R valijonov, O. Qobulov, A. Ergashev

Bozorni o‘rganish
Bozorga moslashish uchun esa uni o ‘rganish talab etiladi. Bozomi o ‘rganish 
korxonalar marketing faoliyatining birinchi bosqichi b o iib hisoblanadi va shu 
bilan birga uning asosini tashkil etadi. Chunki korxonalaming bozor bilan 
b o g iiq b o ig a n ham m a ishlari bozor to ‘g‘risidagi m a’lumotlarga asoslanib 
uyushtiriladi. Korxonalaming foydasi, yashovchanligi, rivojlanishi, mavqeyini 
bozor belgilaydi. Shuning uchun har bir korxona o ‘zining m oljallangan bozorini 
qancha to la , chuqur, batafsil, yaxshi o ‘rganib olsa, u o ‘z faoliyatini shunchalik 
aniq va asoslangan darajada tashkil etishi ham da samarali natijaga erishish 
imkoniyatiga ega boiadi. Boshqacha aytganda, bozorni to la va chuqur o'rganish 
har qanday korxonaning muvaffaqiyat garovidir.
Bozomi o‘rganish o ‘z xarakteriga qarab uch darajada amalga oshiriladi: 
ifodalash, tahlil qilish, prognozlash. Bir masalani hal qilish uchun m uam m oni 
aniqlash va izohlab berish bozomi ifodalash hisoblanadi. M uamm oning sabab 
va oqibatlari, o ‘zaro munosabatlarini yoritib borish bozom i tahlil qilish deyiladi. 
Bozor yoki uning elementlarining kelgusi zamondagi holati aniqlanadigan b o isa 
bu bozom i o ‘rganishni prognoz qilish darajasi b o iad i.
Bozomi o ‘rganish to ‘rt jarayondan iborat bo iad i: axborot to ‘plash, axborotni 
qayta ishlash, axborotni tahlil qilish, bozom i prognozlash. Bu jarayonlam ing 
har birini amalga oshirish xususiyatlari va usullari quyidagicha:
Axborot to ‘plash — bozor to ‘g‘risidagi m aium otlam i qayd qilish va yigib 
olish hisoblanadi. Buning uchun bir qator maxsus usullar qo‘llaniladi: kuzatish, 
so‘rov, tajriba o ‘tkazish, imitatsiya, ekspert baholash. Kuzatish — bozordagi
130

---

voqea, hodisa, jarayonlami ilmiy uyushtirilgan asosda qayd qilish va ular to ‘g‘risida 
m a’lum otlar to'plash demakdir. Bu usul oddiy va oson, nisbatan kam xarajatli 
b o lg an i tufayli bozomi o'rganishda keng qo‘llaniladi.
M a’lumki, so‘rov turlari ichida murakkabi anketa so'rovi b o iib , uning 
maqsadi iste’molchilar istaklari, xaridorlik holati, xarid fondlari, qiziqish, aniq 
tovarga munosabati, sotib olish sabablari, raqiblar tovarini afzal ko‘rish sabablari, 
tovam i iste’mol qilish darajasi singari narsalami aniqlash mumkin.
Axborot to ‘plash va bozomi o ‘rganishda ayrim paytlarda tajriba usuli ham
qo ‘llaniiadi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, m a’lum nazorat ostidagi 
muhitda marketingning iste’molchilarga ta ’sir etuvchi bir yoki bir necha omili 
o ‘zgartiriladi va uning natijasi aniqlanadi. Masalan, olmalami ikki xil o ‘ramga — 
qog‘oz va sellofan paketga soUb, bir do ‘konda tajriba qilib ko‘riladi. M o‘ljallangan 
davr ichida sellofan paketga solingan olm alar qog‘oz paketga solinganiga 
qaraganda ko'proq sotilishi m a’lum boiadi. Sellofan paket xaridorlami jalb 
qilishda ancha afzalliklarga ega ekanligi va savdoni jadallashtirishga ijobiy ta ’sir 
etishini tajriba isbotlab beradi.
Bozom i o ‘rganishda keyingi vaqtda imitatsiya (o‘xshatish, tiklash) usuli 
ham qo ‘llanmoqda. Uning yordamida haqiqiy obyektlar hodisa, voqea, jarayonlar 
o ‘zlarining nusxalarida — maketi, chizmasi, matematik tenglamalarda ifodalanib 
(tiklanib) o‘rganiladi.
Bozomi o ‘rganishda imitatsiya har xil marketing vositalaridan foydalanishni 
qog‘ozda yoki EH M da ifodalash (tiklash) demakdir.
Bozomi o‘rganishda ekspert baholash usuU ham muhim rol o ‘ynaydi. Ekspert 
bah olash bu o ‘z kasbi b o ‘yicha ilm iy va am aliy tajribaga ega b o ig a n
mutaxassislaming mantiqiy fikrlashiga asoslangan usulidir. Bozorda doimo faoliyat 
k o ‘rsatib kelayotgan tijoratchilar bozor to ‘g‘risidagi o ‘z fikr-mulohazalarini 
umumiylashtirib, uning holati va rivojlanishini baholashlari mumkin.
Bozomi o‘rganishning keyingi m uhim jarayoni axborotni qayta ishlash va 
tahlil qilishdir. Bozor to ‘g‘risida to'plangan axborot hali xom m a’lum otlar 
b o ‘lib, ulardan aniq bir xulosa chiqarish qiyin. Shuning uchun u qayta ishlanishi 
va tahlil qilinishi lozim. Bu maqsadga erishishni ta ’minlaydigan quyidagi bir 
qator usullar mavjud:
— an’anaviy statistika usullari — umumiylashtirish, taqqoslash, guruhlash, 
jadval tuzish, chizma usuli, dinamik qator tuzish, indeks va balans usullari, 
talabni qayishqoqlik koeffitsientini aniqlash, zanjirsimon almashtirish, tebranish 
koefTitsientlarini hisoblash, o ‘rtacha va nisbiy ko‘rsatkichlarni aniqlash va 
boshqalar;
— iqtisodiy statistika usullari — dispersiya, korrelyatsiya, regressiya omillami 
tahlil qilish;
— modellar tuzish — ifodalash, tiklash, optimizatsiya, balans-matritsa, 
iqtisodiy-matematik modellar;
131

---

— jarayonlam i tahlil qilish — m atem atik dasturlash, ommaviy xizmat 
k o ‘rsatish, ish o ‘yinlari, zaxiralami boshqarishlar bo ‘yicha rejalashtirish va 
boshqarish;
— iqtisodiy kibemetika — iqtisodiy sistemalar, iqtisodiy axborot, boshqarish 
sistemasi nazariyalari va boshqalar.
Bozomi o ‘rganishning yana bir murakkab jarayoni oldindan taxmin qilishdir.
Shunday qilib, bozor barcha korxona, tadbirkor, ishbilarmonlaming marketing 
faohyati yo‘naltirilgan asosiy obyektdir. Bozorga ulaming ichidan o ‘ziga m a’qul 
tushganlarini o ‘ziga oladi. Shuning uchun har qanday korxona yoki tadbirkor 
bozoming tabiati va vaziyatini yaxshi bilishi, u bilan mustahkam aloqa o ‘m at ishi, 
bozoming ra’yiga qarab ishlashi uning yashash hamda rivojlanish asosi hisoblanadi. 
Tovaming raqobatga qobiliyatini ta ’minlash va kuchaytirish uning sifati va 
iste’mol xarajatlariga bog‘liq bo‘lib, raqobatdagi tovar yoki eng yaxshi nam una 
ko‘rsatkichlaridan past bo ‘lmasligi kerak. Aks holda korxona tovari raqobatga 
bardosh berolmay bozordan chiqib ketishga majbur bo‘ladi, korxona esa og‘ir 
iqtisodiy ahvolga tushib qoladi. Tovar assortimentining har bir guruhi, turini 
raqobatga qobiliyati, umumiy darom ad va foydadagi hissasi aniqlanib, eng 
bozorgir, raqobatda ustun, yuqori foyda beradiganlarini ko‘proq ishlab chiqarish, 
uncha foyda keltirmaydiganlaridan esa voz kechishga to ‘g‘ri keladi. Bulaming 
hammasini bozor aniqlaydi va marketing xodimlari korxonaning mavqeyi va 
raqobatda ustunligini ta ’minlaydigan o ‘zgarishlar va imkoniyatlami taklif etishlari 
kerak. M arketing imkoniyatlarining yana bir yo‘nalishi boshqarish tizimi bilan 
bog‘Uqdir. Korxonaning mavjud imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish va yangilarini 
izlash, aniqlashda uning boshqarish tizimi katta rol o‘ynaydi. M a’lumki, bozor 
mexanizmi juda harakatchan bo ‘lib, u yerdagi vaziyat tez o ‘zgarib boradi. 
Bunda o ‘zgaruvchan sharoitga o ‘z vaqtida moslasha borish korxonaning raqobatda 
ustunligini ta ’minlashi mumkin.