Quran son sәmavi müjdәdir. Hansı ki, sonuncu Peyğәmbәrә (s), yәni һәzrәt Mәһәmmәdә (s) göndәrilәrәk

YER KÜRƏSĠ 
Yerin  kürәvi  formada  vә  һәrәkәtdә  olması  һaqqında 
müxtәlif  ayәlәrә  istinad  olunmuĢdur.  Lakin  ayәlәrin 
izaһından  öncә  bәzi  mәsәlәlәrә  aydınlıq  gәtirmәk  daһa 
mәqsәdә uyğundur. 
                                                 
1
  Әlbәttә,  orta  әsrlәrdә  xristian  din  xadimlәri  bu  cümlәdәn  mәqsәdin 
GünәĢin gündәlik xәyali һәrәkәti olduğunu düĢünürdülәr. 

---

81 
 
QISA TARĠX 
Yer,  üzәrindә  yaĢadığımız  planetdir.  GünәĢ  sisteminin 
GünәĢdәn  mәsafәsinә  görә  üçüncü,  ölçüsü  vә  kütlәsinә 
görә  beĢinci  planetidir.  Çox  qәdim  zamanlarda  mövcud 
olan  ilkin  tәsәvvürlәrә  görә  bütün  ulduz  vә  planetlәr  Yer 
әtrafına  fırlanırlar.  Onlar  Yerin  sabit  olduğunu 
düĢünürdülәr.  Yerin  һәrәkәti  һaqqında  düĢünmәk  o  qәdәr 
qәbaһәt sayılırdı ki, һәtta alimlәrә belә icazә verilmirdi. Ġlk 
dәfә  bu  fikirlә  çıxıĢ  etmәyә  qәdim  yunan  mütәfәkkiri 
Samoslu  Pifaqor  (tәqr.  e.ә.  580-500)  tәĢәbbüs  göstәrdi. 
Ondan  tәqribәn  200  il  sonra  Samoslu  Aristarx  GünәĢi 
dünyanın  mәrkәzi  һesab  edәrәk  һeliosentrik  tәsәvvürü 
inkiĢaf etdirdi. O, öz kәĢfini — Yerin GünәĢ әtrafına illik 
һәrәkәtini — açıqladıqda kafirlikdә ittiһam edildi (ġәrqdә 
ilk  dәfә  olaraq  Biruni  Yerin  GünәĢ  әtrafına  һәrәkәtinin 
mümkünlüyü  һaqqında  fikir  söylәmiĢ  vә  Yer  çevrәsinin 
uzunluğunu tәyin etmiĢdir). 
Sonradan  Klavdi  Ptolomey  (tәqr.  e.ә.  140)  geosentrik 
sistem  konsepsiyasını  daһa  tam  iĢlәdi.  Bu  konsepsiya  on 
altı әsr bәĢәr tәfәkkürünә һakim kәsildi. Ona qarĢı çıxanlar 
fiziki cәzalara mәruz qaldılar. 
Ptolomey  tәlimlәrini  ilk  dәfә  rәdd  edәn  vә  dünyanın 
һeliosentrik  sistemi  nәzәriyyәsinin  әsasını  qoyan  polĢalı 
astronom  Nikolay  Kopernik  (1498-1543)  olmuĢdur.  O, 
antik astronomiyanı, xüsusilә ―Almagest‖ әsәrini dәrindәn 
öyrәnmiĢ,  Ptolomey  sistemini  (dünyanın  geosentrik 
sistemini) antik astronomiyanın görkәmli uğuru kimi qeyd 
etmiĢ,  lakin  onun  sәһv  olduğunu  söylәmiĢdir
1
.  Sonradan 
alman  astronomu  Ġoһann  Kepler  (1571-1630)  onun 
                                                 
1
  Kopernikin  tәdqiqatları  ―Göy  sferalarının  fırlanması  һaqqında‖ 
(1543) әsәrindә toplanmıĢdır. 

---

82 
 
fikirlәrini  davam  etdirәrәk  Yerin  elliptik  orbitini  üzә 
çıxarmıĢdır.  Sonda  (Kopernikin  һeliosentrik  sistemi) 
italyan fiziki vә astronomu Qalileo Qalileyin (1642-1564) 
kәĢflәri  nәticәsindә  öz  elmi  sübutunu  tapdı.  O,  bunu 
açıqladıqda kilsә xadimlәri, ruһanilәr tәrәfindәn birmәnalı 
qarĢılanmadı
1
.  
Yeni  astronomiya  tәkmillәĢdikdәn  sonra  astronomların 
kәĢflәri  göstәrdi  ki,  Yer  müxtәlif  һәrәkәtlәrә  malikdir. 
Bәzi  astronomlar  bu  һәrәkәtlәrin  sayının  on  dörd  olduğu 
qәnaәtindәdirlәr.  Burada  bu  һәrәkәtlәrin  bir  neçәsinә 
diqqәt yetirәk. 
Birinci: Yerin öz oxu әtrafına fırlanması 
Yerin öz oxu әtrafında dövrü 1 gündür. Gecә vә gündüz 
bu  dövr  nәticәsindә  meydana  gәlir.  Fırlanmanın  müddәti 
23 saat 58 dәq. 38 san-dir. Sürәti dәqiqәdә 30 km-dir. 
Ġkinci:  Yer  GünәĢin  cazibәsi  nәticәsindә  onun  әtrafına 
elliptik  (qapalı  әyri  xәtt,  ellipsĢәkilli)  orbit  boyunca 
dolanır.  Bu  dolanma  dövrü  bir  ulduz  ilidir.  Fırlanma 
müddәti 365 gün 6 saat 8 dәq. 38 san.-dir. Orbit boyunca 
orta sürәti 29, 765 km/san-dir. 
Üçüncü:  Yerin  qalaktika  mәrkәzi  әtrafına  dolanması. 
Bu  250  km/san  sürәtlә  gerçәklәĢir  (tam  dövrü  tәqr.  200 
min ildir). 
                                                 
1
  Kopernekin  bu  konsepsiyanı  һaradan  әxz  etmәsi  һaqqında  maraqlı 
faktlar  mövcuddur.  Belә  ki,  Elxanilәr  dönәmindә  Ģәrqi  roma  alimlәri 
Ġslam  alimlәrinin  әsәrlәrini  yunan  dilinә  tәrcümә  etdilәr.  Hәmin 
әsәrlәrlә  tanıĢ  olan  Kopernik  vә  digәr  Avropa  astronomları  dünyanın 
һeliosentrik  sistemi  һaqqında  fikir  yürütmәyә  baĢladılar.  Daһi 
ensiklopedist alim Biruni (һ.q. 440) açıqca bildirirdi ki, yer sükunәtdә 
deyil.  O,  günәĢ  әtrafına  fırlanır.  Müsәlman  alimlәrinә  görә  dünyanın 
geosentrik  vә  ya  һeliosentrik  sisteminin  müәyyәnlәĢdirilmәsi 
astronomiyadan  çox,  metafizika  (fәlsәfә)  vә  sxolastika  (kәlam, 
ilaһiyyat) ilә bağlı idi. 

---

83 
 
Dördüncü:  Yer  GünәĢ  әtrafına  dolanarkәn  onun 
fırlanma  oxu  tәqr.  öz-özünә  paralel  qalır,  lakin  günәĢ 
Ģüalarına  nәzәrәn  vәziyyәti  dәyiĢir.  GünәĢ  vә  Ayın 
sarsıdıcı  tәsirindәn  Yerin  fırlanma  oxu  fәzada  vәziyyәtini 
zәif  dәyiĢәrәk  ekliptika  müstәvisinin  qütbü  әtrafında 
oturacağının  böyük  yarımoxu  23,5
o
  olan  konus  cızır.  Yer 
oxunun bu һәrәkәti presessiya adlanır. 
BeĢinci:  Sarsıdıcı  qüvvәlәrin  qiymәt  vә  istiqamәtlәri 
müntәzәm dәyiĢdiyindәn prosessiyanın üzәrinә dövrü 18,6 
il olan kiçik rәqsi һәrәkәtlәr dә әlavә olunur. Yer oxunun 
bu һәrәkәti nutasiya adlanır. 
Altıncı: Yer özü dә fırlanma oxuna nәzәrәn vәziyyәtini 
cüzi  dәyiĢir.  ġimal  qütbü  Yerin  sәtһindә  mürәkkәb  fiqur 
cızır  vә  tәrәfi  30  m  olan  kvadratdan  çıxmır.  Eyni 
mәntәqәdә  coğrafi  enliyin  dәyiĢmәsi  dә  onunla 
әlaqәdardır. 
Qeyd:  Yer  dә  GünәĢ  kimi  digәr  planetlәrlә  birgә 
namәlum  istiqamәtә  vә  ya  Veqa  ulduzuna  doğru  һәrәkәt 
edir
1
. 
                                                 
1
  Yerin  öz  oxu  әtrafında  fırlanması  ilә  bağlı  istinad  olunan  ayәlәr: 
Mursәlat,  25;  ġәms,  6;  Nәml,  88;  Nәbә`,  8;  Nәһl,  15;  Әnbiya,  31; 
Loğman, 10. 
Yerin  orbit  üzrә  һәrәkәti  ilә  bağlı  istinad  olunan  ayәlәr:  Mulk,  15; 
Mursәlat, 85; ġәms, 6; Nәml, 88; Fussilәt, 11. 
AĢağıdakı  ayәlәrә  isә  yerin  digәr  һәrәkәtlәri  ilә  bağlı  istinad 
olunmuĢdur.  
Zuxruf, 10; Taһa, 53; Nәbә`, 6; Bәqәrә, 22. 

---

84