bedanaxo‘rlar
–
bedanadan,
qirg‘ovulxo‘rlar-
qirg‘ovuldan
tanovul
qilinglar.( Sh. Sa’dulla .)
12
Keyingisi esa –parast ( tojikcha parastidan itoat qilmoq, ta’zim qilmoq
fe’lidan) affiksidir. U oraqli bir asosdan anglashilgan hodisaga e’tiqod qiluvchi,
shunga berilgan shaxs oti yasaydi: but + parast, shaxsiyat + parast, maishat +
parast kabi.
Navbatdagi izohtalab bo‘lgan affiks esa ham qo‘shimcha ham so‘z sifatida
qo‘llanilmoqda. U – furush ( tojikcha furo‘xtan- “sotmoq” fe’lidan) affiksi
bo‘lib, asos anglatgan narsa predmetni sotish bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti
yasaydi: chit + furush, meva + furush, paxta + furush, choy+ furush kabi. Lekin
ba’zi o‘rinlarda biz “furush” affiksini yakka o‘zini so‘z sifatida qo‘llaymiz. Asosan
og‘zaki nutqimizda ko‘p uchrashi mumkin bo‘lgan misol hisoblanadi.Kuni kecha
dehqon bozorida bir gala furushlar yo‘limni to‘sib, olma solingan idishni ham
qo‘limdan yulib olishdi.Bu misolda furushlar “sotuvchilar” ma’nosini beradi va
shaxsni anglatadi.
Va izohtalablarning hozircha oxirgisi hisoblangan “ham-” affiksoid( ya’ni
tilda ham qo‘shimcha ham so‘z ma’nosida qo‘llaniladi) asosdan anglashilgan ish,
narsaga birga aloqador ma’nosidagi shaxs oti yasaydi: hamshahar, hamsuhbat,
hamkurs, hamkasb.(12;85)
Mazkur faslni yakunlashdan oldin o‘zbek tilida so‘z yasalishi borasida
internet ma’lumotlarini keltirishni ma’qul topdik.
O‘zbek tili lug‘at tarkibidagi (shuningdek nutqimizda qo‘llanadigan) so‘zlar
dastlab tub va yasama so‘zlarga bo‘linadi.Masalan: paxta-tub so‘z, paxtakor esa
yasama so‘z; bug‘doy, rang so‘zlari alohida-alohida olinganda tub so‘zlar, ammo
bug‘doy rang (rangning bir turi)-yasama so‘z; tog‘-tub so‘z, ammo tog‘ma-
tog‘ yasama so‘z; besh, o‘n tub so‘zlar, o‘n besh yasama so‘z; qo‘l, so‘zlari
alohida-alohida tub so‘zlar sanalsa, qo‘l qo‘ydi yaxlit holda yasama so‘z
hisoblanadi. So‘z yasovchi affiksi bo‘lmagan so‘zlar tub so‘z deyiladi.
Ma'lum bir so‘z negizida ma'no jihatidan (ba'zan ham ma'no, ham
grammatik jihatdan) undan farqlaydigan yangi so‘z (yangi leksik birlik) hosil qilish
so‘z yasash deyiladi, qiyoslang: ish- ishchan, jon-jonlandi, oq-oqla, g‘alla-g‘allazor.
13
Hozirgi o‘zbek tilida so‘z yasashning asosan ikki usuli ajratiladi:
1) affiksatsiya (yoki morfologik) usuli;
2) kompozitsiya (yoki sintaktik) usuli;
O‘zakka so‘z yasovchi qo‘shimcha qo‘shish orqali yangi leksik birlik hosil
qilish affiksatsiya usuli bilan so‘z yasashdir.Masalan: mevali daraxt, serhosil yer
kabi birikmalardagi mevali, serhosil yasama so‘zlar bo‘lib, ular meva o‘zagiga-li,
hosil o‘zagiga ser-affikslarini qo‘shish orqali yasalgan so‘zlardir.
Ikki va undan ortiq so‘z formalarining (ko‘pincha mustaqil so‘zlarning
qo‘shilib (yoki tizilib) bir so‘zga aylanishi kompozisiya usuli bilan so‘z
yasashdir.Masalan: belbog‘, oshqazon, mehmondo‘st, so‘z boshi, bir yuz o‘n, ahd
qilmoq, bir oz va boshqalar.
Juftlik modeli (qolipi) da qo‘llangan ayrim so‘zlar ham yasama so‘z sanaladi,
masalan: yildan-yilga, zo‘r-bazo‘r, uyma-uy kabi.
O‘zbek tilida so‘zlar tuzilish jihatdan ham turlarga ajratiladi, chunonchi:
sodda so‘z, qo‘shma so‘z, juft so‘z (takroriy so‘z), murakkab so‘z. Sodda so‘z bitta
o‘zak morfemasi bo‘lgan so‘zdir. Masalan: bola, bolalik, bolalar, bolalarimiz kabi.
Kungaboqar, gultojixo‘roz, Oqqo‘rg‘on, sohibjamol kabi so‘zlar qo‘shma
so‘z deyiladi. Bu kabi so‘zlar ikki va undan ortiq so‘z yoki so‘z formalaridan
tashkil topib, bir urg‘uga birlashadi va bir tushunchani ifodalaydi.
Tarkibi alohida-alohida yoziladigan leksik va grammatik ma'nolari ayrim
holda ham, bir butunlik hosil qilgan holda ham izohlanishi mumkin bo‘lgan so‘zlar
murakkab so‘z deyiladi. Masalan: to‘q sariq, och jigar rang, yigirma besh ming,
borib keldi, sotib yubordi kabi.
Nutqimizda qo‘llanadigan opa-singil, non-pon, tog‘-tosh, onda-sonda, tez-
tez, xirmon-xirmon, chala-chulpa, o‘n-o‘n besh, suv-puv kabi so‘zlar juft so‘z deb
yuritiladi. « h va x harfli so‘zlar qo‘shimchalar »
So‘zlarning tuzilishi jihatdan turlari
So‘zlar tuzilishi jihatdan besh xil bo‘ladi:
1.
Sodda so‘zlar;
14
2.
Qo‘shma so‘zlar;
3.
Murakkab so‘zlar;
4.
Juft so‘zlar;
5.
Takroriy so‘zlar.
Bittagina o‘zak morfemasi bo‘lgan so‘z sodda so‘z deyiladi. Masalan: ish,
ishga, ishchi, bolalar, o‘qigan, kel kabi. Sodda so‘z tub yoki yasama bo‘ladi. So‘z
yasovchi qo‘shimcha bo‘lmagan so‘zlar tub so‘z deyiladi. Masalan: paxtalar,
daraxt, uy, odat, ariq va boshqalar. Negizga yasovchi qo‘shimcha qo‘shilishi bilan
yasalgan sodda so‘zlar yasama so‘zlar deyiladi. Masalan: paxtazor, serdaraxt,
sinfdosh kabi.Grammatik tobe’lik munosabatlari asosida birikkan, yoki, bu
munosabat aniq anglashilmaydigan ikki va undan ortiq so‘z yoki so‘z shakllaridan
tashkil topib, bir urg‘uga birlashadigan, bir tushunchani ifodalaydigan so‘z
qo‘shma so‘zdeyiladi. Masalan: belbog‘, yer yong‘oq, yertandir, muzyorar,
kungaboqar, ko‘zoynak, oshqovoq, so‘z boshi, mehmondo‘st, sohibjamol,
o‘zbilarmon.
Leksik va grammatik ma’nolari ayrim holda ham, butunligicha ham
izohlanishi mumkin bo‘lgan, ayrim mustaqil tushunchalarga osonlik bilan ajrala
oluvchi, bitta murakkab tushunchani ifodalovchi va gapda bitta gap bo‘lagini
vazifasini bajaradigan so‘z shakllari birikmasi murakkab so‘z deyiladi. Masalan:
jigarrang, to‘q qizil, bir yuz oltmish besh, qo‘l qo‘y, borib kel, sotib ol kabi.
Murakkab so‘zlar hodisalarni tasvirlash yo‘li bilan anglatadi. Murakkab so‘zlar
qo‘shma so‘zlardan tarkibidagi har bir so‘z shaklining semantik, grammatik, hatto
fonetik jihatdan mustaqillikka egaligi bilan farq qiladi. Shuning uchun, bu
shakllarning ma’nolarini ayrim holda ham tasavvur qilish, ularning o‘rinlarini
ba’zan almashtirish, oraga ba’zan boshqa so‘z yoki qo‘shimcha kiritish mumkin.
Shuningdek, qismlarning har biri ko‘pincha mustaqil urg‘uli bo‘ladi. Masalan:
sotib ol – ol sotib, borib keldi – borib ham keldi, bir yuz sakson – bir yuz-u sakson
kabi.
15
Ikki so‘zning grammatik munosabatlar asosida yonma-yon keltirish juft so‘z
deyiladi. Masalan: tog‘-tosh, ota-ona, bola-chaqa, yer-suv kabi. Juft so‘zning har
ikki qismi ham yakka holda mustaqil ma’no bildirishi mumkin. Yoki ikkinchi
qismi yakka qo‘llanmaydigan so‘z bo‘lishi mumkin. Yoki har ikki qismi ham
ma’no ifodalamasligi mumkin. Masalan: qozon-tovoq, arpa-bug‘doy, kiyim-
kechak, yosh-yalang, apil-tapil, shosha-pisha, qand-qurs.
Bir so‘zning takrorlanishidan, qo‘shaloq kelishidan hosil bo‘ladigan so‘zlar
takroriy so‘zlar deyiladi. Masalan: baland-baland, qator-qator, non-pon, choy-poy.
Takroriy so‘zlar ko‘plik, davomiylik, takror kabi ma’nolarni bildiradi. Masalan:
etak-etak paxta, ayta-ayta charchadim. Takroriy so‘zlar ayni bir so‘zning takror
holda qo‘llanishi natijasida grammatik ma’no ifodalaydi. Ma’noni kuchaytirish
uchun ketma-ket keltirilgan so‘zlar takroriy so‘zlar hisoblanmaydi. Masalan:
kiyimini qara, kiyimini!
So‘z birikmasining so‘z, ibora, sintagma va gapdan farqi.
So‘z narsa, belgi, shaxs, ish-harakatni umuman ifodalashga xizmat qiladi:
Kitob deganda umuman kitoblarni, bordideganda umuman borilganlikni
tushunamiz.
So‘z birikmasi ham narsa, belgi, ish-harakatni ifodalaydi va bu jihatdan
so‘zga o‘xshab ketadi, ammo so‘z birikmasi narsa, belgi, ish-harakatni boshqa
narsa, belgi, ish-harakatlardan ajratib, aniqroq qilib ifodalaydi: o‘quvchi – a’lochi
o‘quvchi, yozish – tez yozish. Qo‘shma so‘z va so‘z birikmasi o‘zaro quyidagicha
farqlanadi: qo‘shma so‘z bir so‘roqqa javob bo‘ladi, so‘z birikmasi tarkibidagi har
bir so‘z alohida-alohida so‘roqlarga javob bo‘ladi, so‘z birikmasidagi har bir so‘z
o‘z urg‘usiga ega bo‘lsa-da, qo‘shma so‘z esa yaxlit bitta urg‘uga ega bo‘ladi: sotib
olmoq(nima qilmoq?) – qo‘shma so‘z; jo‘shib kuylamoq (qanday kuylamoq?
jo‘shib nima qilmoq?). So‘z birikmalari qo‘shma so‘zlarning birinchi bosqichidir:
ko‘zning oynasi – ko‘zoynak, sarv qomatli – sarvqomat, dunyoga qarash –
dunyoqarash va h.
16
Ibora (turg‘un birikma) ma’no jihatidan bir so‘zga teng, ajralmas holatga
kelib qolgan birlikdir. Uning tarkibidagi so‘zlarni hokim yoki tobe birliklarga
ajratish mumkin emas. Qiyoslang: tosh yo‘l (so‘z birikmasi) – oq yo‘l (ibora, ya’ni
omon-eson borib kelishni tilash). So‘z birikmasi tarkibidagi so‘zlarni almashtirish
mumkin, iboradagi so‘zlarni esa almashtirish mumkin emas: maktabga bormoq –
teatrga bormoq (so‘z birikmalari); ko‘zi to‘rt bo‘lib kutmoq (ko‘zi besh bo‘lib
kutmoq deb almashtirib bo‘lmaydi). Ba’zan gap tarkibida so‘z birikmasi va
iboralar shakliy jihatdan teng kelib qolishi mumkin, bunda so‘z birikmasi o‘z
ma’nosida, ibora esa ko‘chma ma’noda keladi: oyoq tiramoq: U devorga oyog‘ini
tirab (so‘z birikmasi) arqonni tortdi – Mening gapimga ko‘nmay, oyog‘ini tirab
(ibora) turib oldi.
Sintagma fonetik hodisa bo‘lib, unda ikki so‘z o‘zaro birikkanda mazmun
yetakchi hisoblanmaydi, bitta mustaqil yoki bitta yordamchi so‘z ham sintagmani
tashkil etishi mumkin yoxud bir so‘zning o‘zi ham sintagmani tashkil etishi
mumkin. So‘z birikmasi esa eng kamida ikkita mustaqil so‘zdan iborat bo‘ladi: –
Bu kitoblar kim uchun olindi? – Men uchun emas, ukam uchun (ikkinchi gapda
ikkita sintagma mavjud bo‘lib, ular bitta mustaqil, bitta yordamchi so‘zlardan
tashkil topgan: men uchun, ukam uchun).
Gap fikr, tasdiq yoki inkor hukmni bildirib, tugallangan ohang bilan aytiladi:
Ko‘cha katta. So‘z birikmasi esa atash ohangi bilan aytiladi. Masalan, katta ko‘cha.
1.2. Ingliz tilida qo‘shma so‘zlarning o‘rganilishi
Ingliz tilida ham ikki yoki undan ortiq so‘z yoki komponentlardan iborat
bo‘lgan va ,albatta, qo‘shilib yoziladigan til birliklariga qo‘shma so‘z deb aytiladi.
Ingliz
tilida
eng
ko‘p
ishlatiladigan
qo‘shma
so‘z
turlari
qo‘shma
otlar( cheeseburger),
qo‘shma
sifatlar( red-hot
temper),
va
qo‘shma
fe’llar(waterproof the deck). Qo‘shma so‘zlar yozilishi bo‘yicha qoidalar aniq
emas. Ba’zi qo‘shma so‘zlar qo‘shib yoziladi. Masalan, blackboard, classmate,
sunflower va boshqalar. Yana boshqalari esa chiziqcha bilan yoziladi jumladan,
brother –in-law, air-conditioned, do-it-yourself, life-threatening va boshqalar.
17
Uchinchi bir turdagi qo‘shma so‘zlar esa ajratib yoziladi( soccer stadium, parking
lot, hot dog, air conditioner, handwritten notebook va boshqalar). (19;48)
Quyida ingliz tilidagi qo‘shma so‘zlar qatnashgan misollarni keltiramiz:
"As the car pulled into the parking lot, Kenny Dennard whipped a snowball
right at the windshield."
On Sunday afternoons in the summer, my grandfather and I enjoyed eating
hot dogs at the ballpark.
"While we were waiting for our food, I played with my chopsticks. They
make excellent drumsticks. I also told Dad all about this big baseball game we
were going to play after school the next day."
"He hid in a cave until the ship had left, only to find that his shipmates had
taken pity on him, and left him a barrel of biscuits and a fire, which he kept alight
for months. A year later a ship southbound stopped by."
Ko‘rib turganingizdek , ajratib yozilgan so‘zlar ingliz tilidagi qo‘shma
so‘zlar hisoblanadi. (5)
Ingliz tilida qo‘shma so‘zlarning morfologik xususiyatlari mavjud. Odatda
qo‘shma so‘zda asosiy ma’no anglatuvchi qism bo‘lishi zarur. Bunday asosiy
ma’no beruvchi qismni hokim so‘z deb ham ataymiz va u ko‘pincha ingliz tilida
o‘ng tomonda, qo‘shma so‘zning ikkinchi qismida keladi. Masalan, bellBOY,
spinDRY, inTO,va boshqalar. ( Ammo bu ta’rif hamma tillar uchun ham xos
emas.)
Agar qo‘shma so‘zlarni yozishda keyingi satrga o‘tib yozishga to‘g‘ri kelsa,
uning ma’no anglatadigan qisminigina keyingi satrga o‘tkazamiz. Misol uchun,
snow-mobile lekin snowmo-bile emas.
Qo‘shma so‘zlarning yana shunday turi borki ular metaforik xarakterda
bo‘ladi.
Misol uchun, “couchpotato” so‘zini odamga nisbatan ‘televizor ko‘rishga
mukkasidan ketgan’ ma’nosida qo‘llash mumkin,chunki kartoshka poyasi
qanchalik uzoq yerda ko‘milib tursa, shunchalik chuqur ildiz tashlaydi, demak
18
televizor ko‘rishga mukkasidan ketgan odam kartoshkaga o‘xshatilayapti. Bu
so‘zning lug‘aviy ma’nosini izohli lug‘atda ‘sog‘lomlashtiruvchi mashqlarni
bajarmay, nuqul vaqtini televizor tomosha qilib o‘tkazadigan odam’ deb berilgan.
Keyingi turi esa murakkab qo‘shma so‘zlardir. Masalan , law degree
“qonun qarori” qo‘shma so‘z , unga requirement so‘zini ham qo‘shish orqali
murakkab qo‘shma so‘z ya’ni “qonun qarori talabi”hosil bo‘ladi. Agarda uni
yanada kengaytirmoqchi bo‘lsak masalan, law degree requirement changes
“qonun qarori talablaridagi o‘zgarishlar” changes so‘zini qo‘shamiz va yanada
uzunroq qo‘shma murakkab so‘z hosil bo‘ladi.
Ingliz tili orfografiyasida qo‘shma so‘zlarning yuqorida aytib o‘tilganidek
turli xil ko‘rinishlari mavjud shu jumladan, qo‘shib yozish, ajratib yozish va
chiziqcha bilan yozish.
Fonetik jihatdan talaffuz qoidalariga keladigan bo‘lsak, ingliz tilidagi
qo‘shma so‘zlar, ayniqsa, sifat+ot ko‘rinishidagi qo‘shma so‘zlarda urg‘u birinchi
komponentga tushadi. Ingliz tilidagi qo‘shma so‘zlarning ikkinchi bir o‘ziga xos
xususiyati shundaki, shaxs-son qo‘shimchalari birinchi elementga qo‘shilmaydi,
balki so‘zning butun bir o‘ziga qo‘shiladi( brother-in-laws),ammo mustasno
holatlar uchraydi masalan, passers-by, editors-in-chief va boshqalar.
Ingliz tilida qo‘shma so‘zlarning ko‘pligini yasashda ularning oxirgi
elementiga –s(lar) qo‘shimchasi qo‘shiladi, lekin biz yuqorida aytgan misollar
bundan mustasno. Bundan tashqari –ful sifat yasovchi qo‘shimchasi bilan tugagan
so‘zlardan bir nechtasining oxirgi elementiga ko‘plik qo‘shimchasi -s qo‘shiladi.
( mouthfuls, spoonfuls) lekin kamdan kam holatda ularning birinchi elementiga bu
qo‘shimcha qo‘shiladi( mouthsful, spoonsful).
Shu o‘rinda ko‘plik qo‘shimchasi yana “in-law” komponenti bilan tugovchi
so‘zlarning birinchi elementiga norasmiy uslubda esa oxirgi elementiga qo‘shilishi
mumkin. Masalan , sister-in-law : sisters-in-law, sister-in-laws kabi.(int;2)
Qo‘shma so‘zlardagi komponentlarning o‘zaro ma’no munosabatlariga ko‘ra
ingliz tilida ular quyidagi 4 guruhga bo‘linadi:( 3)
19
1.
Endosentrik
2.
Ekzosentrik( shuningdek “bahuvrihi”)
3.
Kopulativ ( shuningdek “dvanda”)
4.
Appozitiv
Endosentrik qo‘shma so‘zlar aniqlovchi aniqlanmishga bo‘linadi ya’ni
birinchi so‘z ikkinchisini ( ikkinchi komponentni) ikkinchi komponent esa
birinchisini aniqlab kelishi mumkin. Misol uchun, housekeeper, cargo, caretaker
va boshqalar.
Yuqoridagi berilgan misollarda housekeeper so‘zida asosiy ma’no “keeper”
negizidan anglashiladi, chunki u “ asrovchi, saqlovchi” degan ma’noni bersa,
‘house’ so‘zi qo‘shilib uning qanday turdagi saqlovchi ekanini bildirgan ya’ni
aniqlab kelgan “uy qo‘riqchisi”. “Cargo” so‘zi ham qo‘shma so‘zning endosentrik
turiga mansub bo‘lib, unda ikkinchi so‘z birinchi so‘zni aniqlab kelgan. Negaki,
cargo so‘zi ‘yuk’ degan ma’noni beradi va so‘zma so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak
‘mashinada boruvchi’ degan ma’noni bildiradi.
Ingliz tilida qo‘shma so‘zlarning ikkinchi turi bu ekzosentrik qo‘shma
so‘zlardir. Xo‘sh , ular qanday tuzilishdagi qo‘shma so‘z hisoblanar ekan? Bunday
qo‘shma so‘zlar sanskrit tilida “bahuvrihi” atamasi bilan qo‘llaniladi va ma’no
jihatdan “ ko‘p guruch” deganidir. Bu yerda guruchning o‘zi emas, balki shu
guruchga egalik qiluvchi odam tushuniladi, boshqa so‘z bilan aytganda bu yerda
ma’no ko‘chishi ro‘y berib, u “ko‘p guruchli odam” ma’nosini bildiradi. Ingliz
tilida ham tuzilish va ma’no jihatdan qo‘shma so‘zlar shunday ko‘rinishda bo‘ladi.
Ta’rif beradigan bo‘lsak, bu turdagi qo‘shma so‘zlar ikkita so‘z negizdan tashkil
topadi lekin bu negizlar ikkalasi birgalikda boshqa bir semantik birlikni anglatadi.
Ulardan hech biri , ko‘pchilik hollarda, to‘laligicha o‘z ma’nosida kelmaydi va
ulardan ma’no anglashila olmaydi. Misol tariqasida, white-collar ya’ni ‘oq yoqa’
ma’nosini bildiruvchi bu so‘z oddiygina ‘ko‘ylak yoqasini, narsa’ni bildirib turgani
yo‘q, aksincha ‘oq yoqali odam’( yoqaning rangi ijtimoiy iqtisodiy mavqe uchun
metonimiyadir)ni anglatayapti. Bu misolda ma’no narsadan bevosita shaxsga
20
ko‘chgan. Bahuvruhining tabiati murakkab hisoblanib, uni hech qanday so‘z ochib
bera olmaydi. Boshqa yana bir misol keltirsak, “barefoot”- oyoqyalang. Ko‘rinib
turibdiki, bu yerda birinchi ma’no‘oyog‘iga hech narsa kiyib olmagan odam’
tushunilsa, keyingi ma’no esa ko‘chma “ kambag‘al odamni” ifodalab kelgan. Biz
ham o‘zbek tilida bu so‘z haqida o‘ziga yarasha ma’lumotga egamiz va nutqimizda
ham qo‘llaymiz.
Ingliz tilidagi qo‘shma so‘zlarning uchinchi turi bu kopulativ qo‘shma
so‘zlar hisoblanadi. Bunday qo‘shma so‘zlarda har bir komponent o‘z ma’nosini
saqlagan holda uchinchi bir narsa hodisani nomlaydi. Masalan , “bittersweet”-
so‘zma so‘z tarjimasi “nordon shirin” degan ma’noni bildirsa, asosiy atab, nomlab
kelgan ma’nosi esa “ salat, achchiq-chuchuk” so‘zlarini bildiradi. Yoki “fourteen”
so‘zi ‘four’-‘to‘rt”, ‘teen’-‘o‘n’ ikkita o‘z ma’nosidagi so‘zlar qo‘shilmasidan biz
uchinchi bir so‘z, ‘o‘n to‘rt’ sonini anglaymiz. Yana bir boshqa misol keltiradigan
bo‘lsak, “sleepwalk”-‘uxlamoq yurmoq’ bu degani uchinchi bir ma’no “yurganida
ham hamisha uyqusirab yuradigan odam”ni anglatadi.
Qo‘shma so‘zlarning navbatdagi va ,ayni paytda, oxirgi turi bu appozitiv
qo‘shma so‘zlardir. U shunday komponentlardan iboratki, ular o‘z zid ma’nolarini
saqlagan holda uchinchi bir narsa hodisani nomlaydi. Masalan , “actor-director”.
Bilamizki ,direktor sahnada yoki kinoga boshchilik qiladigan shaxs hisoblanadi,
aktyor esa u olayotgan filmda shunchaki rol ijro etadigan shaxsdir. Mantiqan ular
bir birlariga ma’no jihatdan va bajaradigan vazifalari jihatidan qarama qarshi
hisoblanadilar, lekin yuqoridagi qo‘shma so‘z misolida biz bitta filmni suratga
olish jarayonida ham direktor ham aktyor vazifasini bajarayotgan shaxsni
tushunamiz. Yoki boshqa bir misol, “maidservant”ni oladigan bo‘lsak ‘maid’
oqsoch qiz degan ma’noni bildirsa , ‘servant’ asosan xizmatchi yigitni bildiradi,
lekin ularning bajaradigan vazifalari bir biriga yaqin va shuning uchun ham ular
qo‘shilib bitta qo‘shma so‘z bo‘lib kelgan. Biz bunday misollarni ko‘p
keltirishimiz mumkin. Rus tilida “игрок-трейнер” so‘zi esa ham treynerlik ham
o‘yinchilik vazifasini bajaradigan shaxsni anglatadi va izohlaydi.
21
1.3. Ingliz va o‘zbek tillarida qo‘shma so‘zlarning yasalishida
o‘xshash va farqli tomonlar
Ma’lumki qo‘shma so‘zlar har tilda turli xil o‘rganilib kelinadi. Bu fikrni
uzoqqa ketib o‘tirmasdan bizga yaqindan tanish bo‘lgan o‘zbek , rus, nemis va
ingliz tillarida ko‘rish mumkin.o‘zbek tilida ham ingliz tilida ham qo‘shma
so‘zlarning o‘ziga xos o‘rganilishi bor va ularning o‘rtasida turli xil o‘xshashliklar
va farqlar mavjud. Aytish kerakki , o‘zbek tilida qo‘shma so‘zlarning turlari
mavjud emas, lekin ingliz tilida ular 4ta turga bo‘linadi.
1.Endosentrik
2.Ekzosentrik( shuningdek “bahuvrihi”)
3.Kopulativ ( shuningdek “dvanda”)
4.Appozitiv
Endosentrik qo‘shma so‘zlarga juda ham ko‘plab misollar keltirishimiz
mumkin. Masalan , superman, fishnet, mainland, caveman, skyscraper, eyeglasses,
stepson, stonewall, stockroom, bluebird, taskmaster, shoemaker, teaspoon, sunlit,
snowbird, fishhook, shipskin, tigerskin, fishbowl, tablespoon, airman va boshqalar.
Yuqorida qayd etilgan misollarda birinchi component ikkinchisini va ikkinchi
component esa birinchisini aniqlab kelgan. (4)
Ekzosentrik qo‘shma so‘zlar ingliz tilida kam uchrasa ham nutqda
qo‘llaniladi. Bunday qo‘shma so‘zlardan anglashilayotgan narsa va hodisa so‘z
ma’nosi bilan juz’iy bog‘liq bo‘lsada aynan shu so‘zlar anglatgan ma’nolarga
uzviy aloqasi bo‘lmaydi. Bu ta’rif hech qanday e’tirozlarsiz ikkala o‘zbek va
ingliz tillaridagi attributiv qo‘shma so‘zlar uchun umumiy deb olinishi
mumkin, chunki ular orasidagi o‘xshashlikni anglash qiyin emas. Misol uchun,
ingliz tilidagi “egghead” qo‘shma so‘zini olsak, u ‘tuxum shaklidagi bosh’ni
emas, balki umuman boshqa ma’noni ya’ni ‘judayam zehni o‘tkir shaxs’ni ifodalab
kelmoqda. Yoki “longlegs” so‘ziga murojaat qiladigan bo‘lsak, u ‘uzun oyoqli
odamni emas, balki ‘kriket o‘yinida to‘p oshiruvchining orqa tomonida turadigan
o‘yinchi’ ma’nosini ochib bergan. Shu o‘rinda o‘zbek tiliga to‘xtaladigan bo‘lsak,
22
bunday misollarni ko‘p uchratishimiz mumkin. Fikrimning isboti sifatida
“xumkalla” so‘ziga izoh bersak. Bu yerda kallasi xumga o‘xshagan odamni va
albatta, asosan “miyasi yo‘q, kallavaram, qovoqbosh ya’ni esi pastroq odamni
tushunamiz. Yoki bo‘lmasam “qovoqbosh” so‘ziga ta’rif bersak, lug‘at tarkibiga
kiritilmagan bo‘lsa ham kundalik nutqimizda ko‘p qo‘llaymiz, qaysi ma’nodaki
“boshining o‘rnida xuddi qovoq turgandek, miyasi ishlamaydigan, bo‘m bo‘sh
kishi “ sifatida.
O‘zbek tilida kompozitsiya usuli bilan qo‘shma otlar hosil qilinadi:
toshko‘mir, tuyaqush, karnaygul , oybolta, sadarayhon, ko‘kqarg‘a, qoraqurt,
mingoyoq, lar ham hosil bo‘ladi.
Ingliz tilida qo‘shma otlar asosan otli iboralardan tashkil topadi. Ular sifatlar
va otlar tomonidan aniqlanib kelinadi. Masalan, ‘science fiction’ so‘ziga ‘writer’
so‘zini qo‘shsak, murakkab qo‘shma so‘z hosil bo‘ladi. Lekin shu yerda ikkala til
o‘rtasida muammoli , izohtalab masala paydo bo‘ladi, chunki yuqoridagi misol
ingliz tilida murakkab qo‘shma so‘z hisoblanadi ,lekin unga o‘zbek tilida so‘z
birikmasi sifatida qaraladi. Asosan o‘zbek tilida qo‘shma so‘zlar ikki yoki uchta
komponentdan tashkil topgan bo‘ladi, lekin o‘zbek tilidan farqli o‘laroq ingliz
tilida murakkab qo‘shma so‘z turi mavjud, ammo o‘zbek tilida bu masala hali ham
tilshunoslarimizning va bizning chuqur izlanish va o‘rganishimizni kutayotgan
katta ishlardan biridir.
Shu o‘rinda inglizlar qo‘shma otlani ham turlarga ajratganlar:
1. Muvozanatlashgan yoki qolipga tushgan qo‘shma otlar. Ular ikkita
qisqa bo‘g‘inli otdan tashkil topib, tilda uzoq vaqtdan beri qo‘llanilishda bo‘lgan
qo‘shma otlar hisoblanadi, housewife, lawsuit, wallpaper, basketball kabilar.
2. Chiziqcha bilan yoziladigan qo‘shma otlar. Bunda ikki yoki undan ortiq
so‘zdan tashkil topgan qo‘shma otlar chiziqcha orqali ajratib yoziladi. Ular o‘z
ichiga affikslarni, artikl, predlog, va bog‘lovchilarni ham olishi mumkin. Masalan,
house-build(er), single-mind(ed)(ness) , rent-a-cop, mother-of-pearl va b.
23
3. Ajratib yoziladigan qo‘shma otlar. Ular odatdagidan uzunroq so‘zlar
hisoblanadi, jumladan distance learning, lawn tennis, player piano kabi. (23;96)
O‘zbek tilida qo‘shma so‘zlarning so‘z birikmasidan( aniqrog‘i sifatlovchi
birikmalardan) farqlab olish qo‘shma otlarni so‘z birikmasidan farqlab olishga
nisbatan ancha qiyinroq. Predmet belgisi sodda, qo‘shma sifatlardan
tashqari,sifatlovchi birikmalar vositasida ham ifodalanadi. Bu hol qo‘shma
sifatlar bilan sifatlovchi birikmalarni farqlashda ma’lum qiyinchiliklar keltirib
chiqaradi.
Sifatlar tuzilishiga ko‘ra uch turga bo‘linadi: sodda, qo‘shma va juft.
Sodda sifatlar shaklan bir o‘zakli yoki bir negizli yakka so‘zlardan tashkil
topadi. Bunda ular yakka o‘zakdan iborat bo‘ladi: a) oq, qora, yaxshi, yomon, zo‘r,
katta, keng b) biror affiks yordamida yasalgan yasama sifatdan iborat bo‘ladi:
bolali, ommaviy, uyatchang, suvsiz kabi.
Qo‘shma sifatlar ikki yoki undan ortiq sifatlarning birikuvidan hosil bo‘lgan
sifatlar hisoblanadi. Qo‘shma sifatlar bir bosh urg‘u bilan aytilib, bir belgi-
xususiyatni ifodalash uchun xizmat qiladi: och sariq, ko‘p bolali, qalin qosh kabi.
Qo‘shma sifatlar sostav jihatdan quyidagicha qismlardan iborat bo‘ladi:
a) sifat + sifat to‘q ko‘k, ola qashqa, erka- arzanda, ijtimoiy- siyosiy,
madaniy-ma’rifiy kabi ;
b) sifat+ ot: ochiq ko‘ngil, yalang oyoq( oyoq yalang), ochko‘z, xushfe’l,
sofdil, qora qosh kabi;
c) sifat+ ot + sifat yasovchi affiks: ko‘k ko‘zli, o‘tkir zehnli, qizil bayroqli
kabi;
d) ot+ ot: qo‘y ko‘z, sher yurak, tosh bag‘ir, echki soqol, bodom qovoq kabi;
e) ot+ ot+ sifat yasovchi affiks: temir irodali, it fe’lli kabi;
f) ot+ sifatdosh: tinchliksevar, erksevar, ko‘zilg‘amas, ishyoqmas kabi;
g) ravish+ fe’l: ertapishar, kechpishar, tezoqar kabi;
h) son+ot+sifat yasovchi affiks to‘rt bolali, ikki g‘ildirakli, uch elementli ;
24
i) ot + affiks+ bor (yo‘q) so‘zlari bahosi yo‘q, tengi yo‘q, aqli bor (yigit) va
hokazolar. (16;105)
Juft sifatlar esa predmetning umumiy bir belgisini ifodalaydi, odadtda ikki
soda sifatdan teng bog‘lanish yo‘li bilan yasaladi. Bunday sifatlar quyidagi yo‘llar
bilan hosil qilinadi:
1.
Bir xildagi ikki sifatning takrorlanishidan: yaxshi-yaxshi, baland-
baland, katta- katta, past-past va hk;
2.
Ma’nodosh ikkita sinonimik sifatdan: qing‘ir-qiyshiq, pishiq-puxta
kabilar.
Qo‘shma sifatlar bilan sifatlovchi birikmalarni bir-biridan farqlashda faqat
ma’noni – predmetlik belgisini bildirishidagina emas, balki formani- grammatik
belgini ham asosga olish kerak.
Fe’llardan ham xuddi shu usul orqali qo‘shma fe’llar yasaladi. Qo‘shma
fe’llar komponentlarining qaysi turkumga oidligiga ko‘ra ikki asosiy turga
bo‘linadi:
1.
ot+fe’l tipidagi (fe’l bo‘lmagan so‘z bilan fe’lning birikishidan hosil
bo‘lgan) qo‘shma fe’llar;
2.
fe’l+fe’l tipidagi(ikki fe’lning o‘zraro birikishidan hosil bo‘lgan)
qo‘shma fe’llar: hurmat qilmoq, sotib olmoq kabi.
Mazkur qo‘shma fe’llar qatnashgan misollarga qarang: Turg‘un uni
begonaday qarshi oldi. (H.N) Chevaringizni uydan chaqirib olishga kuchimiz
yetmaydi, o‘zingiz ruxsat oberasiz-da opoqingizdan.(H.N)
Ot+fe’l tipidagi qo‘shma fe’llarning ko‘pgina qismini qilmoq, aylamoq,
etmoq yoki bo‘lmoq fe’llarining birikishidan hosil bo‘lgan bayon qilmoq, kashf
etmoq, kasa l bo‘lmoq tipidagi birikuvlar tashkil etadi.
Fe’l bo‘lmagan so‘zning qilmoq, aylamoq, etmoq fe’li bilan birikishidan har
vaqt qo‘shma fe’l hosil bo‘lavermaydi. Bunday birikuvlarda qilmoq, aylamoq,
etmoq yoki bo‘lmoq fe’llari bog‘lama vazifasida qo‘llanilishi mumkin. Ular
bunday vazifada qo‘llanganda qo‘shma fe’l hosil qilmaydi. Qiyoslang :
25
o‘qituvchi edi- o‘qituvchi bo‘ladi. Bunda o‘qituvchi bo‘ladi birikuvi qo‘shma fe’l
emas, chunki o‘qiyuvchi va bo‘l sozlarining birikishidan yangi so‘z (qo‘shma
so‘z) hosil bo‘layotgani yo‘q. Tasdiq qildi, tasdiq bo‘ldi birikuvlari esa qo‘shma
fe’l hisoblanadi. Buni qil va bo‘l fe’llarini –la va – lan affikslari bilan almashtirish
mumkinligi aniq ko‘rsatadi: tasdiq qildi- tasdiqladi, tasdiq bo‘ldi-tasdiqlandi.
O‘zbek tilida ikki fe’lning o‘zaro birikishidan hosil bo‘luvchi qo‘shma
fe’llar u qadar ko‘p emas. Ular ham o‘z tarkibidagi komponentlari ma’nosidan
farqli bo‘lgan yangi ma’no ifodalaydi: olib kelmoq, sotib olmoq kabi: Hamma
qo‘lini yuziga olib borib, omin qildi.(Sh.Sa’dulla.)
Urushdan qochgan askarlardan qurol-yarog‘ sotib olib, bosqinchilik
qilishgacha borib yetiptilar.(I. Sodiqov.)
Chumchuq o‘zini opqochib, pirr etib olg‘a uchdi-da, nim qorong‘I yo‘lakka
kirib ketti.(Sh.Sa’dulla.) (22;212)
Shu ma’noda agar ingliz tilidagi qo‘shma fe’llarga izoh beradigan bo‘lsak,
ular asosan predlog+ fe’l va boshqa tipdagi ko‘rinishlarda bo‘ladi. Misol uchun,
Predlog+ fe’l- overrate, underline, outrun;
Ravish+ fe’l- downsize, upgrade;
Sifat + fe’l - whitewash, blacklist, foulmouth;
Ot + fe’l - browbeat, sidestep, manhandle;
Predlog + ot - out-Herod, out-fox.
Ingliz tilida ot+ fe’l tipidagi qo‘shma fe’llar kam uchraydi, chunki ot odatda
fe’lga vositali to‘ldiruvchi sifatida bog‘lana olmaydi. Ingliz tilida ‘bread – bake’,
‘car- drive’ tipidagi qo‘shma so‘z yo‘q, lekin shunday bo‘lsa ham biz yuvish uchun
berilgan yo‘riqnomani ( handwash )va badiiy adabiyotlardagi qo‘shma so‘z ham
(breastfeed) kabi qo‘shma so‘zlarga duch kelamiz.
Qo‘shma otlarning yana bir xususiyati ularning ikkala komponenti ham
urg‘u oladi. Hattoki urg‘u oladigan qo‘shma so‘z ajratib yozilsa ham uning har
ikkala qismiga ham birdek urg‘u tushadi. Masalan, FOOTball; ARMchair;
26
MAILbox va boshqalar. Ammo istisno tariqasida manKIND so‘zini olishimiz
mumkin. (6)
O‘zbek tilida qo‘shma so‘zlarning o‘rganilishida yakdillik yo‘q. Zero
ayrim olingan bir til birligining o‘zi qo‘shma so‘z yoki bo‘lmasa so‘z birikmasi
sifatida izohlaniladi. Masalan, “og‘ir oyoq” til birligi o‘zbek tilining izohli
lug‘atida “og‘ir oyoq” deb ajratib yozilib, so‘z birikmasi sifatida beriladi va shu
sahifaning o‘zida “og‘iroyoq” xomilador ma’nosida qo‘shma so‘z deb izohlaniladi
va bu til birligining ikkinchi qo‘shma so‘z variantini to‘g‘riroq deb ma’qullaniladi.
Ikkala holatda ham mazkur til birliklarining nima sababdan qo‘shib yozilishi yoki
nima sababdan ajratib yozilishi va ularning birga yoki ajratib yozilgan holatlarida
ma’no jihatdan o‘zgarish yoki farqi bor yo‘qligiga izoh berilmaydi.
Bizning fikirimizcha, bu va bunga o‘xshash masalalar ilmiy jamoatchilik
tomonidan kengroq o‘rganilishi va mazkur muammolarga oydinlik kiritilishi zarur.
O‘zbek tilidagi qo‘shma so‘zlarning o‘zaro ma’no mazmuniga qarab muayyan
turlarga bo‘lib o‘rganilish imkoniyatiga kelsak, o‘zbek tilida ham ularni G‘arbiy
Yevropa tillaridagi qo‘shma so‘zlarning bo‘linish xususiyatlarini sezish qiyin emas.
Masalan, “temir qoziq” yoki “yog‘och qoziq” qo‘shma so‘zlari ikki komponentdan
iborat bo‘lib, ularning biri ikkinchisini aniqlab kelayotganligi va shu nuqtai
nazardan ularni “atributiv qo‘shma so‘zlar” turiga ajratish har qanday e’tirozdan
holi narsa. Zero, mazkur qo‘shma so‘zlardagi birinchi aniqlovchi komponent
ikkinchi aniqlanmish (asosiy so‘z) “qoziq”ning temirdan yoki yog‘ochdan
ekanligini aniq ko‘rsatib turibdi. Shu ma’noda, temir-beton qo‘shma so‘zini tahlil
qiladigan bo‘lsak, u kopulativ qo‘shma so‘z turiga mansubligi va ikkala
komponent ham o‘z ma’nosiga ega ekanligi ya’ni bir-birini aniqlab
kelmayotganligini anglash mumkin. Bu qo‘shma so‘z komponentlariga “qanday
temir?”, “Qanday beton yoki qanaqa temir, qanaqa beton?” deb savol qo‘yib
bo‘lmaydi, chunki ular yaxlit bir tushunchani ya’ni narsani anglatib turibdi va
temirdan yasalgan betonni bildiradi.
27
Quyida biz ingliz tilidagi bir necha tipdagi qo‘shma so‘zlar ro‘yxatini misol
sifatida keltiramiz: (7)
Ot+ ot – football Ravish + fe’l –upgrade
Sifat + fe’l –whitewash
Ot + fe’l –manhandle
Predlog + ot –out –fox
Predlog + fe’l –underline
Sifat+fe’l–foulmouth
Ot+ot-moonlit
Fe'l+ ot- playhouse
Ot+fe'l –moonshine
Predlog+ ot- uptime
Ot+ ot- lifework
Fe'l + predlog- showoff
Fe’l + ot- telltale
Predlog+ ravish- forever
Sifat + ot- blackboard
Fe’l + ot – breakwater
Predlog + ot - underworld
Ot + sifat – snow white
Sifat + sifat – blue green
Fe’l + sifat –tumbledown
Predlog + sifat-over-ripe
Ot + fe’l –browbeat
Sifat + fe’l –highlight
Fe’l + fe’l -freeze-dry
Predlog + fe’l –undercut
28
Ot + predlog -love- in
Ravish + predlog –forthwith
Fe’l+ predlog –takeout
Predlog + predlog –without
Predlog + fe’l –outrun
Ravish + fe’l –upgrade
Sifat + fe’l –whitewash
Ot + fe’l –manhandle
Predlog + ot –out –fox
Predlog + fe’l –underline
Sifat+fe’l–foulmouth
Dostları ilə paylaş: |