50
2.2.3. Insonning tevarak atrofdagilarga bo‘lgan munosabati va
kayfiyatini anglatuvchi bahuvrihilar.
Oldingi faslda aytib o‘tganimizdek bahuvrihilarni ma’no va mazmuniga
qarab guruhlarga ajratdik va har biriga iloji boricha to‘g‘ri izoh berishga harakat
qilayapmiz. Shu jumladan, insonning xarakter xususiyatlarini, tashqi ko‘rinishini,
ichki dunyosini, dunyoqarashi, fazilatlarini ifoda etish xususiyatiga ega bo‘lgan
bahuvrihilar haqida to‘xtalgan edik. Shuni ta’kidlash kerakki, bahuvrihilarning
safiga kiruvchi insonning umumiy belgilari, jumladan uning tevarak atrofdagilarga
bo‘lgan samimiy yoki nosamimiy munosabati, ishda, uyda, o‘qish jarayonida,
ko‘chada, do‘stlar davrasida o‘zini tutishiga qarab va qolaversa, kayfiyatiga qarab
ham guruhladik va jami tevarak atrofdagilarga munosabati bo‘yicha topilgan 42ta
bahuvrihini e’tiboringizga havola etamiz: aspijallob, alamdiyda, alamzada, badxat,
badniyat, vatangado, gulyetim, davlatpanoh, jafodiyda, jabrdiyda, jahondiyda,
zarxarid, yigitboshi, yakkaqo‘l, yo‘lto‘sar, kosagul, ko‘zbog‘lovchi, kallakesar,
ocharvoh, otabezori, odamkush, padarkush, pashshaxo‘rda, peshqadam,
qasamxo‘r, qonxo‘r, supraqoqdi, toshteshar, xotin jallob, xushxat, xilvatnishin,
xonaqoxnishin, chalamulla, chalasavod, chalaqursoq,hamdil, hojatbaror,
hamshahar, hamshisha, hamsuhbat, hamtovoq,hamfikr, hamxona, hamyostiq.
Inson kayfiyatini anglatadigan 23ta bahuvrihilar, jumladan: dilshikast(a), dilxush,
dilxun, dilxasta, dilpora, diltang, dilg‘ash, dilshod, yurakzada, yakdil, kamquvvat,
oshiftahol, parishonxotir, uyqutob, falokatzada, xayolparishon, xastahol,
xafahol, xotirjam, xushxandon, g‘amzada, shirindimog‘, hijronzada larni
topishga muyassar bo‘ldik. (27-30) Shu o‘rinda “xo‘rdan” fe’lli negizdan yasalgan
qo‘shma so‘zlarga to‘xtalsak: bo‘zaxo‘r,baloxo‘r, etxo‘r, yuvindixo‘r, kabobxo‘r,
maoshxo‘r nafaqaxo‘r, norinxo‘r, oshxo‘r, odamxo‘r, ontxo‘r, poraxo‘r,
qaymoqxo‘r, qasamxo‘r, qimizxo‘r, qonxo‘r, sharobxo‘r, chakidaxo‘r, haromxo‘r,
halolxo‘r kabilar ‘xo‘r’ negizidan yasalagan, ammo ular bir biridan ma’no
jihatidan farq qiladi. Masalan, ‘bo‘zaxo‘r va baloxo‘r’ qo‘shma so‘zlarining
o‘rtasida katta farq borligini sezish qiyin emas, chunki bo‘zaxo‘r- “bo‘za ichuvchi
odamni
bildirsa,
baloxo‘r-“(balo+yeyuvchi)
birovning
haqini
yeyuvchi,
51
tekintomoq” shaxsni ifodalab keladi. Shu o‘rinda “odamxo‘r, qonxo‘r”
bahuvrihilari ham bir biriga ma’no jihatidan juda yaqin, jumladan biz hayvoniy
nafs egalariga yuqorida yetarlicha to‘xtalgan edik, ammo ‘odamxo‘r va qonxo‘r’lik
sifatlari ham bevosita hayvonga xosdir; “ontxo‘r, qasamxo‘r” so‘zlari ham
sinonimlardir. Quyidagi misollarda ‘xo‘rdan’ fe'li o‘zining sof ma’nosida kelgan
qo‘shma so‘zlar: “bo‘zaxo‘r, etxo‘r, kabobxo‘r, norinxo‘r, oshxo‘r, qaymoqxo‘r,
qimizxo‘r, sharobxo‘r, chakidaxo‘r” kabilardir, chunki ularning tarkibidagi
“xo‘rdan” fe’lidan yasalgan xo‘r so‘zi o‘zining “yemoq,ichmoq” degan ma’nosini
saqlab qolgan; bo‘za, sharob, qimizni ichish mumkin, kabob, et, norin, osh,
qaymoqlarni yeyish yoki iste'mol qilish mumkin. Shu ma’noda qolgan xo‘r negizli
bahuvrihilar ko‘chma ma’noni ifodalaydi: “ baloxo‘r, maoshxo‘r, nafaqaxo‘r,
ontxo‘r, qasamxo‘r, poraxo‘r, halolxo‘r va haromxo‘r” kabilar. Misol uchun,
baloni yeb bo‘lmaydi, maosh va nafaqa puliga biror yegulik sotib olib iste'mol
qilish mumkin, lekin nafaqa va maoshga kelgan pulning o‘zini bevosita iste'mol
qila olmaymiz; “halolxo‘r va haromxo‘r” so‘zlari ham shunday tahlil qilinishi
lozim, lekin bu misollarda: halolxo‘r- peshona teri evaziga halol mehnat qilib
topgan haqiga kun ko‘ruvchi odam tushuniladi; haromxo‘r esa butunlay uning
teskarisi ya’ni qing‘ir yo‘llar bilan pul topib, birovning haqqiga hiyonat qilib,
harom yo‘l bilan topilgan nonni yeb kun kechiradigan odamdir. Qolaversa, bir biri
bilan sinonim bo‘lgan ‘ontxo‘r va qasamxo‘r’ so‘zlari ham xo‘r negizining
ko‘chma ma’no ifodalab kelayotganligini bildiradi, negaki ont va qasamni piyolaga
solib ichib bo‘lmaydi. Ontxo‘r- ontni ko‘p ichadigan odam, qasamxo‘r ham.
(10;56)
Bundan tashqari “ alamdiyda, alamzada, jafodiyda, jabrdiyda” kabi
qo‘shma so‘zlar atrofida yashovchi zamondoshlaridan jabr , sitam, alam ko‘rgan
kishining ichki kechinmalarini ifodalaydi, ayni paytda hayotdan yoki do‘st
yorlaridan alamzadligini bildiradi, jumladan ‘alamzada’. Bizga sir emaski, ‘diyda’
so‘zi ‘ko‘z va ko‘rmoq’ ma’nolarida ko‘p qo‘llaniladi. Yuqorida biz keltirgan
misolda alamdiyda qo‘shma so‘zi ‘atrofdagilardan, hayotdan alam ko‘rgan kishiga
nisbatlab aytilgan; jafodiyda esa 'jafo‘ ko‘rgan kishi; jabrdiyda esa 'jabr' ko‘rgan
52
ma'nosida qo‘llanilgan. Endi ‘pashshaxo‘rda’ qo‘shma so‘ziga izoh bersak; bu
so‘z : (f pashsha yegan talagan; pashsha chaqqandan keyin uzoq tuzalmaydigan
yara, jarohat) biror joyga tez-tez kelib turadigan xira bo‘lib yopishib oladigan
odam.” ma’nosini anglatadi. Pashshaxo‘rda bo‘lmoq.Pashshaxo‘rdalarni quvib,
polvonning jilovini tortib qo‘yasan.(O.Yoqubov, Larza)
Sir emaski, bahuvrihi anglatadigan ma’no oldin o‘zining sof ma’nosida,
so‘ngra shaxsga ko‘chib, ko‘chma ma’noda keladi. Misol uchun hammamiz uchun
juda ham yaxshi tanish bo‘lgan ‘supraqoqdi’ qo‘shma so‘zini tahlil qiladigan
bo‘lsak, u izohli lug‘atimizda “1.katta ziyofat, to‘y va sh. k dan keyin qolgan
narsalar bilan kichik doiradagi yaqin kishilarni mehmon qilish va shunday
mehmondorchilikning o‘zi 2.ko‘chma eng kichik, kencha(farzand haqida)”degan
shaklda berilgan. Keling misollar bilan tanishsak: “Mo‘minboy – uning
supraqoqdisi, ellikka kirganda ko‘rgan farzandi.(“Yoshlik”). Shuningdek, ‘xotin
jallob’ so‘ziga yuzlansak, u ' Xotin olib xotin qo‘yuvchi” Bu ham (Murod) otasiga
o‘xshash xotin jallob chiqdi, - dedi Lazokat buvi.(A. Ubaydullayev, Hayot oqimi)
“Hojatbaror” so‘zi esa “(a+f kimsaning hojatini chiqaruvchi, ravo qiluvchi,
maj: olloh, xudo) kishining hojatini chiqaruvchi” deganidir. Qishloqning to‘y-u
marakasi usiz o‘tmas, yor-do‘stlarning xizmatiga tayyor, jafokash, hojatbaror
odam edi. (H.Nazir, Vasiyat).
“Hamshisha” – ‘(ham+shisha) biror kimsa bilan ichkilik ichuvchi,
ichkilikbozlikdagi ulfat, shishadosh’. Muhammadjon domla bilan hamshisha
bo‘lganlari esiga tushsa, otasi o‘g‘irlikda ayblangan yosh boladay nam tortar edi.
(Gazetadan).
(ham+xona) 1. bir xonada yashovchi, birga turuvchi.’ Uning odatdan
tashqari shod ekanini ko‘rib turgan hamxonalari hazilomuz gap tashlashdi.
(P.Qodirov, Uch ildiz)2. ko‘chma poet. G‘am, azob kabi kechinmalarga duchor,
giriftor.
Bir necha kunlardan beri ko‘rmay visoling, ey pari,
Turli balo, ming g‘am bilan
Hamxona bo‘ldim sog‘inib.(27-30) (Hamza)
53
2.3. Ingliz tilida “bahuvrihi”lar va ularning morfologik, semantik
xususiyatlari
Yuqoridagi bobda to‘xtalganimizdek, inglizlar qo‘shma so‘zlar sohasida
ko‘plab izlanishlar qilishgan va qo‘shma so‘zlarni morfologik va semantik jihatdan
bir necha guruhlarga ajratgan holda o‘rganishgan. Shunga ko‘ra 4 ta turdagi
qo‘shma so‘z tiplari aniqlangan, jumladan
1.Endosentrik
2.Ekzosentrik( shuningdek “bahuvrihi”)
3.Kopulativ ( shuningdek “dvanda”)
4.Appozitiv kabilardir.
Atish kerakki, har bir guruhga kiruvchi qo‘shma so‘zlarning o‘ziga xos
xuxusiyatlari mavjud. Masalan, endosentrik qo‘shma so‘zlar aniqlovchili qo‘shma
so‘zlar hisoblansa, kopulativ qo‘shma so‘zlarning har bir ma’no anglatuvchi qismi
o‘zi bildiradigan mazmundan chekinmagan holda, uchunchi bir narsa yoki shaxsni
ifodalaydi. O‘z o‘rnida appozitiv qo‘shma so‘zlar esa qismlari mazmun jihatdan
bir briga qarshi bo‘lgan, lekin bir narsa yoki hodisani bildirib keladigan qo‘shma
so‘zlar hisoblanadi.
Shundan kelib chiqqan holda, ekzosentrik qo‘shma so‘z tipi bu –
bahuvrihidir. Bunday qo‘shma so‘zlar sanskrit tilida“bahuvrihi” atamasi bilan
qo‘llaniladi va ma’no jihatdan “ ko‘p guruch” deganidir .Bu yerda guruchning
o‘zi emas, balki shu guruchga egalik qiluvchi odam tushuniladi, boshqa so‘z bilan
aytganda bu yerda ma’no ko‘chishi ro‘y berib, u “ko‘p guruchli odam” ma’nosini
bildiradi. Ingliz tilida ham tuzilish va ma’no jihatdan qo‘shma so‘zlar shunday
ko‘rinishda bo‘ladi. Ta’rif beradigan bo‘lsak bu turdagi qo‘shma so‘zlar ikkita
so‘z negizdan tashkil topadi lekin bu negizlar ikkalasi birgalikda boshqa bir
semantik birlikni anglatadi. Ulardan hech biri ko‘pchilik hollarda to‘laligicha o‘z
ma’nosida kelmaydi va ulardan ma’no anglashila olmaydi. Misol tariqasida,
white-collar ya’ni ‘oq yoqa’ ma’nosini bildiruvchi bu so‘z oddiygina ko‘ylak
yoqasini, narsani bildirib turgani yo‘q, aksincha ‘oq yoqali odam’( yoqaning rangi
ijtimoiy iqtisodiy mavqe uchun metonimiyadir)ni anglatayapti. Bu misolda ma’no
54
narsadan bevosita shaxsga ko‘chgan. Bahuvruhining tabiati murakkab hisoblanib,
uni hech qanday so‘z ochib bera olmaydi. Boshqa yana bir misol keltirsak,
“barefoot”- oyoqyalang. Ko‘rinib turibdiki, bu yerda birinchi ma’no “oyog‘ida
hech narsa kiyib olmagan odam “ tushunilsa, keyingi ma’no esa ko‘chma
“ kambag‘al odamni” ifodalab kelgan. Biz ham o‘zbek tilida bu so‘z haqida o‘ziga
yarasha ma’lumotga egamiz va nutqimizda ham qo‘llaymiz. Misol uchun,
“couchpotato” so‘zini odamga nisbatan televizor ko‘rishga mukkasidan ketgan
ma’nosida qo‘llash mumkin,chunki kartoshka poyasi qanchalik uzoq yerda
ko‘milib tursa, shunchalik chuqur ildiz tashlaydi, demak televizor ko‘rishga
mukkasidan ketgan odam kartoshkaga o‘xshatilayapti. Bu so‘zning lug‘aviy
ma’nosini izohli lug‘atda sog‘lomlashtiruvchi mashqlarni bajarmay, nuqul vaqtini
televizor tomosha qilib o‘tkazadigan odam deb berilgan. Ekzosentrik qo‘shma
so‘zlar ingliz tilida kam uchrasa ham nutqda qo‘llaniladi. Bunday qo‘shma
so‘zlardan anglashilayotgan narsa va hodisa so‘z ma’nosi bilan juz’iy bog‘liq
bo‘lsada aynan shu so‘zlar anglatgan ma’nolarga uzviy aloqasi bo‘lmaydi. Bu
ta’rif hech qanday e’tirozlarsiz ikkala o‘zbek va ingliz tillaridagi attributiv
qo‘shma so‘zlar uchun umumiy deb olinishi mumkin, chunki ular orasidagi
o‘xshashlikni anglash qiyin emas. Misol uchun, ingliz tilidagi “egghead”
qo‘shma so‘zini olsak, u tuxum shaklidagi boshni emas, balki umuman boshqa
ma’noni ya’ni judayam zehni o‘tkir shaxsni ifodalab kelmoqda. Yoki “longlegs”
so‘ziga murojaat qiladigan bo‘lsak, u ‘uzun oyoqli odamni emas, balki kriket
o‘yinida to‘p oshiruvchining orqa tomonida turadigan o‘yinchi’ ma’nosini ochib
bergan. Shu o‘rinda o‘zbek tiliga to‘xtaladigan bo‘lsak, bunday misollarni ko‘p
uchratishimiz mumkin. Fikrimning isboti sifatida “xumkalla” so‘ziga izoh bersak,
bu yerda kallasi xumga o‘xshagan odamni va albatta, asosan “miyasi yo‘q,
kallavaram, qovoqbosh ya’ni esi pastroq odamni tushunamiz. Yoki bo‘lmasam
“qovoqbosh” soziga ta’rif bersak, lug‘at tarkibiga kiritilmagan bo‘lsa ham kundalik
nutqimizda ko‘p qo‘llaymiz, qaysi ma’nodaki boshining o‘rnida xuddi qovoq
turgandek, miyasi ishlamaydigan, bo‘m bo‘sh sifatida. (19;211)
55
Ingliz tilida bahuvrihilarning oxirgi komponenti odatda ot bilan tugaydi,
ammo qo‘shma so‘zning o‘zi ot yoki sifatni bildirishi mumkin. Urg‘u esa so‘zning
birinchi komponentiga tushadi. Ingli tilida ham bahuvrihilar shaxsning
belgilarinini
sinekdoxa
orqali
tasvirlaydi.
Misol
uchun,
flatfoot, half-
wit, highbrow, lowlife, redhead, tenderfoot, longlegs, white-collar,
houndstooth a
woven fabric with a patterns resembling dog‘s teeth: "She's wearing
houndstooth." ya’ni ‘hound’ so‘zini o‘zbek tiliga ‘tozi it’ deb tarjima qilinadi;
‘tooth’ ‘tish’ deb tarjima qilinadi va “tozi itnimg tishi” degan ma’noni bildiradi,
ammo bu misolimizda u “ tozi itning tishiga o‘xshash naqsh tushirilib to‘qilgan
mato” degan mazmunda kelgan. “She is wearing houndstooth” esa “ u tozi itning
tishini emas balki shunga o‘xshash naqsh tushirilgan matodan tikilgan ko‘ylak
kiyib olgan” deb tarjima qilinadi. Guvohi bo‘lganingizdek ,qo‘shma so‘z
komponentlari yangi ma’no anglatishga xizmat qilgan. Shu o‘rinda ta’kidlash
joizki, ingliz tilida bahuvrihilar faqat shaxsga xos bo‘lgan xususiyatlarni emas,
balki jonsiz narsalarni ham bildiradi. Boshqa yana bir misolga izoh beradigan
bo‘lsak, “bluestocking”, bu misol so‘zma so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak, ‘blue’ –
havorang, ko‘k, ‘stocking‘ esa paypoq degan ma’noni anglatadi. Demak bu so‘z “
havo rangli paypoq” degani ekan, ammo bahuvrihi sifatida u “ yaxshi ta’lim olgan,
ziyoli va yuksak mahoratga ega, oqsuyak ayolni ” ifodalab kelgan. "Auntie Maud
will never marry; she's a bluestocking." Bu misolni tarjima qiladigan bo‘lsak,
“Auntie Muad hech qachon turmushga chiqmaydi; u oqsuyak xonimlardan. “ (2)
Shuningdek, boshqa misollarga ham izoh beradigan bo‘lsak, “half-wit” -
‘aql yarim’ deb tarjima qilinsa ham, o‘zbek tiliga ‘esi past’, ‘kallavaram’ deb
tarjima qilish maqsadga muvofiqdir.
56
Bob bo‘yicha xulosa:
Bobimiz bo‘yicha shunday xulosalarga kelish mumkinki, o‘zbek va ingliz
tilidagi bahuvrihilarning o‘ziga xos o‘xshashliklari va farqlari mavjud va ular
tilshunos olimlarning, qolaversa bizning tadqiqotlarimizga muhtoj desak,
mubolag‘a bo‘lmaydi. Shundan kelib chiqqan holda, ingliz tilidagi bahuvrihilar
shaxs xarakter- xususiyati bilan birgalikda, jonsiz narsalarning ham belgilarini
anglatib keladi, biroq bu izoh o‘zbek tilidagi bahuvrihilar uchun unchalik ham mos
emas, chunki o‘zbek tilidagi bahuvrihilar bevosita shaxs va unga xos bo‘lgan
xarakter, fazilat, qiliq, uning tevarak atrofdagi kishilarga nisbatan munosabati,
kiyimlariga qarab izohlanadigan va tarkibida tana a’zolarini ifodalaydigan so‘zlar
qatnashgan bo‘ladi. Bularga “jonkuyar, xushfe’l, lattachaynar, jabrdiyda,
yolg‘izoyoq” kabi bahuvrihilarning anchasini misol sifatida ham keltirib, ularning
har biriga alohida, alohida izoh berildi. Bundan tashqari bahuvrihining tabiatini
ochib berish uchun o‘zbek tilining izohli lug‘atidan to‘plangan misollarninh tahlili
va izohlari ham berildi. Qolaversa ingliz tilidagi bir qancha bahuvrihilarga ham
to‘xtalib o‘tildi va tahlil qilindi. Ulardan “bluestocking, longlegs,white-collar,
egghead, highbrow” va boshqalar.
57
XULOSA
Qo‘shma so‘zlar va ularning alohida turi hisoblangan aniqlovchili
(attributiv ) qo‘shma so‘zlar, yoxud “bahuvrihi”larning o‘rganilish tarixi mavzusi
bo‘yicha biz tanishgan adabiyotlardan kelib chiqqan holda, xulosa o‘rnida shuni
aytishimiz mumkinki, mazkur so‘z yasash usullari dunyo tilshunoslari tomonidan
astoyidil tadqiq qilingan. Ayniqsa Yevropa tilshunoslarining bu mavzu borasidagi
ishlari e’tiborga loyiq. Chunonchi, ingliz va nemis tili mutaxassislari qo‘shma
so‘zlarni klassifikatsiyasi va differensatsiyasi, ya’ni ularni guruhlarga bo‘linish
imkonlari va o‘zaro farqli tomonlarini ajratib o‘rganilishiga jiddiy e’tibor
qaratishgan va muayyan ilmiy to‘xtamlarga kelishgan.
Shu jumladan, roman –german oilasiga mansub bo‘lgan nemis tilida
qo‘shma so‘zlar 4 ta guruhga bo‘linib o‘rganilgan, jumladan:
1.Attributive Zusammensetsungen(aniqlovchili qo‘shma so‘zlar)
2.Kopulative Zusammensetsungen(kopulativ qo‘shma so‘zlar)
3. Zusammenrueckungen(siqishtilirgan qo‘shma so‘zlar)
4. Zusammenbildungen(qo‘shib yasalgan qo‘shma so‘zlar)
Ma’lumki, attributiv qo‘shma so‘zlar bir biri bilan qo‘shma so‘z
komponentlarining aniqlovchi-aniqlanmish xususiyatlariga qarab belgilanadi.
Odatda qo‘shma so‘zning birinchi komponenti ikkinchisini aniqlab keladi yoki
teskarisi ya’ni ikkinchi komponent birinchinchisini aniqlab keladi, tobe- hokim
so‘zlar o‘rinlarini almashtiradilar(das Jahrhundert, das Jahrzehnt). E’tiborlisi
shundaki, qo‘shma so‘zlar komponentlarining o‘rni almashuvi bilan urg‘ular o‘rni
ham almashadi. Bu turdagi qo‘shma so‘zlar komponentlari otlardan yoki
sifatlardan tashkil topishi mumkin. Masalan , Schwarzbrot, Tischlampe,
Tageslicht, Sonnenstrahl, dunkelrot kabi. Xuddi shu guruhga mazkur bitiruv
malakaviy ishimizning tadqiqot obyekti bahuvrihilar ham kiradi. Misol uchun,
Graukopf, Rotkaeppchen.
Kopulativ qo‘shma so‘zlarda komponentlar sintaktik , semantik jihatdan
teng huquqli bo‘ladilar, yoxud ularda tobelik yoki hokimlik bo‘lmaydi. Ularning
58
ma’nosi teng huquqlilik asosida mushtaraklashadi, chunonchi: Strichpunkt,
taubstumm, dreizehn, zweiundzwanzig, bittersuess.
Siqishtirilgan qo‘shma so‘zlar(Zusammenrueckungen) bu xil qo‘shma
so‘zlar ikki yoki undan ortiq erkin bog‘langan komponentlardan ba’zan xatto
gaplardan iborat bo‘ladi. Bunda erkin so‘zlar yoki biror gap ichidagi so‘zlar – har
bir gap bo‘lagi o‘z o‘rnida qo‘shilib (siqib olib kelinib) qo‘llaniladi. Har biz so‘z
o‘zining ma’no mustaqilligiga ega bo‘ladi va gap nima haqida ketayotganligi
yaqqol tushunib turiladi. Ayrim hollarda, ma’no ko‘chishi ro‘y beradi, jumladan,
Vergissmeinnicht, Einmaleins, derart, infolge, stehenbleiben kabilar. To‘la bir
gapni qo‘shib yozilishini misol keltiramiz. Du bist zu spaet. – Kam der Buss nicht
zur rechten Zeit. Lass deine Ausrede “ Eskamderbussnichtzurrechtenzeit!”
Qo‘shib yasalgan qo‘shma so‘zlar(Zusammenbildungen) bu tur qo‘shma
so‘zlar ikki leksikologik jarayon- vosita asosida yasaladi. Ularning
komponentlaridan biri yasama so‘z bo‘lib, tilda alohida qo‘llanilmaydi. Masalan,
Fruehaufsteher, Inbetreibsetzung, blauaeugig kabilar.
Qolaversa ingliz tilshunos olimlari ham qo‘shma so‘zlarni morfologik va
semantik
jihatdan
qunt
bilan
o‘rganishgan.
Qo‘shma
so‘zlardagi
komponentlarning o‘zaro ma’no munosabatlarga ko‘ra ingliz tilida ular ham
quyidagi 4 guruhga bo‘linadi:
1.Endosentrik
2.Ekzosentrik( shuningdek “bahuvrihi”)
3.Kopulativ ( shuningdek “dvanda”)
4.Appozitiv
Endosentrik qo‘shma so‘zlar aniqlovchi aniqlanmishga bo‘linadi ya’ni
birinchi so‘z ikkinchisini ( ikkinchi komponentni) ikkinchi komponent esa
birinchisini aniqlab kelishi mumkin. Misol uchun, housekeeper, cargo, caretaker
va boshqalar.
Yuqoridagi berilgan misollarda housekeeper so‘zida asosiy ma’no “keeper”
negizidan anglashiladi, chunki u “ asrovchi, saqlovchi” degan ma’noni bersa,
‘house ‘ so‘zi qo‘shilib uning qanday turdagi saqlovchi ekanini bildirgan ya’ni
59
aniqlab kelgan” uy qo‘riqchisi”. “Cargo” so‘zi ham qo‘shma so‘zning endosentrik
turiga mansub bo‘lib, unda ikkinchi so‘z birinchi so‘zni aniqlab kelgan. Negaki,
cargo so‘zi ‘yuk’ degan ma’noni beradi va so‘zma so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak
‘mashinada boruvchi’ degan ma’noni bildiradi.
Ingliz tilida qo‘shma so‘zlarning ikkinchi turi bu ekzosentrik qo‘shma
so‘zlardir Ta’rif beradigan bo‘lsak bu turdagi qo‘shma so‘zlar ikkita so‘z
negizdan tashkil topadi, lekin bu negizlar ikkalasi birgalikda boshqa bir semantik
birlikni anglatadi. Ulardan hech biri ko‘pchilik hollarda to‘laligicha o‘z
ma’nosida kelmaydi va ulardan ma’no anglashila olmaydi.Agar misol keltirsak,
Dostları ilə paylaş: |