Радиотехник тизимлар назарияси асослари

I I . 5 . O z o n q a fla m in in g y e m ir ilis h i
Ozon Yer atmosferasida mavjud boMgan tabiiy gazdir. 
U Quyoshning ultrabinafsha nurini m a’lum toMqinlarini 
yutib qoladi. Ozonning konsentratsiyasi balandlikka qarab 
o'zgarib borib, o ‘zining eng yuqori qiymatiga Yer yuzasidan 
25—30 km atrofidagi balandlikda stratosferada erishadi. 
Gazning bunday konscntratsiyasi ozon qatlami nomi bilan 
m a’lum boMib, Yer yuzasiga keluvchi ultrabinafsha nur 
shiddatini kamaytiradi. Ultrabinafsha nurningayrim toMqin- 
larining yuqori dozasi odam ko‘rish a ’zosiga zarar keltiri- 
shi, teri rakini keltirib chiqarishi, ekologik tizim balansini 
buzishi va kasallanish ehtimolini oshirishi mumkin.
Quyosh nuri stratosferada ko‘pgina gazlarga talofat kel- 
tiradi, ularning tarkibida xlor vabrom ham mayjuddir. (Bunda 
xlor va brom ning ozod boMgan radikallari stratosferadagi 
boshqa gazlami, shujum ladan ozonni parchalab yemimvchi 
zanjirli reaksiya hosil qilish mumkin. Ozon molekulasining 
yemirilishi kislorod va xlor yoki brom oksidining hosil boMi- 
shi bilan yuz beradi. Buning oqibatida esa atmosferadagi ozon 
miqdori kamayadi. Xlor yoki bromning biigina atomi shunday 
reaksiyalarning 100 mingtasida ishtirok etadi va oxir oqibat 
stratosferadan atmosferaga o‘tib ketadi.
Oxirgi bir necha o ‘n yilliklar m obaynida atm osferada 
ozon qatlam ini yem irish uchun yetarli hajm da xlorfto- 
ruglerodlarto‘plandi. Stratosfera ozonidagi eng katta yo‘qo- 
tish b ah o r rnavsum ida A ntarktida ustida ro ‘y beradi va 
ultrabinafsha nurlanish darajasining anchagina o ‘sishini 
keltirib chiqaradi. A rktika ustida ham , garchi anchagina
39
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

zaifroq b o ‘lsa ham shunday jarayon kuzatilgan. Bahor va 
yozda ozon darajasi ikkala yarimsharning o ‘rta va yuqori 
kengliklarda bir necha foizga pasayganligi, janubiy yarim- 
shardajShu kengliklarda ozon darajasi qishda ham pasay- 
ganligi isbotlangan.
Atrof-muhitga gazdan keladigan ta ’sirning ikkinchi xili 
bu iqlim ning global isish ta ’siridir. G lobal isishning 
potensiali (G IP ) ozon gazining infraqizil nurlarni yutish 
qobiliyatiga bog‘liq. G IP gaz massasi birligining atmosferaga 
tashlangan uglerod ikki oksidining shunday miqdoriga 
nisbatan iqlim ning global isishiga ta 'sir ko'rsatish bilan 
tavsiflanadi. G lobal isishga b o ‘lgan ta'sirn i M onreal 
bayonnomasi o‘z ichiga olmagan. Xlorftoruglerodlar global 
isish jarayoniga katta hissa qo‘shadi. Biroq shunday fikrlar 
ham borki, bu sam ara stratosferaning anchagina pastki 
qatlamlarida xlorftoruglerodning ozonni yemirish oqibatida 
ro ‘y beruvchi global miqyosdagi sovish natijasida qopla- 
nadi. X FU butunlaygallogen almashtiruvchi uglevodorod 
hisoblanadi, faqat xlor, ftor va ugleroddan iborat b o ‘lib, 
yuqori darajada ozonni yemiruvchi kuchga ega. Xlor, ftor 
va ugleroddan tashqari vodorodga ham ega bo‘lgan o ‘xshash 
birikmalar gidroxlorftoruglerod (G X FU ) deyiladi. G X FU
da vodorodning borligi m oddaning atmosferadagi umrini 
qisqartiradi va shu bilan uning X FU ga nisbatan ozonni 
yemiruvchi xususiyatini kamaytiradi. Bu m oddalar M on- 
real bayonnom asida o ‘tkinchi sifatida tavsiflanib, ularning 
kelgusida qo‘llanishi muvofiqlashtiriladi.
Ftor, uglerod va vodorodga ega b o ‘lgan, biroq xlor va 
brom b o ‘lm agan kimyoviy m oddalar gidroftoruglerodlar
40
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(G F U ) nomi bilan m ashhurdir. Flozirgi vaqtda X FU ni 
almashtiruvchisi sifatida G F U ni qoMlash usullari ishlab 
chiqilmoqda. Bu m oddalarozon qatlarnini yemirmaydi, bi- 
roq iqlimni global isishi jarayonigata’sirk o ‘rsatish mumkin.
Ozon qatlam ini him oyalash m aqsadida 0 ‘zbekiston 
Respublikasi hukum ati tom onidan «Ozonni yemiruvchi 
moddalardan foydalanishni to ‘xtatish haqida milliy dastui» 
qabul qilingan va hayotga yo‘naltirilgan. 0 ‘zbekiston Res- 
publikasi Vazirlar Mahkamasi tom onidan 24.01.2000- yil- 
da 20-sonli « 0 ‘zbekiston Respublikasining ozon qatlami- 
ni him oyalash sohasidagi shartnom alar b o ‘yicha xalqaro 
majb(uriyatlarni bajarish bo'yicha choralar haqida» va 14- 
mart 2000-yilda 90-sonli « 0 ‘zbekiston Respublikasiga kel- 
tiriladigan va 0 ‘zbekiston Respublikasidan olib chiqib ke- 
tiladigan ozonni yemiruvchi m oddalarni va mahsulotlar- 
ni, ularni tashkil etuvchilarni m uvofiqlashtinsh haqida» 
farm onlar ishlab chiqilgan va qabul qilingan.
H ar yili o z o n n i yem iruvchi m o d d a la rn i (O Y eM ) 
ishlatishni, ularni siqib chiqarish m aqsadida, bahclash 
am alga oshiriladi. M o n real b ay o n n o m asin in g
A
va 
B
ilovasida k o ‘rsatilgan O Y eM ishlatish 1996- yilga nis- 
batan 80% ga kamaydi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Vaziriar M ahkamasining 14 
m art 2000- yil 90- sonli farmoniga ko‘ra 2000-yil 1-iyul- 
dan ilova N
q
1, 
A
ro ‘yhati bo'yicha OYeM dan foydalani- 
ladigan sovutish qurilmalari va havoni shamollatish quril- 
malarini olib kelish taqiqlab q o ‘yildi. 2002-yilda M onreal 
bayonnomasi 
A
va 
B
ilovalarida ko‘rsatilgan OYeM ni olib 
kelish taqiqlandi.
41
www.ziyouz.com kutubxonasi

---