R. D. Dusmuratov, A. S. Boltayev moliyaviy tahlil

Ko‘rsatkichlarni umumlashtirish darajasi bo‘yicha tasniflanishi 
Umumlashgan 
Qisman 
Yordamchi 

---

51 
hisoblanadi. Demak, qisman ko‘rsatkichlar o‘rganilayotgan ko‘rsatkichning u yoki 
bu jihatini alohida ifoda etadigan ko‘rsatkichlar hisoblanar ekan. 
Shu bilan birga, mazkur guruhga yordamchi ko‘rsatkichlar ham kiradi. O‘z 
nomi bilan ushbu ko‘rsatkichlar umumlashgan va qisman ko‘rsatkichlarni batafsil 
ifoda etishda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlardir. Jumladan, mahsulot sotishdan 
olingan sof tushumni (SST) aniqlash uchun sotilgan mahsulot miqdorini (M) bir 
sentner mahsulotning o‘rtacha sotish bahosiga (B) ko‘paytirish kerak. Bu yerda 
mahsulot sotishdan olingan sof tushum (SST) umumlashgan ko‘rsatkich bo‘lsa, 
mazkur ko‘rsatkichning qanday shakllanganligini yordamchi ko‘rsatkichlar sifatida 
sotilgan mahsulot miqdori (M) va bir sentner mahsulotning o‘rtacha sotish 
bahosining ko‘paytmasi ko‘rsatib beradi. Ya’ni, mahsulot sotishdan olingan sof 
tushumga (SST) ushbu ko‘rsatkichlar ta’sir ko‘rsatuvchi omillar sifatida ham 
qaraladi. 
2.6. Ko‘rsatkichlarni shakllanish usuli bo‘yicha tasniflash 
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy jarayonlarni boshqarilishi uchun 
ularga har bir bosqichda alohida yondashishni talab qiladi. Xususan, ishlab 
chiqarilgan tayyor mahsulotning reja tannarxi xo‘jalik yurituvchi subyektning 
biznes rejasida o‘z aksini topadi. Ishlab chiqarish davri yakunlangandan so‘ng, 
ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotning haqiqiy tannarxi hisob-kitob qilib 
aniqlanadi. Shundan keyingina reja tannarxi va haqiqiy tannarx o‘rtasida tafovut 
aniqlanadi. Mazmunan ikki ko‘rsatkich bir ko‘rsatkichni, ya’ni tayyor mahsulot 
tannarxini ifodalaydi. Biroq, biri reja tannarxi, ikkinchisi haqiqiy tannarx 
hisoblanadi. Shu sababli, ko‘rsatkichlarni shakllanish usuli bo‘yicha ham tasniflash 
muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. 
Ko‘rsatkichlarni shakllanish usuli bo‘yicha besh guruhga ajratish mumkin 
(2.6-rasm). 
Me’yoriy ko‘rsatkichlarga xarajatlar va sarflarning ma’lum birlikka nisbatan 
me’yorda ifodalangan miqdori kiradi. Masalan, mamlakat aholisining, ya’ni bir 

---

52 
kishining yog‘, go‘sht, tuxum va non kabi mahsulotlarning iste’mol qilish me’yori. 
Bu ko‘rsatkich mamlakatning o‘z aholisini ushbu mahsulotlarga bo‘lgan talabini 
qondirish uchun ma’lum bir davrga yetarli zaxira yaratish uchun zarur bo‘ladi.