|
ingliz va ozbek till arid a bahuvrining qollanilishi
“barefoot”- oyoqyalang. Ko‘rinib turibdiki, bu yerda birinchi ma’no “oyog‘ida
hech narsa kiyib olmagan odam “ tushunilsa, keyingi ma’no esa ko‘chma
“ kambag‘al odamni” ifodalab kelgan.
Ingliz tilidagi qo‘shma so‘zlarning uchinchi turi bu kopulativ qo‘shma
so‘zlar hisoblanadi. Bunday qo‘shma so‘zlarda har bir komponent o‘z ma’nosini
saqlagan holda uchinchi bir narsa hodisani nomlaydi. Masalan , “fourteen” so‘zi
‘four’-‘to‘rt”, ‘teen’-‘o‘n’ ikkita o‘z ma’nosidagi so‘zlar qo‘shilmasidan biz
uchinchi bir so‘z, ‘o‘n to‘rt’ sonini anglaymiz. Yana bir boshqa misol keltiradigan
bo‘lsak, “sleepwalk”-‘uxlamoq yurmoq’ bu degani uchinchi bir ma’no “yurganida
ham hamisha uyqusirab yuradigan odam”ni anglatadi.
Qo‘shma so‘zlarning navbatdagi va oxirgi turi bu appozitiv qo‘shma
so‘zlardir. U shunday komponentlardan iboratki, ular o‘z zid ma’nolarini saqlagan
holda uchinchi bir narsa hodisani nomlaydi. Masalan , actor-director- direktor
sahnada yoki kinoga boshchilik qiladigan shaxs , aktyor esa u olayotgan filmda
shunchaki rol ijro etadigan shaxsdir. Mantiqan ular bir birlariga ma’no jihatdan va
bajaradigan vazifalari jihatidan qarama qarshi hisoblanadilar, lekin yuqoridagi
qo‘shma so‘z misolida biz bitta filmni suratga olish jarayonida ham direktor ham
aktyor vazifasini bajarayotgan shaxsni tushunamiz.
Endi o‘zbek tilidagi attributiv qo‘shma so‘zlarga kelsak, bu atama hali
tilshunoslarimiz va tilimiz uchun ham yangi ekanligini hisobga olsak,“bahuvrihi”
so‘zi kelib chiqish nuqtai nazaridan sanskrit tilidan olingan bo‘lib, eski hind tilida
60
“ko‘p guruch” yoki “guruch boyi” ma’nosini anglatadi. Bahuvrihi aniqlovchili
(attributiv) qo‘shma so‘zlarning bir turi ; uning ostida inson shaxsi nomlanishi
bilan bog‘liq holda yasalgan qo‘shma so‘zlar yotadi.
Qolaversa bahuvrihining boshqa attributiv qo‘shma so‘zlardan farqlariga, u
orqali ifodalanilayotgan kimsa ma’nosi ko‘chma - metaforik-metonimik va
sinekdoxadan foydalanilib ma’no anglashilish xususiyatga egaligi ,ya’ni bu
qo‘shma so‘zlar ostida asosan odam tushunilishiga keng qamrovda ta’rif berib
o‘tdik. “Xumkalla” bahuvrihisi ostida ahmoq odam tushunilishi, “xum “va” kalla”
so‘zning lug‘aviy ma’nolari soyada qolishi va ko‘rinmasligiga ishonch hosil qildik.
O‘z o‘rnida izohli lug‘atimizdan topilgan bahuvrihilarni ham guruhlarga ajratib,
guruhlarni esa ular anglatayotgan ma’nolar orqali guruhchalarga ham bo‘ldik.
Shu jumladan, tub ma’nolarigacha muayyan shaxsning xarakterli
xususiyatlarini anglatuvchi qo‘shma so‘zlarni ijobiy va salbiyga
a) yanada aniqroq ko‘rsatsak, nafs quli bo‘lgan kimsalarning xarakterini
ifodalash uchun qo‘llaniladigan bahuvrihilar: ajdarnafs, badnafs, yebto‘ymas,
xunxo‘r, etxo‘r, odamkush, qonxo‘r;
b) hammanig nazarida yaxshi xulqi va o‘zini tutishi, gapirishi, va hatto
o‘ylashi bilan ham samimiy qiyofada namoyon bo‘luvchi insonlarni nomlaydigan
bauvrihilar: bulbulnavo, otashzabon, juvonmard, jonfido, jonkuyar, jahonbaxsh,
kamsuqum, kamgap, mehmondo‘st, nekbin, nekqadam, oliyhimmat, sobitqadam,
xushtakalluf, xushfe’l, xushchaqchaq, xushxulq, xushovoz, xushtabassum,
sertavoze kabilar;
c) zamondoshlari orasida hech qanday obro‘ga ega bo‘lmagan va faqat o‘z
bilganicha ish tutadigan odamni tasvirlash uchun quyidagi salbiy ma’nodagi
bahuvrihilardan foydalanamiz: betgachopar, banginamo, balandparvoz, badhavo,
badxulq, badfe’l, badrashk, badmast, badkor, badkirdor, ishbuzuqi, onaxotin,
oyimtilla, oyimsupurgi, orabuzar, tartibbuzar, tilyog‘lama, xudobezor(i),
xudobexabar, xudotars, o‘zbilarmon, o‘zboshimcha kabi.
d) hayotiy lavhalar, muhit, vaziyat taqozosiga qarab ish ko‘rmaydigan, o‘z
fikri hayoli bilan bo‘lib, ko‘zlagan maqsadini amalga oshirish yoki nafsoniyatini
61
qondirish bilan mashg‘ul bo‘ladigan shaxslarni ifodalash uchun esa: araqxo‘r,
boqibeg‘am, balandparvoz, badxulq, badjahl, badgumon, badaxloq, valakisalang,
gapsotar, dilsiyoh, damduz kiritish mumkin.
e) ayrim kishilar tabiatan va aqlan ojiz bo‘lib, obyektiv borliq
mushohadasida qiynalishadi: kamfahm, kaltafahm, kamhafsala, kallavaram
og‘irkarvon kabilar.
f) ayrimlar tabiatan yalqov: ishyoqmas,salqintob
g) ayrim kishilarga esa Xudo hayot va uni idrok qilish qobiliyatini
bergan : nuktadon, nuktafahm, nozikfahm, nozikta’b, kabilardir.
Endigi guruhga esa tarkibida tana a’zolarini ifodalovchi so‘zlar qatnashgan,
insonning tashqi ko‘rinishi va ichki hislarini ifodalovchi bahuvrihilarni kiritdik.
a)tashqi ko‘rinishni ifodalovchilar: devqomat, do‘ngpeshona, yelpishtovoq,
yaltirbosh, jayron ko‘z, zeboqad, zag‘chako‘z, kallaxum, kamgo‘sht, kamsoqol,
kampirdahan, noziknihol, oyparcha, oftobro‘y(a), olako‘z, oqsoqol, parichehra,
pariruxsor, pariro‘(y), qoramag‘iz, qizilmag‘iz, qushburun, qoqvosh, qirraburun,
qalamqosh, sersavlat, sarvqad, sarvqomat, sohibjamol, sertomir, sersoqol,
serkiprik, tanqaburun va boshqalar.
b) insonning ichki holati va hislarini ifodalab keluvchilar: badnafas,
buzuqbosh, yelpishtovoq, yolg‘izoyoq, yolg‘izqo‘l, yalangto‘sh, yakkabosh,
jigarso‘xta, jagarpora, ikkiyuzlama, ikkiyuzlamachi, ikkiqat, ichkuyar,
ko‘zbo‘yamachi,
kalondimog‘,
kamsuhan,
otashzabon,
og‘iroyoq,
oqmiya(eshakmiya), ochko‘z, otashqalb, oyoqyalang kabilar.
c) qolaversa ism sifatida qo‘llaniladigan bahuvrihilar: Gulchiroy,
Gulandom, Gulbadan, Gulchehra, Gulrux, Gulyuz, Gulruxsor, Sarvinoz kabi.
Shu asnoda biz bitiruv malakaviy ishga astoyidil yondashib, uni hamma
talablar darajasida imkon qadar to‘liq bajardik desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Garchi bahuvrihi termini ona tilimiz uchun yangilik kasb etsada, u biz kundalik
nutqimizda qo‘llaydigan qo‘shma so‘zlardir. Ular nafaqat nutqimizni bezaydi,
balki ona tilimiz yuksalishiga, boyishiga ham xissa qo‘shadi.
62
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
:
1.
Karimov I. Yuksak ma’naviyat − yengilmas kuch. − Toshkent
“Ma’naviyat” 2008.
2.
A. Iskos, A. Lenkowa. Deutsche Lexikologie.- Ленинград, 1970.
3.
Abdurahmonov G‘. O‘zbek tili grammatikasi. Тoshkent.1995.
4.
Begmatov E. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik qatlamlari.
– Toshkent: Fan, 1985.
5.
Bruce Hayes. Introductory Phonology. Wiley, 2009.
6.
Contemporary Linguistics: An Introduction. William O‘Grady ,
J.Archibald, M. Aronoff, and J. Rees-Miller, Bedford/St. Martin's. 2001.
7.
Cross-Disciplinary Issues in Compounding. Amsterdam, Benjamins.
2010.
8.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Ilm – ziyo, 2010.
9.
Hozirgi zamon o‘zbek tili. Toshkent: Fan, 1957.
10.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I, II jild. Toshkent: Fan,
1966.
11.
James R. Hurford, Grammar: A Student's Guide. Cambridge
University Press, 1994.
12.
Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Т., 2005.
13.
Mahmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy
grammatikasi. Т.: Toshkent, 1995.
14.
Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. – Toshkent:
O‘qituvchi, 1993.
15.
Ne’matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem
leksikologiyasi asoslari. Toshkent: O‘qituvchi, 1995.
16.
Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. I va II
qismlar. Toshkent: Mumtoz so‘z, 2010.
17.
Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M. va
boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Fan va texnologiya,
2009.
63
18.
Sidney Greenbaum , Oxford English Grammar . Oxford University
Press, 1996.
19.
The Oxford Handbook of Compounding, eds. Lieber, Rochelle &
Pavol Štekauer, Oxford: Oxford University Press. 2009.
20.
Tursunov U., Muxtorov A., Rahmatullayev Sh. Hozirgi
o‘zbek adabiy tili. Toshkent: O‘zbekiston, 1992.
21.
G‘ulomov A., Asqarova A. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.
Toshkent: O‘qituvchi, 1987.
22.
Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A. va boshqalar.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. Toshkent: O‘qituvchi, 1980.
23.
Word-formation in English. Cambridge University Press, Cambridge.
2003.
24.
Jurnallar: “O‘zbek tili va adabiyoti”. O‘zFA. Toshkent. 2014. 4-
son
25.
Ilmiy to‘plamlar: ToshDU ilmiy asarlari. Tilshunoslik
masalalari (1991-2007 yy).
Lug‘atlar:
26. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
ilmiy nashriyoti. – 1-jild. 2006.
27. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
ilmiy nashriyoti. – 2-jild. 2006.
28. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
ilmiy nashriyoti. – 3-jild. 2007.
29. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
ilmiy nashriyoti. – 4-jild. 2008.
30. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
ilmiy nashriyoti. – 5-jild. 2008.
64
INTERNET MANBALARI:
1.http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Compound_(linguistics)&oldid=
650589590.
2.http://Compounding - Definition and Examples of Compounding Words in
English.htm.
3.http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=English_compound&oldid=6444
11395
4. http://UsefulEnglish.ru.
5. http://Useful English Stress in Compound Words.htm.
6. http://Compound Word Lists Complete.htm.
7. http://compound word - definition and examples.htm.
8. www.facebook.com/learnish
9. British Dictionary definitions for bahuvrihiExpand
10. www.onatili.uz
Dostları ilə paylaş: |
|
|