Qurilish ekologiyasi ” fanidan
Orol muommosini kelib chiqishi
Yüklə 0,64 Mb.
|
|
1.7. Orol muommosini kelib chiqishi
Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojealardan biridir. Dengiz xavzasida yashaydigan qarib 35 million kishi uning ta’sirida qoldi. Biz 20-25 yil mobaynida jaxondagi eng yirik yopik suv xavzalaridan biri yo‘qolib borishga guvox bo‘lmoqdamiz. Biroq bir avlodning ko‘z o‘ngida butun bir dengiz xalok bo‘lgan xol xali ro‘y bergan emas edi. 1911-1962 yilarda Orol dengizining satxi eng yuqori nuqtada bo‘lib, 53.4 metrni, suvning xajmi 1064 kub kilometrni va minerallashuv bir litr suvda 10-11 gramni tashkil kilgan edi.Dengiz transport,baliq xo‘jaligi,minumim sharoyiti jixatidan katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Unga Sirdaryo va Amudaryodan har yili deyarli 56 kub kilometr suv olib quyilar edi. 1994yilga kelib orol dengizdagi suvning satxi -32,5 metirga, suv xajmi -400 kub kilometirdan kamroqqa suv yuzasining maydoni esa 32,5 ming kvadrat kilometrga tushib qoldi, suvning minerallashuvi ikki barobar ortdi. Orolning satxi 20metr kamayishi natijasida u endi yaxlit dengiz emas, balki 2ta qoldiq ko‘lga aylanib qoldi. Uning soxillari 60-80 kilometirga chekindi. Amudaryo bilan Sirdoryoning deltalari jadal suratlar bilan buzilib bormoqda. Dengizning suv qolgan tubi 4 million gektardan ortiqroq maydonda ko‘rinib qoldi. Natijada yana bitta “qo‘lbola” qumlasho‘rxon saxroga ega bo‘ldik. Shamol oroldengizining qurib qolgan tubidan tuz va chang to‘zonni yuzlab kilometirga uchirib kedmoqda. Orolning qurib qolgan tubidagi chang bo‘ronlari 1975 yildayoq-kosmik tadqiqotlar natijasida aniqlangan edi. 80-yillarning boshlaridan buyon bunday to’fonlar 1yilda 90 kun davomida kuzatmoqda. Chang to‘zon uzunligi 400 klometir va yerni 40 kilometir maydonga yetib bormoqda. Chang bo‘ronlarining ta’sir doirasi esa 300 kilometirgacha yetmoqda. Mutaxasislar bergan ma’lumotlarga qaraganda, bu yerda har yili atmosferaga 15-75 milion tonna chang ko‘tariladi. Bularning hammasi Orolbo‘yi iqlimining o‘zgarishiga olib keladi. 1986 yildan boshlab Orol baliq ovlashga yaroqsiz bo‘lib qoldi. Soxilning hozirgi chizig’idan yiroqlarda bo‘lgan baliqchilarning qachonlardir qudratli flotiyasining zang bosgan qoldiqlarini, vayronaga aylangan baliqchilar qo‘shimchalarni uchratish mumkin. Bo‘zko‘l, Oltinko‘l, Jasorama kurfazlari yo‘qlodi. Akpeti arxipelaga quruqlik bilan qo‘shilib ketdi. Yaylovlar va o‘tloqlar yo‘qolib bormoqda. Xudut botqoqa aylanmoqda. Suvning tobora taqchilashib borayotganligi va sifati yomonlashayotganligi tuproq va o‘simlik qatlamining buzilishiga, o‘simlik va xayvonat dunyosida o‘zgarishlar yuz berishiga, shuningdek sug’orma dexqonchilik samadorligining pasayishiga olib kelmoqda. Orol dengizining qurib borishi va shu jarayon tufayli Orolbo‘yi mintaqasidagi tabiy muhitning buzilishini ekologik fojiya sifatida baxolamoqda. Chang va tuz bo‘ronlarining paydo bo‘lishi, faqat Orol bo‘yida emas, balki dengizdan ancha naridagi bepayon xududlarida erlarning cho‘lga aylanishi,iqlim va landshaftning o‘zgarishi bo‘lar ana shu fojia oqibatlarining tugab bo‘lmagan ro‘yxatidir. Orol fojiyasini 70-yillarning boshlarida kechi bilan 80-yillarning boshlarida, dengizning satxi unchalik pasaymagan bir payitda idora qilish mumkin edi. ‘ozirgi vakqtda uni boshqarish juda murakkab bo‘lib qoldi. Keynchalik esa bu jarayon yana ham mushkullashadi yoki 13
ham respublikada ekologik xavfsizlikka solinayotgan taxdiddir. Mutaxasislarning ma’lumotiga qaraganda, har yili respublikaning atmosfera bosimiga 4 million to‘nnaga yaqin zararli modalar qo‘shilishmoqda. Shularning yarmi uglerod oksidiga to‘g’ri keladi, 15% uglevodorod chiqindilari, 14% oltingurgurt qo‘sh oksidi, 9 % ni azot oksidi, 8 % qattiq moddalar tashkil etadi va 4 % ga yaqin o‘ziga xos o‘tkir zaxarli moddalarga to‘g’ri keladi. Atmosferada uglerod yigindisining ko‘payib borishi natijasida o‘ziga xos kenga ko‘lamdagi issiq xona effekti vujudga keladi. Oqibatda er xavosining o‘rtacha xarorati ortib ketadi. Arid mintaqasida joylashgan O‘zbekiston Respublikasida tez-tez chang bo‘ronlarini qo‘zg’atib turuvchi atmosferaning chang to‘zonga to‘latuvchi Qoraqum va Qizilqum saxrolaridek yirik tabiy manbalar mavjud. So‘nggi o‘n yilliklar mobaynida Orol dengizining qurib borishi tufayli chang va tuz ko‘chadigan yana bir tabiy manba paydo bo‘ldi. Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|