R ah im ov a sh od iy a shu xr at q I zi
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nuktadon
- 2.2.1 Inson xarakterining nozik qirralarini ochib beruvchi bahuvrihilar.
- “ xumbosh, xumkalla”
|
, nuktafahm” nuktadon so‘ziga to‘xtaladigan bo‘lsak “(nukta+biluvchi, bilag‘on) kam. qo‘ll. Ayn nuktafahm” degani bo‘lsa, ‘nuktafahm’ “( nukta+fahm) kam.qo‘ll. masalaning tub mohiyatini nozik, mayda chuyda tafsilotlarini yaxshi biladigan, o‘tkir fikrlovchi” degan ma’noni bildiradi. Nuktadon olim. Ergash aka tug‘ma olim, nuktafahm matnshunos va manbashunos edi.(Gazetadan). Bu attributive qo‘shma so‘zlar insonga Xudo tomonidan berilgan qobiliyat va unga xos bo‘lgan fazilatni anglatadi. Bu yerda nuktadon so‘zi nuktafahm qo‘shma so‘ziga qaraganda kengroq ma’noni anglatadi, sababi bilish fahmlashdan ko‘ra kengroq mazmundagi so‘z hisoblanadi. Endi nek negizidan yasalgan turli ma’nodagi qo‘shma so‘zlarni e’tiboringiz markaziga havola etmoqchimiz. Misol uchun, nekbin, nekqadam kabilar. Agar ‘nek’ so‘ziga izoh beradigan bo‘lsak, u forscha ‘yaxshilik’ ma’nosini bildiradi, jumladan nekbin so‘zi “(yaxshilikni ko‘ruvchi) har narsani yaxshi tomondan ko‘ruvchi, kelajakka ishonuvchi; optimist” shaxsga xos bo‘lgan xarakterni anglatib kelgan. Shu o‘rinda nekqadam qo‘shma so‘zining mazmuni ham shunga yaqin hisoblanadi: “(f+a) qadami qutlug‘ baxt keltiruvchi, sharofatli” degan ma’noni bildiradi. Bizga bahuvrihi insonga xos bo‘lgan har qanday xususiyatni anglatishi sir emas. Shundan kelib chiqqan holda “oyimsupurgi” qo‘shma so‘ziga sharh beramiz. O‘zbek tilining izohi lug‘atida unga quyidagicha ta’riflar keltirilgan: “1. poyasidan
42 supurgi qilinadigan doni qizil boshoqli o‘simlik. 2. Shu o‘simlik poyasidan bog‘langan supurgi. 3. ko‘chma salb. Supurgiday egilib bukilib, bukiladigan, muloyim odam haqida.” Ko‘rinib turibdiki, oyimsupurgi so‘zi asli o‘simlik nomini atab kelmoqda, ammo uning ko‘chma ma’nosi ostida shaxs, kishi xarakteri yotibdi. Bunga quyidagi keltirmoqchi bo‘lgan misolimizda ham o‘zingiz guvohi bo‘lasiz. (Mo‘min aka) Nechundir, to‘satdan kirpi qiyofasidan oyimsupurgi qiyofasiga kirib oldi. Navbatdagi biz tahlil qilmoqchi bo‘lgan attributiv qo‘shma so‘z bu “odamovi” so‘zidir. Bu so‘zni birinchi ko‘rgan, tilimizni endi o‘rgana boshlagan odam bu so‘z ma’nosini butunlay boshqacha talqin qilishi mumkin. Negaki, ‘odam’+ ‘ovi’ so‘zlaridan tashkil topgan bu so‘z ularga, go‘yo, “odamning ovi” bo‘lib tuyulishi mumkin, ammo bu zinhor to‘g‘ri bo‘lmaydi. Nainki, o‘zbek tili o‘zining boy leksikasi bilan boshqa tillardan alohidalanadi va ajralib turadi. Siz ham bu so‘zning asl ma’nosiga qiziqayotganingizni inobatga olgan holda, biz uning o‘zbek tili izohli lug‘atida berilgan izohini keltirib o‘tamiz. “odamlardan o‘zini chetga olib yuradigan hech kimga qo‘shilmaydigan, el-xalqqa aralashmaydigan” kishi xarakterini bildiradi. Rajab bolalikdan kamgap, odamovi bo‘lib chiqdi.(H.Nazir, Indamas) . Boshqa e’tiborimizni tortadigan bahuvrihi ham borki, u insonga xos bo‘lgan xarakterni bildiradi. Masalan, “soddadil” bu attributiv qo‘shma so‘z o‘ziga xos ma’no va mazmunga egadir: “(f – ochiq ko‘ngilli, ishonuvchan; go‘l, laqma) quvlik – shumlikni bilmaydigan, ko‘ngli ochiq, ko‘ngli toza, sofdil” . Shundan kelib chiqadigan bo‘lsak, ‘dil’ bu qalb, ko‘ngil, yurak kabi ma’nolarni bildiradi. Bu qo‘shma so‘zda esa dili, qalbi beg‘ubor, sof va toza, ayni paytda shumlik neligini bilmaydigan, o‘ta ketgan darajada sodda bo‘lgan insonni anglatadi. Misol uchun, soddadil yigit. Keyingi so‘zimiz esa unga butkul qarama qarshi mazmunda keluvchi “tilyog‘lama” qo‘shma so‘zidir. Uning izohi quyidagicha: (29) “1. Munofiqona xushmuomalalik, shirinso‘zlik bilan kishining ko‘nglini olishga qaratilgan, aldovchi; laqillatuvchi (gap, so‘z, muomala haqida) Direktorning tilyog‘lama gaplari Maqsud akani bo‘shashtirdi.(Gazetadan) 2. shunday muomalani kasb qilib olgan shaxs -Men tilyog‘lama odamni yomon
43 ko‘raman! – dedi Alijon Faridaga.(Mirmuxsin) Bu qo‘shma so‘zning birinchi ma’nosi narsaga qaratilgan va uning ma’nosini ochib bergan bo‘lsa, ikkinchi misolda u ma’no shaxsning xarakterini aniqlab, unga oydinlik kritgan. Bir qarashda ‘til’ va ‘yog‘lamoq’ so‘zlari orasida mantiqiy jihatdan bog‘liqlik yo‘qdek bo‘lib ko‘rinadi, lekin o‘zingiz misollarda guvohi bo‘lganingizdek, ular qo‘shilib bitta qo‘shma so‘z hosil qilgan. Biz uning ma’nosini ‘tilida yog‘i bor’ boshqacha aytganda yumshoqlik, ayyorlik va shirin so‘z bilan odamlarni laqillatuvchi odam deya aytishimiz mumkin. Biz tez- tez kundalik nutqimizda qo‘llaydigan ba’zi so‘zlarning qismlari angaltgan asl ma’noni tushunmaymiz va ular ham o‘z o‘rnida tushunarsiz. Negaki, misol uchun, valakisalang” qo‘shma so‘zlarining ma’nosi anglashiladi, ammo uning qismlari anglatadigan ma’no sirligicha qoladi. Masalan, valakisalang so‘zi “o‘ta ketgan beg‘am, beparvo; ishyoqmas; xumpar, devona” degan ma’noni anglatadi, biroq valak va salang so‘zlarining asl ma’nolari bizga qorong‘u. Bundan tashqari, xushchaqchaq so‘zining bir negizini ‘xush’ so‘zining ma’nosini yaxshi bilamiz, ammo ‘chaqchaq’ qanday mazmundagi so‘z ekanligini bilmaymiz. Shunga qaramay izohli lug‘atimizda unga quyidagicha ta’rif berilgan: “1. hayotdan mamnun; doimo xursand bo‘lib yuradigan, 2. quvnoq, shod-xurram”. Keling endi bu qo‘shma so‘zlar bilan tuzilgan misollarga to‘xtalamiz: Rais ... qirq besh-elliklar chamasidagi to‘lagina, xushchaqchaq kishi edi.(N.Fozilov, Diydor) Telefondagi xushchaqchaq gap tugagandan keyin, bu yerda halidan beri davom etayotgan suhbat birdan ma’nosiz bo‘lib tuyuladi.(Muxtor, Bo‘ronlarda bordek halovat) (Abdurayim) Ko‘zdan qoldingmi, valakisalang, kolxozimizning bo‘rdoqiga boqilgan oldi qo‘ylari-ku!(Mushtum).
Qo‘shimcha sifatida boshqa qo‘shma so‘zlarga ham ta’rif keltiramiz. Ularning ma’nosi bir biriga yaqin va ular o‘zaro ma’nodosh deb hisoblanilishi ham mumkin. Masalan, “xudobezor(i),
ham qaytmaydigan; o‘ta dilozor betavfiq.” degan ma’noni xudobezor(i) so‘zi bersa, xudobexabar so‘zining ta’rifi quyidagicha “(xudodan xabarsiz, betavfiq) Xudodan qo‘rqmaydigan; dinsiz; insofsiz, diyonatsiz betavfiq”. -Bu bezbetni qayerdan topdingiz, xudobezori-ku u? – dedi Soliyev o‘rnidan turib. (Yoshlik); Shu
44 xudobexabar amir eshigida amaldor bo‘lishdan ko‘ra, o‘g‘irlik qilib yurish ming marta a’lo.(S.Ayniy, Jallodlar) O‘z o‘rnida yana boshqa bir qo‘shma so‘z, “xudoyixo‘r” so‘ziga izoh beramiz. “(xudoyi+yeyuvchi) Xudoyiga borib ovqatlanishni odat qilib olgan kishi”. Madrasamizning “jilvaxona”sida har
oddiy xalqqa hali noma’lum bo‘lgan qo‘shma so‘zlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Shu jumladan, “cho‘rtkesar va shartkesar” qo‘shma so‘zlariga to‘xtalsak. Bir qarashda ularning ma’nolari birdek go‘yo, ammo aytish joiz bo‘lgan farqlar mavjud. Misol uchun, cho‘rtkesar odam suhbatdoshining nutqini bemalol kesib, o‘zining gapini gapiradi, lekin shatkesar odam dangal va dadil gapiradi va unda shartakilik xususiyati deyarli yo‘q. Bu fikrlarga mazkur so‘zlarning ta’rifini eshitib o‘zingiz ham guvohi bo‘lasiz. Cho‘rtkesar - “shartta gapiradigan, aytadigan”, shartkesar - “dangal gapiradigan; dangalchi, sharti bilan gapirmoq agar sen bunday qilsang men bunday qilaman “ degan ma’nolarni anglatadi. Men tog‘amning haqgo‘y, talabchan, o‘rni kelganda cho‘rtkesar odamligini ilgaridan bilardim.(“Sharq yulduzi”) Shartkesar odam. Agar “ shumqadam va shumoyoq” qo‘shma so‘zlariga izoh beradigan bo‘lsak, ular deyarli bir xil ma’no va mazmun kasb etadi, ayni paytda bir xil ma’no anglatish uchun ishlatiladi. Keling ularga izohli lug‘atimizda berilgan ta’rif bilan tanishsak: shumoyoq-
“ poyqadami biror shikastlikka, yomonlikka sabab bo‘luvchi, falokat, baxtsizlik keltiruvchi”; shumqadam –“ ayni shumoyoq”. Gul, rayxonga to‘lgan qirg‘og‘ing, Shumoyoqlar makoni bo‘ldi.Fashist degan odamxo‘r jallod,Sohilingdan joy oldi, toldi.(G‘ayratiy). Yuqoridagi misolimizda ‘shumoyoqlar’ qo‘shma so‘zi ostida aslida, ‘shumoyoqli odamlar’ yotibdi, o‘z o‘rnida bu misolda mazkur qo‘shma so‘zimiz otlashib kelgan. (30)
45 2.2.1 Inson xarakterining nozik qirralarini ochib beruvchi bahuvrihilar. Biz yuqorida shaxsga xos bo‘lgan xarakter xususiyatlarini anglatadigan o‘zbek tilidagi 120 ta bahuvrihilar bilan astoyidil tanishib chiqdik. Shuning natijasida yaratilmishlarning ichida g‘oyat buyuk zot bo‘lmish insonga xos va mos bo‘lgan fazilatlar-u , illatlarga bafurja to‘xtalib, ularni ham baholi qudrat tahlil qilishga harakat qildik. Quyidagi bo‘limda esa ularga kengroq izohlar beramiz. Inson umri davomida ikki nafsning ya’ni hayvoniy va shahvoniy nafsning taqozosi bilan yashaydi va shu nafsni qondirish niyatida bo‘ladi va bu hammaga xos narsa. Ammo ayrim odamlar borki, ularning nafsi chegaradan oshib ketadi, buning natijasida ular o‘zlarining insoniy qiyofasini butkul yo‘qotib, hayvoniy nafsning quliga aylanishadi; o‘zlari ham, nafsi ham hayvonnikidek bo‘lib qoladi va bu kishilarga xalqimiz ajralib turuvchi xususiyatlariga qarab ularga nom qo‘yishadi. Shu tariqa nomlar vujudga keladi. Biz quyida sizga tahlilini aytmoqchi bo‘lgan qo‘shma so‘zlar ham shu asnoda vujudga kelgani tabiiy. Ularning qatoriga ‘ajdarnafs, badnafs, yebto‘ymas, xunxo‘r, etxo‘r, odamkush, qonxo‘r’ kabi bahuvrihilarni kiritishimiz mumkin. Nainki bu qo‘shma so‘zlarda insonning nafsi hayvonnikiga qiyos qilinmoqda. Endi insonlarnning ijobiy xarakterlari orqali nomlanishiga to‘xtaladigan bo‘lsak. Ayrim odamlar o‘z so‘zi, xatti-harakati, o‘tirish turishi, o‘zgalarga munosabati bilan ijobiy tomondan ajralib turadilar. Ularning odati tevarak atrofdagi odamlar tomonidan ma’qul ko‘riladi. Unday odamlar bilan har bir kishining qayta-qayta uchrashgisi, ko‘rgisi, gaplashgisi, uning har bir gapini tinglagisi keladi. Bunday insonga xos bo‘lgan xarakter tipini ifoda etuvchi bahuvrihilar ham mavjud. Ularga : “ bulbulnavo, otashzabon, juvonmard, jonfido, jonkuyar, jahonbaxsh, kamsuqum, kamgap, mehmondo‘st, nekbin, nekqadam, oliyhimmat, sobitqadam, xushtakalluf, xushfe’l, xushchaqchaq, xushxulq, xushovoz, xushtabassum, sertavoze, sertakalluf,, xushatvor, xushaxloq, xushgap, xushdil, xushmulozim, xushmuomala, xushnavo, xushtavoze, xushtabiat, xushsuhbat, shirinsuxan, shirinso‘z, hamgap, hamdo‘st , hamdil, hojatbaror, hamfikr, hamxona, ichkuyar, rahmdil ” kabilar misol bo‘la oladi. Mazkur bahuvrihilar asosan fors va
46 arab tillaridan tilimizga kirib kelgan o‘zlashmalar asosida yasalgan bo‘lib, aniqlovchi komponentlar ‘xush’(ma’qul), ‘nek’(yaxshi), ‘kam’(suhbatdoshlarga halaqit bermasligi ma’nosida) qo‘llanilib, ijobiy ma’nodagi bahuvrihilar yasalishiga zamin yaratgan. Zamondoshlarini hurmat qilmaydigan, sabrsiz, beizzat, qilayotgan ishining oqibatini o‘ylamaydigan, suhbatdoshining ko‘ngli bilan qiziqmaydigan va o‘zgalar fikrini inobatga olmaydigan, hurmatini joyiga qo‘ymaydigan kishilarning xulq- atvori va xarakterini ifodalab keladigan ko‘plab bahuvrihilarga misollar keltiramiz. Ular quyidagicha: “ betgachopar, banginamo, balandparvoz, badhavo, badxulq, badfe’l, badrashk, badmast, badkor, badkirdor, ishbuzuqi, onaxotin, oyimtilla, oyimsupurgi, orabuzar, tartibbuzar, tilyog‘lama, xudobezor(i), xudobexabar, xudotars, xushyoqmas, cho‘rtkesar, shartkesar, shumqadam, yakkamoxov, o‘yinbuzuqi, o‘zbilarmon, o‘zboshimcha, badniyat, yo‘lto‘sar, padarkush, pashshaxo‘rda, badnafas, buzuqbosh, yelpishtovoq, ikkiyuzlama, ikkiyuzlamachi ko‘zbo‘yamachi, shumoyoq, hurmattalab. Bahuvrihilar ichida yana shundaylar borki, ular turmushimiz tarzi, hayotiy lavhalar, muhit, vaziyat taqozosiga qarab ish ko‘rmaydilar, aksincha o‘z fikri hayoli bilan bo‘lib, ko‘zlagan maqsadini amalga oshirish yoki nafsoniyatini qondirish bilan mashg‘ul bo‘ladi. Bundaylarga: “araqxo‘r, boqibeg‘am,
obyektiv borliq mushohadasida qiynalishadi, ularni xalqimiz
kamfahm, kaltafahm, kamhafsala, kallavaram
og‘irkarvon,, kabi bahuvrihilar bilan nomlashgan. Ayrim kishilar esa tabiatan yalqov, ular o‘z navbatida: ishyoqmas,salqintob deb ataladilar. Ayrim shaxslarga esa tabiat shunday in’omlar berganki, ular hayot va uni idrok qilish qobiliyatini bergan. Bularga :nuktadon, nuktafahm, nozikfahm, nozikta’b, kabilardir.
47 2.2.2.Insonning tashqi ko‘rinishini va ichki hislarini tasvirlovchi tarkibida tana a’zolarini bildiruvchi so‘zlar qatnashgan bahuvrihilar. Biz bahuvrihilarni guruhlarga ajratish mobaynida ko‘plab ikkilanishlarga duch keldik, shunday bo‘lsa ham insonning mayda xususiyatidan tortib, uni ulug‘laydigan belgilarigacha ifodalaydigan bahuvrihilar mavjudligiga amin bo‘ldik. Shu ma’noda insonning tevarak- atrofdagilarga munosabati, kayfiyati, tashqi ko‘rinishi va hattoki
tana a’zolarini bildiruvchi so‘zlardan yasalgan bahuvrihilarning tilimizda uzoq vaqtlardan beri mavjudligiga ishonch hosil qildik va shundan kelib chiqqan holda o‘zbek tilining izohli lug‘atidan tarkibida tana a’zolarini anglatuvchi so‘zlar qatnashgan 110ta bahuvrihilarni topishga muvaffaq bo‘ldik. Quyida ularning hammasini keltirib o‘tamiz: badnafas, banginusxa,
bahuvrihilarning ko‘pchiligi o‘zining beqiyos ma’nosiga ega. Misol uchun, ‘badhaybat, badsurat, badnusxa, badburush, badbashara, badro‘y, badchehra,
48 badqovoq, baliqko‘z, bangibashara, bodomqovoq, bo‘taloqko‘z, bo‘tako‘z, bug‘doyrang, gulbadan, gulchehra, guljabin, gulyuz, gulro‘, guluzor, devqomat, do‘ngpeshona, yelpishtovoq, yaltirbosh, jayron ko‘z, zeboqad, zag‘chako‘z, kallaxum, kamgo‘sht, kamsoqol, kampirdahan, noziknihol, oyparcha, oftobro‘y(a), olako‘z, oqsoqol, parichehra, pariruxsor, pariro‘(y), qoramag‘iz, qizilmag‘iz, qushburun, qoqvosh, qirraburun, qalamqosh, sersavlat, sarvqad, sarvqomat, sohibjamol, sertomir, sersoqol, serkiprik, tanqaburun, tepakal, xomsemiz, xushsurat, xushbichim, xushtabassum, xumbosh, xumor ko‘z (yoki ko‘zlari xumor), xushmo‘ylov, xushro‘y, xushqomat, shalpangquloq” kabi bahuvrihilar insonning tashqi ko‘rinishi qanday ekanligini o‘xshatishlar orqali tasvirlab keladi. Navbatdagi biz izoh bermoqchi bo‘lgan bahuvrihilar esa insonning ichki holati va hislarini ifodalab keladi. Misol uchun: “badnafas, buzuqbosh, yelpishtovoq, yolg‘izoyoq, yolg‘izqo‘l, yalangto‘sh, yakkabosh, jigarso‘xta, jigarpora, ikkiyuzlama, ikkiyuzlamachi, ikkiqat, ichkuyar, ko‘zbo‘yamachi, kalondimog‘, kamsuhan, otashzabon, og‘iroyoq, oqmiya(eshakmiya), ochko‘z, otashqalb, oyoqyalang, otashnafas, quvbosh, qoqvosh, rahmdil, sarviravon, sarvinoz, so‘qqabosh, toshbag‘ir, xumbosh, shumoyoq, chakkazarb, chapdast, chalishoyoq kabi qo‘shma so‘zlardir. Tagiga chizib ajratilgan qo‘shma har ikkala guruhga mansub, negaki uning ma’nolari shuni tasdiqlaydi. Masalan, “ xumbosh, xumkalla” so‘zlariga izohli lug‘atimizda “Ayn. Xumkalla (xum kabi katta bosh) 1. boshi xumday, kallasi katta, kallador; 2. miyasi yo‘q, kallavaram, qovoqbosh” deya izoh berib o‘tilgan. Demak bu qo‘shma so‘zni har ikkala guruhga kiritishimizga yetarlicha asosimiz bor, chunki u birinchi ma'noda insonning tashqi qiyofasini ifodalayotgan bo‘lsa, ikkinchi izohda uning ichki holatini bildirib kelgan. Bunga misollarda ham guvohi bo‘lishingiz mumkin. Ahmad brigadir ... xumkalla o‘g‘ilchasiga kissasidan mayiz olib berdi.(S. Nurov, Maysalarni ayoz urmaydi); Xumkalla! Shariat yo‘lidan toygan qizning so‘ziga ishonasanmi? (Oybek, Tanlangan asarlar). Bizning xalqimiz bolajon xalq hisoblanadi. Shundan kelib chiqib o‘z farzandlariga biror bir ma’no anglatadigan ism qo‘yishadi. Biz topgan
49 bahuvrihilarning bir qanchasi xalqimiz orasida qizlar ismi sifatida qo‘llaniladi. Ularga : “Gulchiroy, Gulandom, Gulbadan, Gulchehra, Gulrux, Gulyuz, Gulruxsor,
bilan bir xil ma’noni bildiradi ya’ni “(gul+chehra)1.gul yuzli, chiroyli go‘zal”; ‘Gulandom va Gulbadan ismlarining ham ma’nolari bir xil ya’ni “(gul+andom) qaddi qomati kelishgan nozik badan (go‘zal ayol haqida) ; (gul+badan) ayn gulandom” kabi. Bundan tashqari, shaxsning mavqei, tabaqasini anglatadigan “oqsuyak, oqsoqol” kabi bahuvrihilarimiz ham bor. “Ekspluatatorlik jamiyatida imtiyozli tabaqalarga zodagonlarga mansub kishi; aristokrat” ; “1. soch soqoli oqargan keksa odam; mo‘ysafid, 2. tar. Ilgarigi davrda bir yoki bir necha mahalla yoki qishloqqa boshliq bo‘lgan mahalliy amaldor, 3. hozirgi kunda qishloq fuqarolar yig‘inlari va shaharlar mahalla qo‘mitalari raisi.4. ko‘chma guruh yoki sinf boshlig‘i” degan ma’nolarda keladi. O‘z o‘rnida bir narsani ta’kidlash joizki, ‘oqsoqol’ so‘zi nafaqat shaxning yoshi, mavqeini balki uning tashqi ko‘rinishini ham anglatadi. Yuqoridagi misollarda bunga yetarlicha izohlar berilgan. Shuningdek, “jigarband va jigargo‘sha” bahuvrihilari ham o‘zining ichiga tana a’zolarini ifodalovchi so‘z(jigar)ni oladi. Lekin uning mazmuni boshqa bir yangi ma’noni ifodalab keladi. Misol uchun, jigarband so‘zi “jigarning bir bandi ya’ni qismi yoki jigariga bandi qilingan” degan ma’noni berishi mumkin. Albatta insonga ota- onaga ang yaqin kishi bu uning farzandi hisoblanadi. Shu ma’noda farzand ota-onaning jigarini bandi qilgan kishi , shaxs hisoblanadi. “(farzand yaqin kishi) Eng yaqin, bir tug‘ishgan qarindosh (farzand, aka-uka, opa-singil)” Jigarbandlari yo‘lida ko‘zlari
Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|