R ah im ov a sh od iy a shu xr at q I zi
Bob bo‘yicha quyidagi xulosalarga kelish mumkin
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IKKINCHI BOB: INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA “BAHUVRIHI”LAR
- 2.1. “Bahuvrihi” va uni boshqa qo‘shma so‘zlardan farqlanish xususiyatlari
- Siqishtirilgan qo‘shma so‘zlar(Zusammenrueckungen)
- Qo‘shib yasalgan so‘zlar(Zusammenbildungen)
- Yevropacha kiyingan, kalta kiyim kiygan ayol’
- (Farg‘onaning) Qizlari sizga o‘xshagan bodomqovoq, bo‘tako‘z bo‘ladi.
- 2.2. O‘zbek tilida “bahuvrihi” lar va ularning morfologik, semantik xususiyatlari
- : ajdarnafs, araqxo‘r, bulbulnavo, boqibeg‘am, betgachopar, banginamo, balandparvoz, badhavo, badxulq, badfe’l, badrashk
- “juvonmard, jonfido, jonkuyar, jahonbaxsh”
- Jinnisang‘i
|
29 Bob bo‘yicha quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1.Qo‘shma so‘zlar shu kunga qadar Yevropa tilshunosligida keng qamrovda o‘rganilganligiga ishonch hosil qilgan holda, nemis va ingliz tilshunoslarining bu boradagi fikr va mulohazalari bilan yaqindan tanishdik. 2.O‘zbek tilshunoslari tomonidan qo‘shma so‘z va so‘z birikmasi o‘rtasidagi farqlarga oydinlik kiritilgan va ular bafurja tahlil qilingan. Qo‘shma so‘zlar tarixan so‘z birikmalaridan o‘sib chiqqan. Til taraqqiyoti jarayonida so‘z birikmasi qismlarining ma’no va grammatik jihatdan yaxlit bir holga kelishi, uning qismlari orasidagi sintaktik munosabatning yo‘qolishi hamda ularning bir ma’no markaziga birlashishi natijasida qo‘shma so‘zga aylanadi. 3.O‘zbek tilida qo‘shma so‘zlarning o‘rganilishi hali ko‘p izlanish va tadqiqotlarni talab qiladi. Shu asnoda tilimizdagi qo‘shma so‘zlarni xuddi boshqa tillardagi kabi morfologik va semantik jihatdan turlarga ham ajratish mumkin.
30 IKKINCHI BOB: INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA “BAHUVRIHI”LAR Ushbu bob va fasllarda o‘zbek tilshunosligida haligacha nisbatan kam o‘rganilgan mavzu- attributiv(
Yevropa)tilshunosligida aytilgan eng
ilg‘or
nazariy ma’lumotlarga tayanilib,o‘zbek tilida (xalqimiz nutqida ) uchrovchi bahuvrihi (leksikologik vosita)larga morfologik va semantik izohlar beriladi. “Bahuvrihi” termini hali o‘zbek tilshunoslariga yaqindan tanish emasligini inobatga olgan holda, avvalo , mazkur atama va u orqali angalashiladigan leksikologik vositaga izoh berib o‘tiladi va “bahuvrihi” so‘zi kelib chiqishi, ma’no va mazmuni, bahuvrihining aniqlovchili (attributiv) qo‘shma so‘zlarning bir turi bo‘lib, uning ostida inson shaxsi nomlanishi bilan bog‘liq holda yasalgan qo‘shma so‘zlar tushunilishi haqida yetarlicha ma’lumot va izohlar keltiriladi. Bundan tashqari, mazkur bobimizda bahuvrihining tilimizdagi boshqa attributiv qo‘shma so‘z( tuyaqush, qizilishton, oshqozon, ko‘kqarg‘a va bosh)lardan farqlanish xususiyatlari va belgilari misollar va ularning tahlillari asosida, astoyidil, yoritib beriladi va izohlaniladi. Bir so‘z bilan aytganda, bu bob o‘zbek o‘quvchilariga hali notanish bo‘lgan “bahuvrihi” termini ostida nima yashirin ekanligi va uning morfologik xususiyatlari bilan sizni yaqindan tanishtiradi va o‘zbek tilining boy leksikasi qatoridagi bahuvrihilarga ham izoh beradi. 2.1. “Bahuvrihi” va uni boshqa qo‘shma so‘zlardan farqlanish xususiyatlari Grammatik tobelik munosabatlari asosida birikkan, yoki, bu munosabat aniq anglashilmaydigan ikki va undan ortiq so‘z yoki so‘z shakllaridan tashkil topib,asosiy va yordamchi urg‘ular ostida talaffuz qilinadigan, bir tushunchani ifodalaydigan so‘z qo‘shma so‘z deyiladi. Masalan: belbog‘, yer yong‘oq, yertandir, muzyorar, kungaboqar, ko‘zoynak, oshqovoq, so‘z boshi, mehmondo‘st, sohibjamol, o‘zbilarmon. (10)
31 Qo‘shma so‘zlar Yevropa tilliarida oziga xos turlarga ajratib o‘rganiladi. Yuqoridagi bobimizda bunga o‘zingiz ham guvohi bo‘ldingiz, jumladan ingliz tilida 4 ta guruh va qolaversa roman –german oilasiga mansub bo‘lgan nemis tilida qo‘shma so‘zlar 4 ta guruhga bo‘linadi. 1.
Attributive Zusammensetsungen 2.
Kopulative Zusammensetsungen 3.
Zusammenrueckungen 4.
Zusammenbildungen Attributiv qo‘shma so‘zlar (aniqlovchili qo‘shma so‘zlar) bir biri bilan qo‘shma so‘z komponentlarining aniqlovchi-aniqlanmish xususiyatlariga qarab belgilanadi. Odatda qo‘shma so‘zning birinchi komponenti birinchisini aniqlab kelishi mumkin(yoki teskarisi- das Jahrhundert, das Zehnt). Bu turdagi qo‘shma so‘zlar komponentlari otlardan yoki sifatlardan tashkil topishi mumkin. Masalan,
guruhga mazkur bitiruv malakaviy ishimizning tadqiqot obyekti bahuvrihilar ham kiradi. Misol uchun, Graukopf, Rotkaeppchen.
teng huquqli bo‘ladilar, yoxud ularda tobelik yoki hokimlik bo‘lmaydi. Ularning ma’nosi teng huquqlilik asosida mushtaraklashadi, chunonchi: Strichpunkt,
so‘zlar ikki yoki undan ortiq erkin bog‘langan komponentlardan ba’zan xatto gaplardan iborat bo‘ladi. Bunda erkin so‘zlar yoki biror gap ichidagi so‘zlar – har bir gap bo‘lagi o‘z o‘rnida qo‘shilib (siqib olib kelinib) qo‘llaniladi. Har biz so‘z o‘zining ma’no mustaqilligiga ega bo‘ladi va gap nima haqida ketayotganligi yaqqol tushunib turiladi. Ayrim hollarda, ma’no ko‘chishi ro‘y berishi mumkin, jumladan, Vergissmeinnicht, Einmaleins, derart, infolge, stehenbleiben kabilar. To‘la bir gapni qo‘shib yozilishini misol keltiramiz. Du bist zu spaet. – Kam der Buss nicht zur rechten Zeit. Lass deine Ausrede “ Eskamderbussnichtzurrechtenzeit!”
32 Qo‘shib yasalgan so‘zlar(Zusammenbildungen) bu tur qo‘shma so‘zlar ikki leksikologik jarayon- vosita asosida yasaladi. Ularning komponentlaridan biri yasama so‘z bo‘lib, tilda alohida qo‘llanilmaydi. Masalan, Fruehaufsteher,
Shu o‘rinda “bahuvrihi” terminiga izoh beradigan bo‘lsak, “bahuvrihi” so‘zi kelib chiqish nuqtai nazaridan sanskrit tili mahsuli hisoblanadi. Bu atama eski hind tilida “ko‘p guruch” yoki “guruch boyi” ma’nosini anglatadi. Bahuvrihi aniqlovchili (attributiv) qo‘shma so‘zlarning bir turi bo‘lib, uning ostida inson shaxsi nomlanishi bilan bog‘liq holda yasalgan kompozita(qo‘shma so‘z)lar tushuniladi. Ma’lumki, aniqlovchili (attributiv) qo‘shma so‘zlar
ikki komponentdan (tobe, hokim) iborat bo‘lib, ularning biri ikkinchisini, ikkinchisi esa birinchisini aniqlab keladi. Komponentlar (qo‘shma so‘zning aniqlovchi va aniqlanmishlari) qo‘llanilish maqsadlariga ko‘ra o‘rinlarini almashtirishlari(nozikbel-belinozik) mumkin. (1) Bahuvrihining boshqa attributiv qo‘shma so‘zlardan farqi shuki, u orqali ifodalanilayotgan shaxs (kimsa) ma’nosi ko‘chma - metaforik-metonimik xususiyatga ega bo‘ladi,ya’ni bu qo‘shma so‘zlar ostida asosan tirik shaxs(odam)ning o‘ziga xos tomoni, belgisi, uning boshqalardan ajralib turuvchi alohidaligi tushuniladi. Uning yana bir o‘ziga xos tomoni shundaki, u sinekdoxa( qism orqali butunnni anglatish )orqali va umuman kishi shaxsini to‘la nomlaydi va izohlaydi. So‘zimizning isboti sifatida quyidagi misollarga e’tibor qaratishingizni so‘raymiz: olako‘z( ko‘zi ola odam, shaxs nomlanishida uning faqat ko‘zlari e’tiboga olingan), qirg‘iyburun( burni qirg‘iynikiga o‘xshash shaxs,burun orqali nomlanayapti), shalpangquloq (qulog‘ining me’yordan kattaligi uchun quloq so‘zi bilan butun boshli bir shaxs nomlanayapti), chalishoyoq(chalish oyoqlari orqali uning egasi nomlanilayapti) va boshqalar. Yuqoridagi misollarning barchasida odam tanasining bir qismi orqali uning o‘ziga diqqat qaratilgan ya’ni qism orqali bir butun ifodalangan (sinekdoxa). Ma’no ko‘chishi (metafora) asosida qo‘shma so‘z komponentlarining semantikasi e’tibordan chetda qoladi. Masalan,” xumkalla” bahuvrihisi ostida ahmoq odam
33 tushuniladi, “xum “va” kalla” so‘zning lug‘aviy ma’nolari soyada qoladi, ko‘rinmaydi. Shu ma’noda,bahuvrihilar muayyan shaxsning xarakterli
kaltasoch), ichki hislarini( alamzada, jabrdiyda), kiyimlari( kaltayubka, uzunko‘ylak), tana a’zolari(soch, ko‘z, quloq,oyoq,qo‘l va boshqalar, jigargo‘sha, yolg‘izqo‘l), qiliqlari (ishbuzar, ikkiyuzlamachi), dunyoqarashi, fe'l-atvori, kayfiyati, tevarak atrofdagilarga munosabati(hayotda,oilada, o‘qish ish joyida, ko‘chada, jamoat joylaridagi shaxsning o‘zini tutishi, xarakteri) va umuman insonni xarakterli imkoniyatlarini tasvirlashda keng qo‘llaniladi. Shuningdek, bahuvrihi boshqa qo‘shma so‘zlardan u orqali anglashilayotgan narsa, hodisa va shaxs bahuvrihi yasagan so‘z komponentlari ma’nosi bilan juz’iy (qisman) bog‘liq bo‘lsada, aynan shu so‘zlar anglatgan ma’nolarga uzviy aloqasi yo‘qligi bilan farq qiladi. Binobarin , “ochko‘z” bahuvrihi so‘zini ochlik yoki ko‘z bilan bevosita aloqasi yo‘q, negaki bu so‘z orqali biz “yeb to‘ymaydigan, nafsini tiyolmaydigan, nafsi buzuq yoki biror narsaga o‘ch va ortiqcha xirs qo‘ygan odam”ni tushunamiz. Bundan tashqari yana bir misol “kaltadum”. Bu bahuvrihi anglatayotgan ma’nolar ham o‘ziga xos, sababi shuki biz birinchi, o‘z ma’nosida ‘ dumi kalta jonivor’ni tushunsak, keyingi shaxsga ko‘chirilgan, ko‘chma ma’noda esa ‘Yevropacha kiyingan, kalta kiyim kiygan ayol’ degan mazmunda qo‘llanilayotganiga guvohi bo‘lamiz. Masalan , Kaltadum eshak. ; U, shahardan
keltirgan misollarimizni izohlasak; ko‘rinib turibdiki, birinchi na’munada “kaltadum” so‘zi eshak so‘zini aniqlovchisi sifatida so‘z birikmasi hosil qilgan va mazkur qo‘shma so‘z o‘zining qismlari orasidagi semantik bog‘liqlikni ham saqlab qolgan, chunki yuqorida hayvon dumining kalta yoki uzunligini aniqlab kelgan. Ammo keyingi misolda “kaltadum” so‘zi qismlarining orasida semantik jihatdan bog‘liqlik umuman yo‘q, u o‘zi anglatgan ma’noda juda ham uzoqdagi yangi bir so‘zni ya’ni shaxsni ifodalab kelgan, leekin uning ma’nosi qisman saqlanib qolgan bo‘lsa ham, ayol kiygan kiyimning kaltaligiga ishora qilayapti, o‘z ma’nosidan chekingan. U anglatgan asl mazmun ancha chetda qolgan. Qo‘shimcha ravishda
34 boshqa misollarni ham keltirishimiz mumkin, jumladan “bo‘tako‘z” so‘zi uning asli ma’nosi “murakkabgillilar oilasiga mansub,binafsha yoki havorang gulli bir
ma'noda shaxs tashqi ko‘rinishini anglatib kelishi ham mumkin. Misol uchun, “ tuya bolasining ko‘ziga o‘xshash chiroyli ko‘z;shahlo ko‘z va shunday ko‘zli kishi”; ya’ni (Farg‘onaning) Qizlari sizga o‘xshagan bodomqovoq,bo‘tako‘z bo‘ladi.(Shuxrat,Shinelli yillar) (26) Bu yerda qizning ko‘zi tuya bolasining ko‘ziga o‘xshatilmoqda va shu asosda ma’no ko‘chmoqda. Aytish joizki, o‘zi anglatgan birinchi ma’noda u oddiy ikkita komponentdan tashkil topgan qo‘shma so‘z sifatida kelgan bo‘lib, keyingi o‘rinda kelganida bahuvrihi, ya’ni inson xarakter-xususiyatini, aniqrog‘i tashqi ko‘rinishini anglatib kelgan. Shu o‘ziga xos jihati bilan bahuvrihi boshqa qo‘shma so‘zlardan farqlanadi va asosan o‘z qismlari orasidagi bog‘liqlikni yo‘qotadi.
semantik xususiyatlari O‘zbek tilida biz kundalik nutqimizda qo‘llaydigan, ammo uning nimaligini, qanday so‘zligini bilmaydigan qanchadan qancha bahuvrihilar mavjud.Shu ma’noda,bahuvrihilar muayyan shaxsning xarakterli xususiyatlarini(toshbag‘ir,ochko‘z,shirinsuxan), tashqi ko‘rinishi (olako‘z, kaltasoch), ichki hislarini( alamzada, jabrdiyda), kiyimlari( kaltayubka, uzunko‘ylak), tana a’zolari(soch, ko‘z, quloq,oyoq,qo‘l va boshqalar, jigargo‘sha, yolg‘izqo‘l), qiliqlari (ishbuzar, ikkiyuzlamachi), dunyoqarashi, fe'l-atvori, kayfiyati, tevarak atrofdagilarga munosabati(hayotda,oilada, o‘qish ish joyida, ko‘chada, jamoat joylaridagi shaxsning o‘zini tutishi, xarakteri) va umuman insonni xarakterli imkoniyatlarini tasvirlashda keng qo‘llaniladi. O‘zbek tilining yangi nashrda bosmadan chiqqan besh jildlik izohli lug‘atida hamma so‘zlar qatori bahuvrihilarga ham yetarlicha o‘rin berilgan astoyidil qayd qilinilgan, ammo ularning aynan attributivli qo‘shma so‘z yoxud
35 bahuvrihi ekanligi haqida qaydlar yo‘q.Shu o‘rinda biz sevgan ona tilimiz bahuvrihilarga juda boy ekanligiga to‘xtalmasdan ilojimiz yo‘q. So‘zimizning yaqqol isboti sifatida o‘zbek tilidagi bahuvrihilarni, baholi qudrat, kengroq o‘rganishga harakat qildik va shaxs tushunchasini yoritib beruvchi har qanday unga xos bo‘lgan xarakter, xususiyat, fazilatlarini qolaversa, insonga Olloh tomonidan berilgan beqiyos qirralarini ochib beruvchi yoki zamondoshlari tomonidan berilgan baho(ijobiy,salbiy)larni bildiruvchi bu qo‘shma so‘zlarni imkoni boricha turlarga bo‘lib chiqdik va tahlil qildik. Biz yuqorida tilga olgan o‘zbek tilidagi bahuvrihi turlarini va ularga mansub bo‘lgan attributiv qo‘shma so‘zlarni, kengroq mushohada yurgizgan holda, morfologik va semantik xususiyatlarini ko‘rsatishga harakat qilamiz. Shu asnoda, o‘zbek tili izohli lug‘atidagi bahuvrihilarni ma’no va mazmun jihatdan turlarga ajratdik. Quyida esa sizga har tomonlama salmoqli bo‘lgan,ona tilimiz hisoblanmish, o‘zbek tilida kishining xarakter xususiyati bo‘yicha aniqlangan, o‘zbek tilining izohli lug‘atlaridan to‘plangan bahuvrihilarimizni taqdim qilamiz. Umumiy hisobda izohli lug‘atdan inson xarakterini anglatadigan 120 ta bahuvrihini topishga muvaffaq bo‘ldik. Quyida ularni keltiramiz:ajdarnafs, araqxo‘r, bulbulnavo, boqibeg‘am, betgachopar, banginamo, balandparvoz, badhavo, badxulq, badfe’l, badrashk, badnafs, badmast, badkor, badkirdor, badjahl, badgumon, badaxloq, valakisalang, gapsotar, dilsiyoh, dehqonsifat, damduz, devyurak, devonasifat, darveshsifat, yebto‘ymas, yelqanot, juvonmard, jonfido, jonkuyar, jinnisang‘i, jahonbaxsh, jo‘jaxoroz, ishyoqmas, ishbuzuqi, ishbilarmon, kamfahm, kamsuqum, kamgap, kaltafahm, kamhafsala, kallavaram, kamqon, lattachaynar, mehmondo‘st, nuktadon, nuktafahm, nozikfahm, nozikta’b, nekbin, nekqadam, nekbaxt, og‘irkarvon, onaxotin, oyimtilla, ofatijon, oliyhimmat, oyimsupurgi, odamovi, orabuzar, serpardoz, sobitqadam, sernoz, serishva, soddadil, tartibbuzar, tekturmas, tilyog‘lama, ulig‘sifat, xushtakalluf, xushta’b, xushfe’l, xushchaqchaq, xushxulq, xushovoz, salqintob, sergap, sertavoze, sertakalluf, xotinchalish, xudobezor(i), xudobexabar, xudoyixo‘r, xudotars, xunxo‘r,
36 xushfe'l, xushatvor, xushaxloq, xushbaxt, xushgap, xushdil, xushyoqmas, xushmulozim, xushkayf, xushmuomala, xushnavo, xushtavoze, xushtabiat, xushsuhbat, cho‘rtkesar, shirinsuxan, shartkesar, shirinso‘z, shumqadam, yakkamoxov, o‘yinbuzuqi, o‘zbilarmon, o‘zboshimcha, g‘amxo‘r, hardamxayol, haromnamak, haftafahm, haqsevar, hozirjavob, hushyor, hurmattalab, hamdard, hamgap, hamdo‘st kabi. (26-30) O‘z o‘rnida, xarakter termini keng ma’noda qo‘llanilishidan yaxshi xabardormiz, jumladan ijobiy ma’noni ochib beruvchi inson xarakterini bildiradigan qo‘shma so‘zlar, qolaversa insonga xos salbiy xarakterlarni ham bayon qilish xususiyatiga ega bo‘lgan qo‘shma so‘zlar ham mavjud. Bundan tashqari, insonga tabiiy berilgan, tug‘ma xarakterlar,ayni paytda unga boshqalar “atab” qo‘ygan nom, shaxsga boshqalar bergan baho, shaxsni shaxsan o‘zi bilan bog‘liq bo‘lgan xarakter, o‘zgalar tashvishi bilan yashash, qayg‘urish, insonning o‘zuga xos qiliqlari va fazilatlari kabi xarakterlar ham misol bo‘la oladi, chunonchi insonlarning ijobiy qirralarini ochib beruvchi bahuvrihilarga to‘xtaladigan bo‘lsak: bulbulnavo -(bulbul+navo) “bulbul kabi kuylovchi,bulbuldek xushovoz” degan ma’noni bildirib, insonning kuylash qobiliyatini va ovozini bulbulnikiga taqqoslab, o‘xshatish orqali ma’no shaxsga ko‘chirib o‘tkazilgan. Bubga quyidagi misolda o‘zingiz ham guvoh bo‘lasiz: (Qizlar:) Bog‘da bulbullar bahor madhini kuylar tinmayin,Jo‘r bo‘ling vaqt o‘tmasin, bulbulnavolar, qaydasiz? (Uyg‘un, Laqma). Yuqoridagi misolda ‘bulbulnavolar’ so‘zi shaxsga o‘zgalar tomonidan qo‘yilgan baho, uning madhiga aytilgan yaxshi so‘z hisoblanadi. Shu o‘rinda u ijobiy xislatga yaqqol misol bola oladi. Bahuvrihining yana boshqa xususiyatlarini keyingi misollarimizda ham ko‘rishingiz mumkin. ‘Banginamo‘ va ‘bangibashara’ bahuvrihilariga to‘xtaladigan bo‘lsak, ulardan birinchisi ‘banginamo‘ (bangi+ko‘rinuvchi) “xatti-harakati, holati bangiga o‘xshagan; bangitabiat” degan ma’noda kelsa, ikkinchisi ‘bangibashara’ esa (bangi+bashara) “ko‘rinishi bangilarga o‘xshash, bangisifat” degan ma’nolarni anglatadi. (Qorovul)
37 bangibashara hudhud so‘fi xonagohda o‘tirishib, bir soat chamasi mudrashdilar. (N.Maqsudiy. Laylatulqadr.) Undan tashqari ‘banginusxa’ bahuvrihisi ham mavjud bo‘lib, u (bangi+nusxa) “ tashqi ko‘rinishi bangilarga o‘xshash; banginamo” deganidir. -Ey taqsir, xato qilibsiz, tushuning, bu majlis! – dedi chil
deyarli bir xil mazmunni ifodalasalar ham, ularning oralarida farqli tomonlar mavjud. Masalan, ‘banginamo va banginusxa’ bahuvrihilari o‘zaro ma’nodosh hisoblanadilar, ayni paytda esa bangibashara bo‘rttirilgan, salbiy ma’noda kelgan, chunki bashara so‘zi salbiy xususiyatli tashqi ko‘rinishni ifodalovchi sinonimlarga boy so‘zdir. Yuqoridagi misolda ‘Alqissa, baq-baqaloq Mulla Mamasolih bin Mulla Madkarim Mahdum bilan novcha bo‘yli, bangibashara hudhud ‘baq- baqaloq,bangibashara’ so‘zlari mullaning so‘zlovchiga yoqmaydigan tomonlariga urg‘u berib turibti. Shu asnoda boshqa bahuvrihilarimiz ham borki, ular nafaqat o‘z ma’nolarida, balki ko‘chma ma’noda ham birdek tilimizda, nutqimizda qo‘llaniladi, jumladan, “badhavo” attributiv qo‘shma so‘zi- (bad+havo) “havosi buzuq, yoqimsiz” deya o‘z ma’no-mazmunini saqlab qolsa, ko‘chma ma’noda (bad+havo) “o‘zini o‘zgalardan yuqori oluvchi, dimog‘dor; takabbur” shaxs xarakter-xususiyatini anglatadi. Badhavo joy. Badhavo odam. Bundan tashqari, ‘badkirdor va badkor’ bahuvrihilari o‘zaro sinonomlik hosil qiladi: “(razil, yomon ishlar qiluvchi)Yomon, qabih harakatlar qiluvchi, yaramas odam”, “(yaramas ishlar qiluvchi) kam.qo‘ll. Qabih ishlar qiluvchi, yomon niyatli”, ammo badkor bahuvrihisi kam qo‘llanilishi bilan ma’nodoshidan biroz farq qiladi. -Tilida qur’on
keltirib o‘tgan misollarga qarab, ikkala bahuvrihi ham shaxsning salbiy xususiyatini, o‘z o‘rnida unga omma tomonidan qilgan ishlariga qarab qo‘yilgan nomlarni bildirayotganligiga amin bo‘lamiz. Yana boshqa bir so‘z “valakisalang” so‘ziga kelsak, u “ o‘ta ketgan beg‘am, beparvo; ishyoqmas; xumpar, devona”
38 degan ma’noni anglatadi. Endi “kaltafahm va haftafahm” so‘zlarining ma’nolariga izoh bersak (fahmi kalta, tushunchasi bor) “darrov tushunib, uqib ololmaydigan, aqli, fahmi yetmaydigan, fahmi kalta”, “biror narsani darrov uqib, tushunib ololmaydigan, fahmi kalta; anqov, befarosat” degan ma’nolarni anglatadi va ikkalasi ham bir xil tipdagi shaxs xarakter-xususiyatini bildiradi. Mullavachchalar zehni o‘tkirroq sheriklarini “xushfahm”, zehnsizlarini “haftafahm” deb atashardi.(M.Muhammadjonov, Turmush urinishlari.) Bu qo‘shma so‘z bizga go‘yo eshitgan narsasi faqat bir hafta yodida turadigan odamni tasavvur qilishimizda yordam beradi, lekin uni nutqimizda kam qo‘llaganimiz uchun u bizga yangi va notanish so‘zdek tuyuladi. Yana bir qo‘shma so‘z borki, unga alohida urg‘u berishimiz zarur; u 'damduz' attributiv qo‘shma so‘zidir. Agar uni ma’no bildiruvchi qismlarga ajratsak, 'dam' va 'duz' so‘zlari umuman bir biriga ma'no jihatdan aloqador bo‘lmagan so‘zlar hisoblanadi. Shuni hisobga olgan holda ta’kidlashimiz joizki, bu ikkala mustaqil ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar qo‘shilib, quyidagicha ya’ni (nafasi, og‘zi bog‘liq) “ko‘nglidagini birovga aytmaydigan, kimsaga sir bermaydigan, kamgap” ma’nosini beradi va e’tibor shunday shaxsga qaratiladi. Bunga misolimizda ham guvohi bo‘lishingiz mumkin: Damduz odam. Demak, yuqorida izohlangan attributiv qo‘shma so‘z ‘dami’ ya’ni nafasini chiqarmaydigan, hech kimga ortiqcha gap aytmaydigan va sirlarini pinhon tutuvchi xarakterli odamni anglatadi va shaxsga o‘zgalar bergan nom deb hisoblasa ham bo‘ladi. Mazkur bahuvruhilar bilan cheklanib qolmasdan, keyingi izohini kutayotgan, boshqa, g‘ayritabiiy ma’nolarni anglatuvchi qo‘shma so‘zlarimizdan ham sizga misollar keltiramiz. Misol uchun, “ yelqanot”. Bu so‘z ayniqsa, ta’kidlashga arziydigan so‘z, chunki unda har bir mustaqil ma’nosiga ega bo‘lgan negiz bir birini to‘ldirib, aniqlab kelgan. Bunga biz uning ma’nosiga berilgan izohni o‘qib ham amin bo‘lishimiz mumkin. U quyidagicha ma’noni bildiradi: “nihoyatda tez yuradigan,yugurik, uchar”. Bu qo‘shma so‘z yugurganida xuddi qanot chiqarib, yeldek uchuvchi odamni ko‘z oldimizga keltiradi. Uning qismlari ,aytganimizdek, bir birini to‘ldirib kelgan. Keyingi aytmoqchi bo‘lgan bahuvrihilarimiz esa insonning xarakteri qirralarini ochib berdigan qo‘shma
39 so‘zlardir. Masalan, “juvonmard, jonfido, jonkuyar, jahonbaxsh” so‘zlariga to‘xtaladigan bo‘lsak, ularning barchasi bir biri bilan ma’no va mazmun jihatdan uzviy bo‘gliq bo‘lib, o‘zaro sinonimik xususiyatlarga ham ega, chunonchi “juvonmard” so‘zi “(oliyjanob, mard kishi, oliyjanob, mard) 1. mard, botir, dovyurak 2.Oliyjanob, oliyhimmat hotam” degani bo‘lsa, jonfido esa “hayotini fido qiluvchi, hayotini bag‘ishlovchi” demakdir. Onam yeng shimarib,
Ayni paytda “jonkuyar va jahonbaxsh” qo‘shma so‘zlari ham o‘zlarining bir biriga yaqin ma’nolariga egadirlar. Ulardan biri“biror ish, soha yoki kishi uchun jon kuydiruvchi, astoydil g‘ayrat ko‘rsatuvchi; g‘amxo‘r” bo‘lgan insonni aglashda yordam bersa,ikkinchisi esa “(jahonni hadya qiluvchi) sahiy, qo‘li ochiq” odam xususiyatini bildiradi. Misol uchun, Mening jonkuyarlarim bor. Biz alohida ta’kidlagan bu qo‘shma so‘zlar, insonga xos bo‘lgan yaxshi xulq, fazilatlar va uning boshqalarga qayg‘urish, ularning tashvishi bilan yashash kabi xarakterlarini anglatadi va ochib beradi. Shu o‘rinda boshqa bir attributiv qo‘shma so‘zga to‘xtaladigan bo‘lsak, “jinnisang‘i”. Bir ko‘rganda sang‘imoq va jinni so‘zlari orasida bogliqlik va aloqa yo‘q, lekin shunga qaramasdan o‘zbek tili o‘zining boy va qiziqarli leksikasiga ega ekanligini o‘z o‘rnida ta’kidlab o‘tish lozim, shu yerda bu so‘zning ma’nosiga izoh bersak: “nojo‘ya, ahmoqona ishlar, kelishmagan qiliqlar qilib yuradigan” shaxsni anglatadi. Jinnisang‘i odam Xuddi
so‘zlaridan tashkil topgan so‘z, qo‘shma so‘zlarning biz yuqorida ingliz va nemis tillarida bafurja to‘xtalib o‘tgan qo‘shma so‘zlarning “kopulativ” turiga mansub desak ham bo‘ladi, chunki uning o‘z mustaqil ma’nosiga ega negizlarining har biri o‘z ma’nosini saqlagan holda uchinchi bir narsaga qaratiladi. Navbatdagi biz mushohada yuritmoqchi bo‘lgan qo‘shma so‘z omma nutqida ko‘p qo‘llaniladigan va oddiy jonivor nomi shaxsga ko‘chirib o‘tkazilgan qo‘shma so‘zlardan biri hisoblanadi. U “ jo‘jaxo‘roz” qo‘shma so‘zidir va “yosh, urushqoq xo‘roz” degan ma’noni bildiradi. “Obid ham jo‘jaxo‘rozdek sapchib turdi. (X. Sultonov,
40 Onamning yurti)Zoyirjonning qop-qora yuzi alamdan ko‘karib ketgan, o‘tirgan joyida jo‘jaxo‘rozday burnini cho‘zib gapirardi.(O‘. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.) Aytish joizki, bu qo‘shma so‘z asl ma’nosida kichkina, yosh xo‘rozga nisbatan ishlatiladi, lekin biz kundalik nutqimizda uning ma’nosini shaxsga ko‘chirib, uni ot ko‘rinishida ishlatamiz, misol uchun “Hoy, jo‘jaxo‘roz, o‘zingdan
ko‘p uchraydi. Misol uchun, “xomkalla”. Bu qo‘shma so‘zni biz ‘esi pastroq, gap so‘zida tuturig‘i yo‘q” odamlarga nisbatan qo‘llaymiz, odatda birozgina tergab qo‘yish uchun. Undan tashqari nutqimizda boshqa bahuvrihilar ham mavjudki, ularga ham alohida izoh berib o‘tishimiz darkor. Misol uchun, “ishbuzuqi”. “Bitib turgan ishni buzuvchi, kelishilgan masalada qarshilik ko‘rsatuvchi odam; buzuqi, g‘alamis”. Bu so‘z shaxsga uning tevarak atrofdagilarining bergan bahosidan va omma ichida qilgan qaysidir ishidan yoki nojo‘ya harakatidan so‘ng, odamlarning unga atab qo‘ygan nomi hisoblanadi, chunki agar odamning hatti harakatlariga guvohi bo‘lmasangiz, uning ishbilarmonmi yoki ishbuzuqi ekanligini bila olmaysiz, o‘z o‘rnida “ishbilarmon” qo‘shma so‘zi ham odamlarning atab qo‘ygan nomi hisoblanadi, lekin u ishbuzuqiga zid bo‘lgan ma'noda qo‘llaniladi. Bir qarashda “kamsuqum va kamgap” qo‘shma so‘zlari bir xil ma’no anglatadigandek tuyuladi, biroq ular ma’no jihatdan bir birlaridan biroz farq qiladilar, chunki “kamsuqum” so‘zi “o‘zini kamtar, hokisor tutadigan, tortinchoq tabiatli” degan ma’noni anglatsa, “kamgap” so‘zi esa “ko‘p gapirishni yoqtirmaydigan, kam gapiradigan” shaxs xususiyatlarini bildirib keladi. Nasiba qanchalik sergap va sermulozamat
izohtalab bo‘lgan keyingi qo‘shma so‘zimiz bu “kallavaram”dir. Xo‘sh, nega aynan shu so‘zni izohtalab deb atadik? degan savolga bu so‘zga o‘zbek tilining izohli lug‘atida berilgan ta’rifga suyangan holda javob beramiz. U quyidagicha: “(shish, o‘tma, yallig‘lanish) aql bilan emas, o‘ylamasdan, pala-partish ish qiladigan shaxs”.Uning ajratib qavs ichida berilgan ta'rifiga muvofiq kallavaram – shish, o‘tma, yallig‘lanish degan ma’noni bildiradi, biroq uning ko‘chma ma’nosi o‘ylamasdan ish qiladigan shaxs demakdir. “Qodirov – sen meni kallavaram deb
41 o‘ylama.” Quyida sizning e’tiboringizga malakaviy ish davomida uchragan va meni lol qoldirgan, nutqimizda kam qo‘llaniladigan attributive qo‘shma so‘zni taqdim etmoqchimiz: “lattachaynar” bu so‘zni eshitishimiz bilanoq, latta chaynayotgan jonivor yoki jism-texnika ko‘z oldimizga kelishi mumkin, ammo uning ta’rifiga nazar solsangiz, yanglishganingizga amin bo‘lasiz. U “gapining tuturig‘i yo‘q; bir gapni hadeb takrorlay beradigan; bir gapdan nariga otmaydigan mijg‘ov ezma” odamni anglatadi. Bu qo‘shma so‘z insonga xos bo‘lgan salbiy xarakterlardan biriga oydinlik kiritayapti va u ham o‘zgalar fikrining asosini tashkil qiladi. Mana shunday lattachaynar odamni ko‘rsa, Nazar ota g‘ippa
masalan“
nuktadon Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|