BND 200300
BND 90130
BND 6090
BND 4060
35
39
43
51
200-300
91-130
61-90
40-60
Me’yorlanmaydi
65
60
40
3 Qatronli bog‘lovchi moddalar
Qatronlar toshko‘mir va qo‘ng‘ir ko‘mir,
yonuvchi slanetslar, torf,
yog‘och kabi qattiq yoqilg‘ilarni havosiz muhitda qizdirish natijasida hosil
bo‘ladi. Qatron qora-jigar rang quyuq qovushoq modda bo‘lib, harorat ta’sirida
yumshash xususiyatiga ega.
Qurilish materiallari olishda ko‘pincha toshko‘mir qatroni ishlatiladi.
Toshko‘mir qatroni qora metallurgiya sanoati uchun zarur bo‘lgan koks
yoqilg‘isi olishda qo‘shimcha mahsulot sifatida hosil bo‘ladi.
Koks kimyo
zavodlarida 1t toshko‘mir qayta ishlanganda 700-750 kg koks, 300-350 m
3
koks gazi, 30-40 kg xom qatron va boshqa moddalar hosil bo‘ladi. Toshko‘mir
qatronlari quyidagi turlarga bo‘linadi: xom toshko‘mir qatroni, haydalgan
qatron, pek va tarkiblangan (aralash) qatronlar.
Hom toshko‘mir qatroni ikki xil bo‘ladi: a) 500-600
0
S
haroratda yarim
kokslanish jarayonida hosil bo‘lgan past haroratli qatron; Uning zichligi 0,85-
1gsm
3
, rangi to‘q-qo‘ng‘ir. b) 1000-1300
0
S haroratda koks olish jarayonida
hosil bo‘lgan qatron. Uning zichligi 1,12-1,23 gsm
3
, yumshash harorati 40-
70
0
S, rangi qora suyuqlik yoki qattiq-qovushoq moddadir.
Haydalgan qatron (toshko‘mir smolasi)
past haroratda olingan xom
smolani fraksiyalash usuli bilan ligroin va kerosin fraksiyalarini ajratib olish
natijasida hosil bo‘ladi. U qovushoqligi va xossalari jihatidan Yuqori haroratda
hosil bo‘lgan qatronga yaqinlashadi.
Pek xom toshko‘mir smolasini haydaganda hosil bo‘ladigan
qoldiq
mahsulotdir. Haydash jarayonida quyidagi moddalar hosil bo‘ladi: yengil
moylar (180
0
S), fenolli fraksiyalar (180-210
0
S), naftalinli fraksiyalar (210-
230
0
S), antratsen moyi (360
0
S gacha). Pek qora rangli mo‘rt modda bo‘lib,
zichligi 1,25-1,28 gsm
3
, tarkibida Yuqori molekulali
uglevodorod birikmalari
va 8-30% erkin holdagi uglerod bo‘ladi.
Tarkibli (aralashma) qatronlar peklar va qatron moylari (antratsen moyi
va boshqalar) yoki suvsizlantirilgan xom qatronlar bilan aralashtirilib olinadi.
Ularning qovushoqligini va yumshash haroratini pek va moylar nisbatini
o‘zgartirib boshqarish mumkin.
Qatronlar tarkibi aromatik qatordagi uglevodorodlardan iboratdir.
Toshko‘mir qatroni tarkibi qattiq (erimaydigan moddalar), qattiq erimaydigan
qatron smolasi (bitum tarkibidagi asfaltenlar singari)
va qovushoq smolalar,
suyuq qatron moyidan iborat.
Qatronning xossalari moylar, smolalar
va qattiq holdagi tashkil
etuvchilarning nisbatiga bog‘liq bo‘ladi.