Qurilish ekologiyasi ” fanidan

1.2. Ekologiyani mustaqil fan sifatida o‘rganish. 
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan muammolarni hal qilish jarayonlarida inson ho‘jalik va 
faoliyatining xilma-xil turlari paydo bo‘lib shakillanib keldi, bular rivojlanishi davrida esa
to‘plangan bilimlar asosida fanlar rivojlandi.
Masalan: Oziq-ovqat maxsulotini etishtirish va boshqa muhim xayotiy extiyojlar tufayli
dehqonchilik, g’allachilik, polizchilik, sabzavotchilik, o‘rmonchilik kabi xo‘jalik turlari va 
shularga doir fanlardan botanika va o‘simlikshunoslik tizimidagi fanlar sistemasi shakllandi,
xayvonot olami boyliklaridan turmushda foydalanish uchun chorvachilik va unga yaqin xo‘jalik 
turlari, fanlardan esa zoologiya va tegishli fanlar tizimi paydo bo‘lib rivojlandi; yuqorida
aytilganlar bilan bir qatorda matematika, fizika, ximiya, meditsina (tibbiyot) va qator boshqa 
muxim fanlar ham rivojlanib bordi; sanoat, transport, qurilish hamda so‘ngi yarim asrda atom
energetikasi va kosmonaftikalarning paydo bo‘lishi taraqqiyoti munosabati bilan texnika fanlar 
rivoj topdi. Agar inson dastlab o‘rmon boyliklari va xayvonot olamining manbaalaridan faqat
bir qismidan foydalangan bo‘lsa, keyinchalik mazkur tabiiy resurslardan keng qullanma 
foydalanishga kirishildi - sanoat, qishloq xo‘jalik extiyojlari va texnika taraqqkiyoti uchun ko‘p
miqdorda o‘rmon boyliklari, er, suv, foydali qazilmalar va xom ashyoning ko‘p xillari va turlari 
zarur bo‘lib qoldi xx - asrda ro‘y bergan ilmiy - texnika taraqqiyoti sanoati, qishloq xo‘jaligi,
qurilish, trasport va texnikaning tezkor rivojlanishiga olib keldi. Bu esa, inson va atrof 
muhitning o‘zaro munosabatlarining ham tubdan o‘zgartirib yubordi, shu maqsadda jamiyat va
tabiyat soxasiga doir to‘plangan barcha bilimlarni umumlashtirib tartibga solish zaruryati
paydo bo‘lib qoldi va ayni muddao - tabiiy boyliklarni oqilona, unumli foydalanish, ularni
atroflicha o’rganish muhofaza qilish maqsadida, tabiyatdagi o‘zaro bog’lanishlarni mukammal 
o‘rganish oqibatida ekologiya fani vujudga keldi va shakillanib bordi. Shuning uchun ekologiya
yuqorida tilga olingan muammolar bilan shug’ullanuvchi fan sifatida bevosita atrof muhit 
muhofazasi masalalariga ham asos sifatida yondoshdi. Hozirgi kunda ko‘pchilik davlat
arboblari, yozuvchilar, rassom va sanoatkorlar, ommaviy axborot vositalari o’zlarining 
chiqishlarida tez-tez "Ekosistema", "Ekologik muvozanat", "Biosfera", "Ekologik tanglik" va
hatto "Ekologik xalokat" kabi so‘zlarni aytmoqdalar, bu esa jamiyatning ekologiya faniga ayni 
shu kunning dolzarb muammolarnini hal etishga yordam berayotgan fanga bildirayotgan
ishonchi haqida insoniyatning sayyoramiz taqdiri uchun chekayotgan jami, tashvishi va tabiyat 
bilan jamiyatning o‘zaro munosabatlarini to‘g’ri yo’lga qo‘yish masalalarini aks ettiradi.
"Ekologiya" fan sifatda o‘tgan asrdayoq, uning oldida Er yuzida yashovchi organizmlar xilma-
xilligi, ularning yashash joyi, tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatlarini o‘rganish masalalarini
turgan vaqtida shakillangan edi. Mashxur nemis zoologi (biolog - evolyusionist) Ernest Gekkel 

---

7
1869 yilda "Ekologiya" atomasini taklif etdi va fan oldida turgan masala va maqsadni aniq 

yoritib berishga urindi. "Ekologiya" so‘zi qadimiy grek tilidan olingan bo‘lib (uy,
yashash joyi, makon, panox, boshpana) va (ta’limot, fan) so‘zlaridan yasalgan.
Boshqa barcha bilimlar yo‘nalishlari kabi ekologiya insoniyatning butun tarixi
davomida muttasil, ammo notekis rivojlangan. Gippokrat, Aristotel va boshqa qadimgi yunon 
mutafakirlari asarlarida ekologik yo‘nalish aniq ko‘zga tashlandi. Biroq yunonlar
atamasidan foydalanishmagan. E. Gekkel tarifi bo‘yicha, ekologiya organizmlar va ularning 
tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatlari xaqidagi fan demakdir. Tashqi muhit organik va
shuningdek anorganik tarkibiy qisimlardan iborat (hayvonot va o’simliklar olami, er, havo, 
suv va h.k.), demak- ekologiya - organizmlarning "o‘z uyidagi" o‘zaro munosabatlari haqidagi
fandir. Boshqa ta’riflarda, ekologiya (ayniqsa XIX-asr olimlari tomonidan) "Tabiyat 
iqtisodiyoti" ya’ni organizmlarning tabiyatdagi muvozanati bilan shg’ullanadigan fan deb
ta’riflanadi. Hozirgi zamon ekologiyasi ko‘pgina tabiiy fanlarning to‘plangan bilimlari asosida 
shakillandi, shuning uchun ham o‘z tajribasi fan sifatida tabiyatdan oqilona foydalanish va
tabiat bilan jamiyatnging o‘zaro munosabatlarini to‘g’ri yo‘lga qo‘yish masalalarini 
kengaytirib o‘rganib bormoqda.