Qurilish ekologiyasi ” fanidan

3.3.Biosferada moddalarning aylanma xarakati. 
Moddalarning biotik aylanma harakati yopiq sistema shakliga bir necha milliard yillar 
davomidagi evolyutsion rivojlanish natijasida kelgandir. Moddalarning aylanma xarakati
quyidagi asosiy uch guruh mikroorganizmlar amalga oshiriladi: 
1. Produtsentlar (ishlab chiqaruvchilar)- ya’ni avtotrof organizmlar. Biosferadagi asosiy
produtsent - bu yashil o‘simliklardir. 
2. Konsumentlar (iste’molchilar) - ya’ni avtotrof organizmlar xisobiga yashovchi geterotrof
organizmlar. I tarkibli konsumentlariga, fitoplanktonlar bilan oziqalanuvchi ba’zi bir baliqlar 
kiradi. II tartibli konsumentlarga esa yirtqich va parazit organizmlar kiradi.
3. Redutsentlar (qayta tiklovchilar) - ya’ni parchalanayotgan organizmlar bilan ozuqalanuvchi 
xayvonlar. Ularga bakteriya va mikroorganizmlar kiradi.


2-rasm. Biosferada moddalarning aylanma harakati sxemasi 
Yuqoridagi (sxemadagi sxemadan ko‘rinib turibdiki, yashil o‘ismliklar produtsentlar quyosh
energiyasi ta’sirida fotosintez jarayonini amalga oshirishi xisobiga boshlang‘ich tirik moddani 
va O
2

hosil qiladilar. 

Xayvonlar (konsumentlar) esa o‘simliklar va O
2
ni iste’mol qilib CO

2
ni va organik 

asosli qattiq chiqindilarni hosil qiladilar. O‘lgan xayvonlar va o‘simliklarni esa xasharotlar,
bakteriyalar parchalab, qayta parchalab mineral moddalar ikki oddiy organik birikmalarga 
aylantirib beradilar. Ular esa tuproqka tushganligi tufayli yana qaytadan o‘simliklar tomonidan
iste’mol qilinadilar (ya’ni noorganik asosli qattiq chiqindilar produtsentlar uchun o‘g‘it 
vazifasini o‘taydilar). Ushbu jarayonning o‘zluksizligi, yopiqligi oxirgi moddalarning doimiy
parchalanishi xisobiga ta’minlanadi. 
Hozirgi zamon biosferasi organik dunyo va o‘lik tabiatning uzoq vaqt davomidagi
evolyutsiyasining natijasidir. Biosferadagi ishlab chiqarish jarayoni bizni o‘zining xom 
ashyodan tejamli foydalanishi, qayta ishlab chiqarishning yuqori takomilligi, hamda ishlab

---

35
chiqarish chiqindilarini shu sistemaning ichida hosil bo‘lgan zaxoti yo‘qotilishi bilan 

ajablantiradi.
Alohida olingan populyatsiya - maxsus qo‘shimcha maxsulot ishlab chiqarish korxonasi 
xisoblanib, bir qancha chiqindilarni hosil qilib o‘zidan keyin qoldiradi. Masalan: ma’lum tur
daraxtlar populyatsiyasi yiliga o‘zidan barglar, qurigan shoxlar, ildiz va to‘nkalarni qoldiradi. 
Xayvonlar populyatsiyasi esa o‘zidan keyin qurigan yaylovlarni qoldiradilar. Shunday qilib,
aloxida olingan populyatsiyalar ishlab chiqarishga qodir bo‘lsalar ham, lekin to‘planayotgan 
chiqindilarni qayta ishlashga qodir emasdurlar. Populyatsiyalar yig‘indisigina chiqindilarni
qayta ishlay oladilar.