ədəbi növ, yaxud janr sayan müəlliflərin əksinə olaraq onu bədii prinsip hesab edən tədqiqatçıların mövqeyini müdafiə edir və bu mövqeyi yeni mülahizələrlə daha da möhkəmləndirir. Bu nöqtədə Q.Kazımovun simasında ədəbiyyatşünas-nəzəriyyəçi tə- fəkkürü və baxışı ilə dilçi-üslubiyyatçı təfəkkürü və baxışı vəhdət tapır. O, haqlı deyir ki, hər hansı bir hekayə, yaxud povest həm satirik planda, həm də qeyri-satirik – «Ciddi müstəqim şəkildə» yazıla bilər. ( Q.Ş.Kazımov. Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları. s.21 )
ciddi» qolu da vardır. Məhz bu «qeyri-ciddi» qol satirik- yumoristik ədəbiyyatdır və onun inikas üsulu gülüşün müxtəlif formalarıdır. Kitabda komizmin ezopvarilik, gözlənilməzlik, uyğunsuzluq, fakt və hadisələrin deformasiyası, anlaşılmazlıq, anaxronizmlərlə ifşa kimi üsulları tədqiq edilir. Alim bu üsulların estetik mahiyyətini, linqvistik xüsusiyyətlərini yeni baxış bucağından təhlil və şərh etməklə yanaşı, onların bədii təcrübədəki yerini və effektini də göstərir. Təhlil və şərhlərin aydınlığı onların elmiliyini təmin edir və XX əsrin satirik yazıçılarından, məsələn, C.Məmmədquluzadənin öz felyetonlarında Ezop dilindən böyük sənətkarlıqla faydalanmasına dair fikirlərin doğruluğuna təminat verir. Estetik
gülüş
yaratmaqda
deformasiyanın (şəkildəyişmənin), xüsusilə şişirtmənin mühümlüyünü nəzərə çatdıran tədqiqatçı monoqrafiyada deformasiyanın hiperbola, qrotesk, fantastika kimi üsullarından da geniş söhbət açaraq, həmin üsulların B.Talıblı, Qantəmir və Mir Cəlalın hekayələrində necə mənalı gülüş yaratdığını aydınlaşdırır. XX əsr Azərbaycan nəsrində bədii gülüş yaratmağın bu üsulunun geniş yayıldığını izah etmək üçün həmin əsrin 60-70-ci illərində yazılmış bəzi he- kayə və povestləri də tədqiqata cəlb edib Seyfəddin Dağlı, Salam 37
Qədirzadə və Anarın əsərlərindəki gülüş texnikasının özünəməx- susluğunu göstərir. Kitabda Seyfəddin Dağlının «Şakərlilər», Salam Qədirzadənin «Aldada bilməzsən» kitablarına daxil edilən hekayələrin məziyyətləri bədii deformasiya üsulunun təbiiliyi, şişirtmədə ölçünün – əndazənin gözlənilməsi ilə əlaqələndirilir. Tədqiqatçının Anar yaradıcılığı barədə fikirləri elmidir. O, doğru qeyd edir ki, Anarın «əsərləri ona görə yüksək estetik keyfiyyətə malik olur ki, o, deformasiya formalarından biri ilə kifayətlənmir, satirik əsərlərində təsvir obyekti birtərəfli şişirdilmir, həyat həqiqətinə uyğun olaraq, bir çox cəhətdən xarakterizə edilir və bu prosesdə obyektin tipik mənfi xüsusiyyətləri ilə yanaşı, müs- bət cəhətləri, insani keyfiyyətləri də əks olunur». ( Q.Ş.Kazımov. Bədii ədədiyyatda komizm üsulları. s.116-117 ) Doğrudan da, Anar səmimi yazıçıdır. Onun həyat həqiqətinə sədaqəti yaratdığı obrazların təbiiliyini şərtləndirir. Yazıçı onların uğurları ilə bərabər, uğursuzluqlarını da təsirli canlandırır və bu baxımdan Q.Kazımov «Dantenin yubileyi» hekayəsinin qəhrəmanı Feyzulla Kəbirlinskinin xarakterinin və portretinin təsvirindəki sənətkarlığı düzgün qiymətləndirir: «Onun bir aktyor kimi kütlüyü, qabiliyyətsizliyi, dolanmaq üçün gecə-gündüz nə olduğunu bilməməsi, ailə çətinlikləri, tez-tez düşdüyü həqir vəziyyətlər komik detallarla təsvir edilir. Lakin müəllif onun insan olduğunu, insani keyfiyyətlərini də unutmur, ona görə də bizdə Feyzullaya qarşı nifrət yaranmır». Monoqrafiyada Anarın «Molla Nəsrəddin – 66» povestinin gülüş texnikas, həyatdakı komizmi əks etdirmək üçün yazıçının faydalandığı üsullar kifayət qədər əhatəli və dərindən təhlil olunur. Bu cəhətdən povestdəki şişirtmə və parodiyalar haqqında fikirlər daha çox diqqəti cəlb edir. Məlumdur ki, Anar ictimai geriliyə, ibtidailiyə, bayağılığa, istedadsızlığa, savadsızlığa, köh- nəliyə – bütün əxlaqi-mənəvi və mədəni-siyasi eybəcərliklərə qarşı dözümsüz, bidətçi, vətəndaş-yazıçıdır. Onun bədii gülüşünün əsas hədəflərindən biri də qrafomanlıq, ştampçılıq, stereotiplər, trafaretlərdir ki, «Molla Nəsrəddin – 66»nın «Məlu- mat», «Başımızın ağası», «Maraqlı tədqiqat», «Bizim müsahibə», «Yeni il planları», «Xəbərlər», «Biz tənqid edəndən sonra», 38
«Elanlar» hissələrində komik gülüş predmetinə çevrilir və yazıçı həmin gülüşün dadını-duzunu artırmaq üçün parodiyalardan isti- fadə edir. Q.Kazımov yazıçının gülüş yaratmaq bacarığını (yaxud həyatın özündə təsadüf edilən gülünclüyü sənətkarlıqla əks etdirə bilmək qüdrətini) həmin parodiyaların təhlili əsasında üzə çıxarır. Bu təhlillərdə gülüş obyekti yenidən canlanır və yadda qalır. «Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları» monoqrafiyası təkcə Qəzənfər Kazımovun öz yaradıcılığının yox, bütünlükdə Azərbaycan filologiyasının XX yüzilin 80-ci illərindəki nailiyyətinin yaxşı bir göstəricisidir. Hələ o zaman bu kitabın həyata gəlməsini alqışlayan, elmi-filoloji və pedaqoji əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirən ədəbiyyatşünas-alim Xeyrulla Məmmədov yazırdı: «Filologiya elmləri doktoru Qəzənfər Kazımovun «Bədii ədəbiy- yatda komizm üsulları» monoqrafiyası ədəbiyyatşünaslığın nəzəri problemlərinin tədqiqi, təbliği və tədrisinin arxa plana keçdiyi, estetik məsələlərin etinasızlıq kölgəsinə düşüb, təhsil ocaqlarımızda az qala gərəksiz bir sahəyə çevrildiyi bir vaxtda meydana çıxmışdır… Monoqrafiya satirik və yumoristik əsərlərin bədii-estetik təhlil yollarına bələdlik hasil etmək kimi xüsusi əməli əhəmiyyəti olan nəcib bir məqsəd izlədiyinə görə milli filologiya elmində, eləcə də tədris-metodiki ədəbyyatın nəşri sahəsində diqqətəlayiq bir hadisədir. Müəllifin yaradıcılıq müvəffəqiyyətini təmin edən səbəblərə gəldikdə bunlar… bir tərəfdən, onun bədii sənətin nəzəri məsələlərinə bələdliyi və milli professionallıq səviyyəsi qazanması, digər tərəfdən, damarlarında təbii ədəbiy- yatşünaslıq mayasının mövcud olması ilə bağlıdır. Onun təhlillərində elmi mühakimə və mülahizə ilə yanaşı, bədii təfəkkür də böyük rol oynayır: iki təfəkkür tərzinin bir nöqtədə birləşməsi kitabdakı ədəbi təhlillərə emosionallıq verir, fikrin dəqiq ifadəsinə yaxından kömək edir. Dəfələrlə oxunub təhlil edilmiş çoxlu əsəri Q.Kazımovun tamamilə orijinal səpkidə araş- dırması, hamının yaxşı bildiyi bir sıra ədəbi faktların mahiyyətin- də gizlənən mənanı açıb aşkarlaya bilməsinin sirri bundadır». ( X.Məmmədov. Azərbaycan gülüşü haqqında kitab. «Ulduz» jurnalı. 1989, №2 ) 39 *** Q.Kazımovun elmi araşdırmalarının bir qismi müasir Azər- baycan dilinin quruluşu: orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, morfologiya və sintaksislə bağlıdır. Onun «Orfoepiyamız öyrənilir», «Bir dərslik haqqında», «-sa, -sə şəkilçisi, onun praforma və derivatlarının qrammatik və üslubi xüsusiyyətlərinin tədqiqi», «Orfoqrafiya qaydalarının yeni layihəsi haqqında» mə- qalələrində müasir Azərbaycan dilinin bir sıra aktual problemlərinə toxunulur. Bəziləri çap olunmuş dilçilik kitablarına resensiya, rəy, bəziləri isə «Ön söz» kimi yazılmış həmin əsər- lərin məziyyəti ondadır ki, müəllif, haqqında söhbət açdığı kitab- dakı fikirləri sadəcə sadalamaq, onun konspektini çıxarmaq, qısaca şərhini vermək yolundan yan keçərək, məsələnin mahiyyətinə varmağa, problemin necə həll olunduğunu aydınlaşdırmağa çalışır. Belə təhlil və qiymətləndirmə üsulu ona, bir tərəfdən, haqqında bəhs etdiyi kitabın elmi çəkisini düzgün müəyyənləşdirmək, digər tərəfdən, problem haqqında öz fərdi mülahizələrini söyləyə bilmək imkanı yaradır. «Bağlayıcısız tabeli mürəkkəb cümlələrin struktur-semantik xüsusiyyətləri», «Mətn dilçiliyi problemləri», «Ədəbi dilimizin sintaksisinə yeni baxış», «Mətnin qurulma texnikası və semantik strukturu», «Dilimizin bugünü» kimi məqalələrində Q.Kazımov müasir Azərbaycan dilinin sintaksisinə dair vacib məsələlərdən söhbət açır. Söz birləşməsi və cümlənin daxili quruluşu, ümumi xassələri, yaranma qayda və üsulları, templəri, mətnin təşkilindəki rolu, məna və funksiyaları, işlənmə şərtləri və qrammatik səciyyələri həmin məqalələrdəki təhlillərin baş mövzusu, ağırlıq nöqtəsidir. Dilçilik elminin çətin şöbələrindən olan sintaksisin ali vəzifəsi yazıdakı və nitqdəki qarmaqarışıqlıqda gizlənmiş harmoniyanı üzə çıxarmaq, dilin gözəlliyini və qanunauyğunluğunu aşkarlamaqdan ibarətdir. Həmin harmoniya və gözəlliyi öyrənmək üçün Azərbaycan dilçiliyi tarixində ilk təşəbbüslər XIX əsrin sonları, XX yüzilin əvvəllərindən başlanmış, sonralar Ə.Dəmirçizadə, M.Şirəliyev, M.Hüseynzadə, Ə.Abdullayev, Z.Budaqova, Y.Seyidov, K.Vəliyev, K.Abdullayev kimi məşhur alimlər sintaksisin müxtəlif problemlərinə dair 40
qiymətli tədqiqat əsərləri – dissertasiya və monoqrafiyalar yazmışlar. Uzun müddət ADPU-da müasir Azərbaycan dilinin sintaksisini tədris və tədqiq edən Qəzənfər Kazımov isə özünün çoxillik təcrübəsinə əsaslanaraq, bu fənnə dair yeni dərslik hazırlayıb, keçən əsrin son ilində çap etdirmişdir. “Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis” adlanan həmin dərslikdə (“Ünsiyyət”, Bakı, 2000, elmi redaktorları: prof. N.Cəfərov, dos. İ.Əhmədov) alim həm özünün elmi araşdırmalarının nəticələrini, həm də sələflərinin və müasirlərinin fundamental tədqiqatlarını ümumiləşdirmiş, bu yolla ən yeni, vacib nəzəri bilikləri filoloq tələbələrə, magistrlərə, alimlərə çatdırmışdır. Azərbaycan dilinin sintaksisindən bəhs edən əvvəlki dərsliklərdən fərqli olaraq, Q.Kazımov sintaktik quruluşun təşəkkülündə nitqin funksional imkanlarının rolunu ön plana çəkmiş, bu yolla ənənəvi, tanış qrammatika problemləri, xüsusilə sintaktik əlaqələr, söz birləşmələri, sadə cümləni genişləndirən vasitələr, mürəkkəb cümlə, mətn sintaksisi haqqında yeni, orijinal fikir və mülahizələr söyləyə bilmişdir. O, ilk dəfə olaraq, sintaktik vahidlərin tərtibində rolu olan, lakin az öyrənilmiş müstəqil obyektli feli birləşmələrə, mübtəda ilə xəbər arasında koordinativ əlaqə məsələsinə münasibət bildirmiş, söz birləş- mələrinin sintaktik əlaqələr üzrə ilkin təsnifini vermişdir. Müəllif ilk dəfə olaraq, sabit birləşmələri iki növə ayırmış, frazeoloji və leksik sabit birləşmələri fərqləndirmiş, onların özünəməxsus xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmışdır. Dərslikdə cümlə bəhsinə daha geniş yer ayrılmışdır. Bu, təsadüfi deyil; cümlə sintaksisin əsas predmeti, baş mövzusudur. Şifahi və yazılı nitq zamanı fikrin başqasına çatdırılmasında, təfəkkürün gerçəkləşməsi prosesində o, başlıca vasitədir. Cümləsiz canlı ünsiyyət mümkün deyil. Cümlə ünsiyyətin odlu si- lahı, fikrin parlaq güzgüsüdür. Xüsusi sintaktik vahid kimi, cümlənin özünəməxsus semantik əlamətləri və struktur xüsusiyyətləri vardır. Bu əlamət və xüsusiyyətlər sırasına onun bitmiş fikir ifadə etməsi, predikativlik, intonasiya və modallıq xüsusiyyətləri daxildir. Q.Kazımov həmin xüsusiyyətlərin hər biri- ni konkret şəkildə şərh etməklə cümlənin qrammatik təbiətini aydınlaşdırır. Belə bir elmi aydınlıq cümlə təsnifatının düzgün 41
aparılmasını, elmi ümumiləşdirmələrin və hökmlərin əsaslı olmasını da şərtləndirir. Müəllif Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri və praktik ənənələrinə uyğun olaraq, cümləni məntiqi-semantik üzvlənmə (üzvlənən və üzvlənməyən cümlələr), məqsəd və intonasiya (nəqli, sual, əmr, nida cümlələri), quruluş (sadə və mürəkkəb cümlələr) və modallıq (təsdiq və inkar) keyfiyyətlərinə əsasən təsnif edir. Dərsliyin böyük bir hissəsi cümlənin quruluşca növlərinin izah və şərhinə həsr edilmişdir. Sintaksisə dair başqa dərsliklərdə olduğu kimi, Q.Kazımov da cümləni struktur baxımdan əsaslı şərh etmək və öyrətmək üçün əvvəlcə cümlə üzvləri haqqında məlumat vermiş, onları nitq hissələrindən ayıran fərqləri göstərmişdir. Kitabda baş və ikinci dərəcəli üzvlərin səciyyəvi xü- susiyyətləri, mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin və zərfliyin tərifi verilmiş, mənaca və quruluşca növləri, ifadə vasitələri, onlar arasındakı sintaktik əlaqələr ətraflı izah olunmuşdur. Təhlil prosesində ismin yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarında olan sözlərin cümlə üzvü kimi müəyyənləşdirilməsi, onların yer zərfliyi, yoxsa tamamlıq olması məsələsinə xüsusi diqqətlə yanaşan alim haqlı deyir ki, mübahisə törədə bilən “bu cür üzvləri dəqiqləşdirərkən onların sintaktik-semantik funksiyasına, aydınlaşdırdığı üzvə, həmin üzvün nə ilə ifadə olunduğuna, sözün leksik mənasına, məkan və ya əşya, obyekt anlayışının üstünlüyünə, əlavəsi varsa, əlavəsinə diqqət yetirmək lazımdır. İsim bir əlamətin, xüsusiyyətin yerləşdiyi başqa bir obyekti bildirərək əşya, predmet mənasını saxlayırsa, tamamlıq vəzifəsində çıxış edir; konkret predmet, əşya mənasını itirərək, hərəkətin yerini bildirdikdə yer zərfliyi vəzifəsində işlənir”. Nəzəri cəhətdən doğru, inandırıcı olan bu tezis tədqiqatçının müxtəlif bədii əsərlərdən və danışıq dilindən seçdiyi zəngin faktlar əsasında daha da möhkəmləndirilir. Q.Kazımovun “söz sırası” və “cümlə üzvlərinin sırası” anlayışlarını, həmçinin cümlənin qrammatik üzvlənməsi ilə aktual üzvlənməsini bir-birindən fərqləndirməsi əsaslı görünür. Söz sırasının iki mühüm funksiyasını – sintaktik-semantik və üslubi funksiyalarını şərh etməklə tədqiqatçı həm də cümlənin qrammatik və aktual üzvlənməsinin aydınlaşdırılmasına körpü 42
salmış olur. O, cümlənin mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin və zərfliyə ayrılmasını qrammatik üzvlənmə, onun tema və remaya (“məlum olan”a və “yeni”yə) ayrılmasını isə aktual üzvlənmə sayır. Cümlə üzvlərinin sırasını fikrin, ideyanın aktuallaşdırılması ilə əlaqələndirərək, bu sıranın pozulmasını – inversiyanı tamam orijinal mövqedən – yeninin ifadə üsulu kimi mənalandırır. Sadə cümlənin növləri, cüttərkibli və təktərkibli cümlələrin məna və mahiyyəti, quruluş xüsusiyyətləri, xəbər və mübtəda əsasında formalaşan təktərkibli cümlələrin özünəməxsusluğu, sintaktik fərdiyyəti, qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrin formalaşma üsulları, onların mürəkkəb cümlə komponenti ola bilməsi, ümumi şəxsli cümlələrdə xəbərin müxtəlif fel formaları (əmr, xəbər, vacib, arzu, şərt şəkilləri) ilə ifadə olunması kimi ciddi elmi məsələlər də kitabda öz aydın şərhini tapmışdır. Həmkarlarının çoxundan fərqli olaraq, Q.Kazımov xəbəri üçüncü şəxsin cəmində olub, quruluşuna və semantikasına görə qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrə oxşayan ümumi şəxsli cümlələrə daha həs- saslıqla yanaşır. Belə həssaslıq və sintaktik duyum zahirən bir- birinə bənzəyən müxtəlif tipli cümlələri ayırmaq, fərqləndirmək işində tədqiqatçıya kömək edir. O, haqlı olaraq “Ürək ağrısını ovmazlar”, “Qaranlıq yerə daş atmazlar” kimi nümunələri ümumi şəxsli cümlə hesab edir. Eyni fikri müəllifin feli xəbəri birinci və ikinci şəxslərin təkində və cəmində işlənən “Ovçuluğa meyl sal- dım”, “Gecə-gündüz çöldə qaldım” tipli cümlələr barədə mülahizələrinə də aid etmək olar. Q.Kazımov belə cümlələri cüttərkibli saymaqda haqlıdır. Kitabda şəxssiz cümlə anlayışı da kifayət qədər əsaslı izah edilir. Müəllif doğru deyir ki, şəxssiz cümlələr mübtəda ilə xəbərin sintezindən ibarətdir. Belə cümlə- lərdə “fikir predmeti həmin predmetin əlaməti, hərəkəti, vəziyyəti ilə birgə təzahür edir... Bu cür cümlələrdə predikativlik yolu ilə hərəkət onun icraçısı ilə, əlamət onun daşıyıcısı ilə birlikdə ifadə olunur”. Q.Kazımov xəbərinin ifadə vasitələrinə görə şəxssiz cümlənin iki növünü qeyd edir: ismi xəbərli şəxssiz cümlələr, feli xəbərli şəxssiz cümlələr. Kitabda bu növlərin hər ikisi dərindən izah edilir. Dilçiliyə dair əsərlərində alimlər mübtəda əsasında formalaşan təktərkibli cümlələrin, adətən, vahid növünü 43
göstərirlər: adlıq cümlə. Q.Kazımov da bu ənənəyə sadiq qalır. Lakin həmkarlarından fərqli olaraq, o, adlıq cümlə anlayışını nisbətən əhatəli şərh edir; belə cümlələrin şəxssiz cümlədən fərqini, onların yalnız indiki zamanda olmasını, təsdiq bildirməsini, funksiya baxımından qruplarını, ifadə vasitələrini, müxtəsər və geniş ola bilmələrini göstərir. Sadə cümləni müxtəlif meyarlarla, ayrı-ayrı baxış bucağından təsnif edən alim bütöv və yarımçıq, habelə üzvlənməyən cümlələrin də izahına müəyyən səhifələr ayırır. O da başqa tədqiqatçılar kimi üzvlənməyən cümlələrin iki növünü qeyd edir: 1. Söz-cümlələr; 2. Vokativ cümlələr. Kitabda bu cümlə növlərinin spesifik xüsusiyyətləri sadalanır, onları üzvlənən cümlədən ayıran əlamətlər qeyd olunur. Yalnız baş üzvlərdən ibarət olan müxtəsər cümləni sadə cümlənin ilkin və ibtidai forması adlandıran tədqiqatçı onu genişləndirən vasitələrin tədqiqinə ayrıca diqqət yetirir. Dərsliyin “Sadə cümləni genişləndirən vasitələr” bölməsində cümlənin həmcins və xüsusiləşmiş üzvləri haqqında bəhs edərkən o, hə- min üzvləri fikri aktuallaşdırmaq baxımından qiymətləndirir. Azərbaycan dili sintaksisinin öyrənilməsi tarixində ilk dəfə olaraq Q.Kazımov cümlənin determinant üzvlərindən söhbət açır, xüsusiləşmələri növlərə bölür (qoşmalı xüsusiləşmələr; ara sözlü, bağlayıcılı dəqiqləşdirici xüsusiləşmiş üzvlər), xüsusiləşən əlavələrlə dəqiqləşdirici xüsusiləşmiş üzvlərin oxşar-tipoloji cə- hətlərini və fərqli xüsusiyyətlərini aydınlaşdırır, qoşulma konstruksiyalar haqqında elmi məlumat verir. Dərsliyin “Mürəkkəb cümlə” bölməsi də bir sıra yenilikləri ilə diqqəti cəlb edir. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrini bir-birindən asılı olmayan, müstəqil sintaktik vahidlər kimi izah edən dilşünas alimlərin əksinə olaraq, Q.Kazımov yazır: “Asılılıq həm tabesiz, həm də tabeli mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri arasında mövcuddur. Lakin asılılığın formasına, xarakte- rinə görə tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr fərqlənir. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri bir-birindən bərabər şəkildə, eyni dərəcədə asılı olur; tabeli mürəkkəb cümlələrdə isə asılılıq birtərəflidir – tərkib hissələrindən biri (budaq cümlə) o birindən (baş cümlədən) asılı olur”. (s. 281). 44
Belə bir ümumi tezisdən sonra tabesiz mürəkkəb cümlələrin növləri haqqında məlumat verən müəllif tabesizlik bağlayıcılarının qrammatik semantikasını nəzərdən keçirərək, onları birləşdirmə, qarşılaşdırma, aydınlaşdırma və bölüşdürmə bağlayıcılarından ibarət dörd qrupa ayırmış, tərkib hissələri ara- sındakı məna əlaqələrini əsas götürməklə tabesiz mürəkkəb cümlənin altı növünü göstərmiş və həmin cümlə növlərinin hər birinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini aydıınlaşdırmışdır. Kitabda tabeli mürəkkəb cümlə anlayışının şərhi, tarixən onun tabesiz mürəkkəb cümlənin inkişafı nəticəsində əmələ gəlməsi, quruluşu, tərkib hissələri, onların yeri əhatəli şərh edilir. Baş və budaq cümlələri əlaqələndirən vasitələri xüsusi səliqə ilə araşdıran müəllif bağlayıcılarla bağlayıcı sözləri fərqləndirir. Mü- əllifin fikricə, bağlayıcılar “Baş cümlə + budaq cümlə” quruluşlu analitik tabeli mürəkkəb cümlələrə xidmət edir; baş cümlə ilə budaq cümlə arasında işlənərək, budaq cümləni baş cümləyə bağlayır. “Budaq cümlə + baş cümlə” quruluşlu tabeli mürəkkəb cümlələrdə isə tərəflər bir-birinə bağlayıcı sözlərlə bağlanır. Elə buna görə Q.Kazımov dilçilik ədəbiyyatında indiyə qədər bağlayıcı kimi verilən Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|