R ah im ov a sh od iy a shu xr at q I zi



Yüklə 0,56 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/6
tarix28.07.2020
ölçüsü0,56 Mb.
#32331
1   2   3   4   5   6
ingliz va ozbek till arid a bahuvrining qollanilishi


“barefoot”-  oyoqyalang.  Ko‘rinib  turibdiki,  bu  yerda  birinchi  ma’no  “oyog‘ida 

hech  narsa  kiyib  olmagan  odam  “  tushunilsa,  keyingi  ma’no  esa  ko‘chma 

“ kambag‘al odamni” ifodalab kelgan. 

Ingliz  tilidagi  qo‘shma  so‘zlarning    uchinchi  turi  bu  kopulativ  qo‘shma 

so‘zlar  hisoblanadi.  Bunday  qo‘shma  so‘zlarda  har  bir  komponent  o‘z  ma’nosini 

saqlagan  holda  uchinchi  bir  narsa  hodisani  nomlaydi.  Masalan  ,  “fourteen”  so‘zi 

‘four’-‘to‘rt”,  ‘teen’-‘o‘n’  ikkita  o‘z  ma’nosidagi  so‘zlar  qo‘shilmasidan  biz 

uchinchi bir so‘z, ‘o‘n to‘rt’ sonini anglaymiz. Yana bir boshqa misol keltiradigan 

bo‘lsak, “sleepwalk”-‘uxlamoq yurmoq’ bu degani uchinchi bir ma’no “yurganida 

ham hamisha uyqusirab yuradigan odam”ni anglatadi. 

Qo‘shma  so‘zlarning    navbatdagi  va  oxirgi  turi  bu    appozitiv  qo‘shma 

so‘zlardir. U shunday komponentlardan iboratki, ular o‘z zid ma’nolarini saqlagan 

holda  uchinchi  bir  narsa  hodisani  nomlaydi.  Masalan  ,  actor-director-  direktor 

sahnada  yoki  kinoga  boshchilik  qiladigan  shaxs  ,  aktyor  esa  u  olayotgan  filmda 

shunchaki rol ijro etadigan shaxsdir. Mantiqan ular bir birlariga ma’no jihatdan va 

bajaradigan  vazifalari  jihatidan  qarama  qarshi  hisoblanadilar,  lekin  yuqoridagi 

qo‘shma  so‘z  misolida  biz  bitta  filmni  suratga  olish  jarayonida  ham  direktor  ham 

aktyor vazifasini bajarayotgan shaxsni tushunamiz. 

Endi  o‘zbek  tilidagi  attributiv  qo‘shma  so‘zlarga  kelsak,  bu  atama  hali 

tilshunoslarimiz  va  tilimiz  uchun  ham  yangi  ekanligini  hisobga  olsak,“bahuvrihi” 

so‘zi kelib chiqish nuqtai nazaridan sanskrit tilidan olingan bo‘lib, eski  hind tilida 


 

 

 



60 

“ko‘p  guruch”  yoki  “guruch  boyi”    ma’nosini  anglatadi.    Bahuvrihi    aniqlovchili 

(attributiv)  qo‘shma  so‘zlarning  bir  turi  ;  uning  ostida  inson  shaxsi  nomlanishi 

bilan bog‘liq holda yasalgan qo‘shma so‘zlar yotadi. 

Qolaversa bahuvrihining boshqa attributiv qo‘shma so‘zlardan farqlariga,  u 

orqali  ifodalanilayotgan    kimsa  ma’nosi    ko‘chma  -    metaforik-metonimik  va 

sinekdoxadan  foydalanilib  ma’no  anglashilish  xususiyatga  egaligi  ,ya’ni  bu 

qo‘shma  so‘zlar  ostida    asosan  odam  tushunilishiga  keng  qamrovda  ta’rif  berib 

o‘tdik. “Xumkalla” bahuvrihisi ostida ahmoq odam tushunilishi, “xum “va” kalla” 

so‘zning lug‘aviy ma’nolari  soyada qolishi va ko‘rinmasligiga ishonch hosil qildik. 

O‘z  o‘rnida  izohli  lug‘atimizdan  topilgan  bahuvrihilarni  ham  guruhlarga  ajratib, 

guruhlarni esa  ular anglatayotgan ma’nolar orqali guruhchalarga ham bo‘ldik. 

Shu  jumladan,  tub  ma’nolarigacha  muayyan  shaxsning  xarakterli 

xususiyatlarini anglatuvchi  qo‘shma so‘zlarni ijobiy va salbiyga 

a)  yanada  aniqroq  ko‘rsatsak,  nafs  quli  bo‘lgan  kimsalarning  xarakterini 

ifodalash  uchun  qo‘llaniladigan  bahuvrihilar:  ajdarnafs,  badnafs,    yebto‘ymas, 

xunxo‘r, etxo‘r, odamkush, qonxo‘r

b)  hammanig  nazarida  yaxshi  xulqi  va  o‘zini  tutishi,  gapirishi,  va  hatto 



o‘ylashi  bilan  ham  samimiy  qiyofada  namoyon  bo‘luvchi  insonlarni  nomlaydigan 

bauvrihilar: bulbulnavo, otashzabon, juvonmard, jonfido, jonkuyar, jahonbaxsh, 

kamsuqum, kamgap, mehmondo‘st, nekbin, nekqadam, oliyhimmat, sobitqadam, 

xushtakalluf,  xushfe’l,  xushchaqchaq,  xushxulq,  xushovoz,  xushtabassum,  

sertavoze  kabilar; 

c) zamondoshlari orasida hech qanday obro‘ga ega bo‘lmagan va faqat o‘z 



bilganicha  ish  tutadigan  odamni  tasvirlash  uchun  quyidagi  salbiy  ma’nodagi 

bahuvrihilardan foydalanamiz: betgachopar, banginamo, balandparvoz, badhavo, 

badxulq,  badfe’l,  badrashk,  badmast,  badkor,  badkirdor,  ishbuzuqi,    onaxotin, 

oyimtilla,  oyimsupurgi,  orabuzar,  tartibbuzar,  tilyog‘lama,  xudobezor(i), 

xudobexabar, xudotars, o‘zbilarmon, o‘zboshimcha kabi. 

d) hayotiy lavhalar, muhit, vaziyat taqozosiga qarab ish ko‘rmaydigan,  o‘z 



fikri  hayoli  bilan  bo‘lib,  ko‘zlagan  maqsadini  amalga  oshirish  yoki  nafsoniyatini 

 

 

 



61 

qondirish  bilan  mashg‘ul  bo‘ladigan  shaxslarni  ifodalash  uchun  esa:  araqxo‘r, 

boqibeg‘am, balandparvoz, badxulq, badjahl, badgumon, badaxloq, valakisalang, 

gapsotar, dilsiyoh, damduz kiritish mumkin. 

e)  ayrim  kishilar  tabiatan  va  aqlan    ojiz  bo‘lib,  obyektiv  borliq 



mushohadasida  qiynalishadi:  kamfahm,    kaltafahm,  kamhafsala,  kallavaram

 

og‘irkarvon  kabilar. 

f) ayrimlar tabiatan yalqovishyoqmas,salqintob 

g)  ayrim  kishilarga  esa  Xudo    hayot  va  uni  idrok  qilish  qobiliyatini 

bergan : nuktadon, nuktafahm, nozikfahm, nozikta’b, kabilardir. 

Endigi  guruhga esa tarkibida tana a’zolarini  ifodalovchi so‘zlar qatnashgan, 

insonning  tashqi ko‘rinishi va ichki hislarini ifodalovchi bahuvrihilarni kiritdik. 

a)tashqi  ko‘rinishni  ifodalovchilar:  devqomat,  do‘ngpeshona,  yelpishtovoq,       



yaltirbosh,  jayron  ko‘z,  zeboqad,  zag‘chako‘z,  kallaxum,  kamgo‘sht,  kamsoqol, 

kampirdahan,  noziknihol,  oyparcha,  oftobro‘y(a),  olako‘z,  oqsoqol,  parichehra, 

pariruxsor, pariro‘(y), qoramag‘iz, qizilmag‘iz, qushburun, qoqvosh, qirraburun, 

qalamqosh,  sersavlat,  sarvqad,  sarvqomat,  sohibjamol,  sertomir,  sersoqol, 

serkiprik, tanqaburun va boshqalar. 

b)  insonning  ichki  holati    va  hislarini  ifodalab  keluvchilar:  badnafas, 



buzuqbosh,  yelpishtovoq,  yolg‘izoyoq,  yolg‘izqo‘l,  yalangto‘sh,  yakkabosh, 

jigarso‘xta,  jagarpora,  ikkiyuzlama,  ikkiyuzlamachi,  ikkiqat,  ichkuyar, 

ko‘zbo‘yamachi, 

kalondimog‘, 

kamsuhan, 

otashzabon, 

og‘iroyoq, 

oqmiya(eshakmiya), ochko‘z, otashqalb, oyoqyalang kabilar. 

c)  qolaversa  ism  sifatida  qo‘llaniladigan  bahuvrihilar:  Gulchiroy, 



Gulandom, Gulbadan, Gulchehra, Gulrux, Gulyuz, Gulruxsor, Sarvinoz kabi. 

Shu  asnoda  biz    bitiruv  malakaviy  ishga  astoyidil  yondashib,  uni  hamma 

talablar  darajasida  imkon  qadar  to‘liq  bajardik  desak  mubolag‘a  bo‘lmaydi.        

Garchi  bahuvrihi  termini  ona  tilimiz  uchun  yangilik  kasb  etsada,  u  biz  kundalik 

nutqimizda  qo‘llaydigan  qo‘shma  so‘zlardir.  Ular  nafaqat  nutqimizni  bezaydi, 

balki ona tilimiz yuksalishiga, boyishiga ham xissa qo‘shadi. 

 


 

 

 



62 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. 


Karimov  I.  Yuksak  ma’naviyat  −  yengilmas  kuch.  −  Toshkent 

“Ma’naviyat”  2008.

 

2. 


A. Iskos, A. Lenkowa. Deutsche Lexikologie.- Ленинград, 1970.

 

3. 



Abdurahmonov G‘. O‘zbek    tili    grammatikasi. Тoshkent.1995. 

4. 


Begmatov   E.   Hozirgi   o‘zbek   adabiy   tilining    leksik   qatlamlari.  

– Toshkent:  Fan,   1985. 

5. 

Bruce Hayes.  Introductory Phonology. Wiley, 2009.



 

6. 


Contemporary  Linguistics:  An  Introduction.  William  O‘Grady

J.Archibald, M. Aronoff, and J. Rees-Miller,  Bedford/St. Martin's. 2001.

 

7. 


Cross-Disciplinary   Issues in Compounding. Amsterdam, Benjamins. 

2010. 


8. 

Hozirgi   o‘zbek   adabiy   tili.    Toshkent:   Ilm – ziyo,    2010. 

9. 

Hozirgi    zamon    o‘zbek    tili.    Toshkent:     Fan,     1957. 



10. 

Hozirgi     o‘zbek    adabiy   tili.     I,   II   jild.    Toshkent:    Fan,    

1966. 

11. 


James  R.  Hurford,  Grammar:  A  Student's  Guide.  Cambridge  

University Press, 1994.

 

12. 


Jamolxonov   H.   Hozirgi    o‘zbek   adabiy    tili.  Т., 2005. 

13. 


Mahmudov      N.,      Nurmonov  A.  O‘zbek        tilining        nazariy    

grammatikasi.   Т.:  Toshkent, 1995. 

14. 

Ne’matov      H.,    Bozorov    O.      Til      va      nutq.  –  Toshkent:   



O‘qituvchi,    1993. 

15. 


Ne’matov      H.,      Rasulov      R.        O‘zbek        tili          sistem     

leksikologiyasi    asoslari.   Toshkent:   O‘qituvchi,    1995. 

16. 

Rahmatullayev      Sh.      Hozirgi        adabiy      o‘zbek      tili.    I  va      II 



qismlar. Toshkent:  Mumtoz   so‘z,    2010. 

17. 


Sayfullayeva   R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M.   va   

boshqalar.    Hozirgi   o‘zbek   adabiy   tili.    Toshkent: Fan    va   texnologiya,    

2009. 


 

 

 



63 

18. 


Sidney  Greenbaum,  Oxford  English  Grammar.  Oxford  University 

Press, 1996.

 

19. 


The  Oxford  Handbook  of  Compounding,  eds.  Lieber,  Rochelle  & 

Pavol Štekauer, Oxford: Oxford University Press. 2009. 

20. 

Tursunov  U.,        Muxtorov  A.,        Rahmatullayev  Sh.        Hozirgi   



o‘zbek   adabiy    tili.   Toshkent: O‘zbekiston,    1992. 

21. 


G‘ulomov      A.,      Asqarova  A.        Hozirgi      o‘zbek      adabiy      tili.    

Toshkent:  O‘qituvchi,    1987. 

22. 

Shoabdurahmonov Sh.,   Asqarova M.,   Hojiyev   A.   va    boshqalar.   



Hozirgi   o‘zbek   adabiy    tili.    I qism.  Toshkent:  O‘qituvchi,    1980. 

23. 


Word-formation  in  English.  Cambridge  University  Press,  Cambridge. 

2003. 


24. 

Jurnallar: “O‘zbek    tili   va   adabiyoti”. O‘zFA. Toshkent. 2014. 4-

son 

25. 


Ilmiy        to‘plamlar:  ToshDU      ilmiy        asarlari.  Tilshunoslik    

masalalari (1991-2007 yy). 



Lug‘atlar: 

26. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy  ensiklopediyasi Davlat 

ilmiy nashriyoti. – 1-jild. 2006. 

27. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy  ensiklopediyasi Davlat 

ilmiy nashriyoti. – 2-jild. 2006. 

28. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy  ensiklopediyasi Davlat 

ilmiy nashriyoti. – 3-jild. 2007. 

29. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy  ensiklopediyasi Davlat 

ilmiy nashriyoti. – 4-jild. 2008. 

30. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy  ensiklopediyasi Davlat 

ilmiy nashriyoti. – 5-jild. 2008. 


 

 

 



64 

INTERNET MANBALARI

1.http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Compound_(linguistics)&oldid=

650589590. 

2.http://Compounding - Definition and Examples of Compounding Words in 

English.htm. 

3.http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=English_compound&oldid=6444

11395 

4. http://UsefulEnglish.ru. 



5. http://Useful English  Stress in Compound Words.htm. 

6. http://Compound Word Lists Complete.htm. 

7. http://compound word - definition and examples.htm. 

8. www.facebook.com/learnish 

9. British Dictionary definitions for bahuvrihiExpand

 

10. www.onatili.uz 



 

Yüklə 0,56 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin