Qurilish ekologiyasi ” fanidan
Insonlarni ishlab chiqarish faoliyati bilan atrof muhit bog’liqligi
Yüklə 0,64 Mb.
|
|
1.5. Insonlarni ishlab chiqarish faoliyati bilan atrof muhit bog’liqligi.
Insoning tabiat imkoniyatlarini va uning rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olmay, jadal yuritilgan ho‘jalik faoliyati, Rim klubining "XXI asr yo‘li" deb atalishi tadqiqotlaridan birida ko‘rsatib o‘tilganidek, Er yuzida tuproq namligi, o‘rmonlardan maxrum bo‘lish, baliqlarning haddan tashqari ko‘p ovlanish, tuzli yomg’irlar, atmosfera ifloslanishi, ozon qatlami buzilishi va xokazolarning ro‘y berishiga olib keladi. Mutaxasislarning boxolashlaricha, 2020 yilga borib o‘rmonlar egallab turgan maydon quruqlikning 1\6 qisminigina tashkil etadi, xolbuki, 50-yillarda ular 1\4 qismini egallagan edi. Jaxon okeaning suvlari xalokatli ravishida ifloslanib bormoqda, uning takroriy maxsuldorligi keskin pasaymoqda jadal suratlar bilan yuz berayotgan urbanizatsiya jarayonlari shaxarlarning asosiy aglomeratsiyalar eng yirik ifloslantirish manbaalariga olib keladi. Tarkibda oltingurgut qo’sh oksida bo‘lgan tuzli yomirlar yog’ishi ko‘payyadi. Buning natijasida butun dunyoda ekologik muhitning yomonlashuvi bilan bog’liq turli-tuman kasaliklar soni ortib bormoqda. 9
zaxiralardan xo‘jalik maqsadlarida tobora ko‘proq foydalanilmoqda. Buning ustiga, dunyo axolisi yildan- yilga o‘sib borib, ko‘proq miqdorda oziq- ovqat, yonilg’i, kiyim-kechak va boshqa narsalarni ishlab chiqarish talab qilinadi. Bu esa o‘rmonlar egallab turgan maydonlarning jadal suroatlarda qisqartirishga, cho‘l-saxrolarning bostirib kelishga, tuproqning buzilishiga, atmosferaning yuqorida joylashgan ozon to’sigi kamayib ketishiga, er havosining o‘rtacha harorati ortib borishiga va boshqa xolatlarga sabab bo‘lmoqda. Beto‘xtov ortayotgan qurolarning poygasi atom, kimyoviy qurollar va ommaviy qirgin qurollarning boshqa turlarini ishlab chiqarish, saqlash va sinash insoniyat yashayotgan muhit uchun juda katta xafdir. Xozir XXI asr bo‘sag’asida fan-taraqqqiyoti jadal sur’atalar bilan rivojlanib bormoqda. Duyoning jug’rofiy -siyosiy tuzilishi o‘zgarmoqda. Bunday sharoitda inson tomonidan biosferaga ko‘rsatilayotgan ta’sirni tartibga solmay taraqqiyot bilan qulay tabiyat muhitimizni saqlab qolishning o‘zaro ta’sirini oydinlashtirish inson va tabiyatning o‘zaro munosabatlarida muvozanatga erishish muamolari borgan sari dolzarb bo‘lib bormoqda. Xalqaro hamjamiyat insoning nafaqat yashash xuquqi, balki to‘laqonlik va sog’lom turmish kechirish uchun zarur mu’tadil arzon muhit sharoitlariga ham bo‘lgan xuquqlarning muqaddas va daxilsizligini allaqachon eotirof etilgan. Ekologik xavsizlik kishilik jamiyatining buguni va ertasi uchun dolzarbligi juda zarurligi eng muxim muamilalar jumlasiga kiradi. Bu omillar amaliy tarzda xal etilsa, ko‘p jixadan hozirgi turmushning axoli va sifatini belgilash imkoniyatini beradi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish bilan bog’liq tarmoqlarni ekologik jixatda zararsizligini ta’minlash texnologiyalarini rivojlantirishni taominlash imkoniga ega bo‘ladi. Ma’lumki, tabiyatning xolati birdaniga va darxol yomonlashib qolmaydi. Bu jarayon uzoq vaqt davom etadi. Bosqacha aytganda ekologik jamiyat asta sekin yomonlashib boradi. Ekologiya hozirgi zamonning keng miqiyosdagi keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. Uni hal etish barcha xalqlarning manfaatlariga mos bo‘lib, Sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko‘p jixatdan bog’liqdir ana shu muammoning hal qilinishiga bog’liqdir. Taraqqiyotning hozirgi bosqichda inson bilan tabiatni o‘zaro ta’siriga oid bir qator muammolarni hal etish faqat bir mamlakat doirasida cheklanib qolmaydi. Ularin butun sayyoramiz ko‘lamida xal etish zarur. Ko‘rinib turibdiki tabiiy muhitni inson yuritadigan xo‘jalik faoliyatining zararli ta’siridan ximoya qilishga bog’liq bo‘lgan ko‘pgina muammolar keng ko‘lam kasb etadi. Shu sababli ular faqat xalqaro hamkorlik asosida xal qilinishi lozim. Ekologiya muammosi er yuzining hamma burchaklarda ham dolzarb. Faqat uning dolzarblik darajasi dunyoning turli mamlakatlarida va mintaqalarida turlichadir. Markaziy Osiyo mintaqasida ekologik falokatning g’oyatda xavfli zonalaridan biri vujudga kelgagligini alam bilan ochiq aytish mumkin. Vaziyatning murakkabligi shundaki u bir necha o‘n yillar mobaynida ushbu muammoni inkor etish natijasidagina emas, balki mintaqada inson xayot faoliyatining barcha soxalari ekologik hatar ostida qolganligi natijasida kelib chiqqandir. Tabiatga qo‘pol va takabburlarcha muomalada bo‘lishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Biz bu borada achchiq tajribaga egamiz. Bunday munosabatni tabiat kechirmaydi. Inson - tabiatning xo‘jayini degan soxta mafkuraviy da’vo ayniqsa Markaziy Osiyo mintaqasida ko‘plab odamlar, bir qancha xalqlar va millatlarning xayoti uchun fojiaga aylandi. Ularning qirilib ketish genafondning yo‘q bo‘lib ketishi yoqasiga keltirib qo‘ydi. Afsuski, bu jarayonlar O‘zbekistonni ham cheklab o‘tmaydi, bu erda mutaxassislarning baxolashicha juda murakab aytish mumkinki, xavfli vaziyat vujudga kelmoqda. Bunday vaziyat nimadan iborat ? Birinchidan, yerning cheklanganligi va uning sifat tarkibi pastligi bilan bog’liq xavf ortib bormoqda. Markaziy Osiyo sharoitida er Ollox toalloning bebaxo inoomidir. O‘rta ma’noda odamlarni boqadi, kiyintiradi. Bevosita dexqon, bilan bog’liq barcha tarmoqlar va uning ne’matlaridan baxramand bo‘layotgan respublikaning barcha axolisi farovon turmish kechirishi uchun moddiy negiz yaratadi. Ayni vaqtda er ulkan boylik bo‘libgina qolmay, mamlakatning kelajagini belgilab beradigan omil hamdir. Bu xol O‘zbekistonda ayniqsa 10
bormoqda. Respublikaning 448,9 kvadrat kilometirdan ortiq bo‘lgan umumiy maydoning atiga 10 foyizigina ekin maydonlarini tashkil etadi. Ayni chog’da O‘zbekiston egallab turgan maydonning ancha qismini Qoraqum, Qizilqum, Ustyurt kabi cho‘l va yarim cho‘l yerlar tashkil etadi. Ayniqsa qishloq xo‘jaligi maqsadlarida foydalanilayotgan yer maydonlariga to‘g’ri keladigan demografik yuk xozirning o‘zidayoq o‘ta salmoqlidir. Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida O‘zbekiston axolisining zichligi ayniqsa yuqori bo‘lib, 1 kv. km.ga 51,4 kishi to‘g’ri keladi, bu raqam Qozog’istonda 6,1 , Qirg’izistonda 22,7, Turkistonda 9,4 ni tashkil etadi. Respublikamizda har bir odamga 0,17 yer ekin maydoni to‘g’ri kelsa, Qozogistonda-1,54 ga, Qirgizistonda-0,26 ga, Ukrainada-0,59 ga, Rossiyada-0,67 ga ekin maydoni to‘g’ri keladi. Barcha axolining yarmidan ko‘prog’i qishloq joylarda yashayotganligini xisobga olsak, dadil aytish mumkinki, bizning qishloqlarimizda insoniy zaxiralarning nisbiy ortiqligi yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Bizda axoli o‘sish nisbati yuqori bo‘lib, urbanizatsiya va xosildor erlarni shaxarlarni rivojlantirishga, uy-joylar qurilishiga, yangi korxonalar muxandislik hamda transport kommunikatsiyalari tarmog’ini barpo etishga ajratib berish jarayonlari jadal bormoqda. Shuni hisobga olsak, yaqin yillar ichida, xatto XXI asr arafasidayoq yer zaxiralari bilan ta’minlanish muammosi yanada keskinlashishi mumkin. XX asr oxirida yerning tabiiy ravishda cho‘lga aylanishi yuqori darajada borayotganligi etmaganidek odamlarning munosabati tufayli cho‘lga aylanib borigsh jarayoni shtob bilan davom etaetgani bu muommoni yanada kuchaytirmoqda. Ayni chog’da tabiiy muhitni yomonlashuvi bilan birga, suvlarning satxi pasayishi va boshqa xodisalar ro‘y bermoqda. Ilgari nurashga qarshi chora-tadbirlar yaxshi olib borilmaganligi tufayli shamol va suv ta’sirida emirilishi tuproqning unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu chora-tadbir juda past sur’atlarda va sifatsiz olib borilgan edi. Xatto 80-yilarning oxirida amalda butunlay to‘xtatib qo‘yilgan edi Respublikada 2 mln. ga. dan ortiq yer maydoni yoki barcha sug’oriladigan erning qarib yarmi buzilish xafvi ta’srida turibdi. Erning nixoyat darajada sho’rlanganligi O‘zbekiston uchun ulkan ekologik muammodir. Erlarni ommaviy sur’atda o‘zlashtirish, xatto sho‘rlangan va melioratsiyaga yaroqsiz yirik-yirik, yaxlit maydonlarni ishga solish ana shunga olib keldi. So‘nggi 50 yil mobaynida sug’oriladigan er maydoni 2,46 mln. ga dan 4,28 mln. ga etdi. Faqat 1975-1985 yilar mobaynida 1 mln ga ga yaqin yangi er maydonlari o‘zlashtirildi 1990 yilga kelib su’oriladigan er maydoni 1985 yildagiga qaraganda 1,5 baravar ko‘paydi. Ekin maydonlari tarkibida so‘nggi vaqtlarga qadar paxta deyarli 75 foiz maydonni egallagan edi. ( 2000 yilda 3 mln 900 ming t paxta etkazib berilgan). Dunyoning birorta ham mamlakatda paxta monopoliyasi bu qadar yukori darajaga ko‘tarilmagandi. Bu xol yerning kuchsizlanishiga, tuproq unumdorligini pasayishiga, uning suv-fizikaviy xossalari yomonlashuviga, tuproqning buzilishi va nuraish jarayonlari ortishiga olib keldi. O‘zbekistonda noorganik mineral og’itlar, gerbitsidlar va pestitsidlarning qo‘llanishi eng yuqori normalardan ham o‘nlab baravar ortiq edi. Ular tuproqni, daryo, ko‘l, er osti va ichimlik suvlarini ifsonlantirdi. Bundan tashqari, yangi erlardan foydalanishda zarur texnologiyalarga rioya qilinadi. Hamma joyda paxta nazoratsiz sug’orildi. Tuproqning nami ko‘payib ketdi. Bu esa uning qayta sho‘rlanishiga olib keldi. Tuproqni har xil sanoat chiqindilari va maishiy chiqindilar bilan shiddatli tarzda ifloslanishi real taxdid tug’dirmoqda. Turli kimyoviy vositalar, zararli moddalar va mineral moddalarni sanoat va qurilish materiallarini saqlash, tashish va ulardan foydalanish qoidalarini qupol ravishda buzilishi erni ifloslanishiga olib kelmoqda. Bundan samarali foydalanish imkoniyatlarini cheklamoqda. Foydali qazilmalarni jadal sur’atlar bilan qazib olish, ko‘pincha ularning qayta ishlashining texnologik sxemalari nomukammalligi ko‘p miqdorda ag’darmalar, kul, shlak va boshqa moddalar to‘planib qolishiga olib kelmoqda. Bular dexqonchilik uchun yaroqli bo‘lgan yerlarni egalabgina qolmay, balki tuproqni, yer osti va er usti suvlarini, atmosfera xavosini ifloslantirish manbalariga ham aylanmoqda . Respublikada zaxarli chiqindilardan foydalanish sanoati esa xozircha yaratilgan emas. O‘zbekiston xududida qattiq maishiy chiqindilar 11
million kub metr axlat to‘planadi. Ular asosan surunkali ravishda, jurofii, geologik- gidrogeologik va boshqa shart sharoitlarni kompleks o‘rganmay turib tashkil etilgan. Ularda qattiq maishiy chiqindilarni zararsizlantirish va ko‘mib tashlash ibtidoiy usular bilan amalga oshirilmoqda. Ayniqsa respublikaning yirik shaxarlarida maishiy chiqindilrani ishlatish va zararsizlantirish soxasida murakkab vaziyat vujudga kelgan. Respublikada xali-xanuz maishiy chiqindilarni sanoat usulida qayta ishlash masalasi xal qilinmagan. Yagona Toshkent maishiy chiqindilar tajriba zavodi 1991 yildagina ishlay boshladi. Radioaktiv ifloslanish, ayniqsa, katta xavf tudirmoqda. Maylisuv (Qiriziston) daryosining qirg’oqlari yoqasida 1944 yildan to 1964 yilgacha uran rudasini qayta ishlash chiqindilari kumilgan. Hozirgi vaqtda qoldiqlar saqlanadigan 23 ta joy mavjud. Bu erlarda selni to‘sadigan to‘g’onlarni maxkamlash, hamda ko’chki xavfi bo‘lgan joylardagi qiyaliklarning mustaxkamligini, taminlash lozim. Navoiy viloyatlaridagi qoldiqlar saqlanadigan joy ham ekologik jixatdan xavfli ifloslantirish o‘chog’i hisoblanadi. Bu erdagi radioaktiv qumni shamol o‘chirishi xavfi bor. Shu sababli O‘zbekistonda tabiatni muhofaza qilishdagi g’oyatda muxim vazifa erlarning xolatini yaxshilashdan, tuproqning ifloslaniishini kamaytirish bo‘yicha chora - tadbirlar majmuini amalga oshirishdan iborat. Bu o‘rinda gap eng avvalo tabiiy zaxiralardan foydalanishni tubdan yaxshilash xaqida bormoqda. Ikkinchidan, O‘zbekistonning ekologik xavfsizligi nuqtai-nazaridan qaraganda, suv zaxiralarining, shu jumladan er usti va osti suvlarining taqchilligi hamda ifloslanganligi katta tashvish tug’dirmoqda. Respublikaning daryolari ifloslanganligi, kanallari, suv omborlari va xatto er osti suvlari ham har taraflama inson faoliyati ta’siriga uchramoqda. Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|