Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

TURLI HARORATLI SHAROITLARDA HAYOT JARAYONLARI
Turli turlarga xos boigan organizmlaming hayoti uchun harorat 
chegarasi har xil boiib, ularning yashashidagi rivojlanish davrlariga, 
fiziologik holati va sharoitni yuzaga keltiruvchi harorat, jinsi (odatda erkak 
hayvonlar yuqori va past haroratlarga ancha chidamsiz) ga bogiiq boiadi. 
Haroratning o‘zgaruvchanligiga nisbatan ikki guruh organizmlar 
farqlanadi; stenotermli - harorati unchalik katta o‘zgarishga -uchramay- 
digan sharoitda yashovchi, masalan tropik dengizlarida, katta chuqur- 
liklarda yashovchilar va evritermli - turli haroratlarda yashovchilar, 
masalan quruqlikda, past iqlim chuchuk suvlarda yashovchilar. Optimal
257

---

darajadan haroratni ko‘tarilishida oqsillarning parchalanishi tufayli 
biologik reaksiyalar susayadi, optimol darajadan past haroratlarda esa 
hujayra ichidagi suvni muzlashi natijasida organizmning o‘lim xafi 
kuchayadi.
Moddalar almashinuvining qaytarilubchi bioximik reaksiyalari ikki 
yo‘nalishda bajariladi: yuqori va qo‘yimolekulali birikmalarning 
parchalanishi va sintezlanishi. Ma’lum chegaragacha harorat qancha 
yuqoriga 
ko‘tarilsa 
Yant-Goff 
qoidasiga 
mos 
holda 
bioximik 
reaksiyalaming tezligi shuncha yuqori boiadi. Parchalanish reaksiyalari 
issiqlikning yutilishi bilan birgalikda kechsa (endotermik) va aksincha 
sintezlanish jarayonida ko‘pchilik holatlarda issiqlik ajratilishi bilan 
(ekzotermik) birga kechadi.
Ekzotermik reaksiyalar uchun haroratning ko‘tarilish muvozanatni 
asosiy javob beruvchi moddalar tomon og‘dirsa, haroratning pasayishi 
muvozanatini sintez tomonga, ya’ni issiq ajratuvchi reaksiyalar tomoniga 
og‘diradi. 
Reaksiyalaming 
tezligi javob 
beruvchi 
moddalaming 
konsentrasiyasiga va haroratga proporsionaldir. Organizmda haroratning 
10°C ga ko‘tarilishi konstant reaksiyalaming tezligini deyarlik 2-4 
martagacha oshiradi (Vant-Groff qoidasi).
Moddalar va energiya almashinuvida hal qiluvchi rolni biokimyoviy 
reaksiyalaming katalizatorlari hisobiga to‘g‘ri keladi. Fermentlar, 
gormonlar va vitaminlar ya’ni tana haroratiga juda samarali ta’sir 
ko‘rsatadi.
Termoregulyasiya muammosi. Mo‘tadil sharoitlarda tana harorati 
nisbatan doimiydir. Tana haroratining doimiyligi izotermiya deb 
nomlanadi. Tashqi muhit haroratining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan 
holda - barcha organlar va to‘qimalar uchun nisbatan doimiy haroratni 
ta’minlash - hayotning eng muhim shart-sharoitlaridan biridir. Tashqi 
muhit sharoitlariga bog‘liq bo‘lmasdan termoregulyasiyaning fiziologik 
mexanizmlari bilan bajariladi. Moddalar va energiya almashinuvining 
boshqarilishida bosh rolni asab tizimi bajaradi, shuning uchun 
izotermiyaning yuzaga kelishi asab tizimining rivojlanganligiga bogiiq. 
Rivojlanishning quyi bosqichlaridagi hayvonlarda izotermiya yo‘q. Barcha 
umurtqasiz hayvonlarda, hamda amfibiyalar, baliqlar va reptiliylarda tana 
harortining o ‘zgarishi tashqi muhit haroratining o ‘zgarishiga bogiiq holda 
o‘zgaradi. Tana harorati o‘zgaruvchan hayvonlar-poykilotermli hayvonlar, 
tana harorati o‘zgarmas hayvonlar esa gomoyotermli hayvonlar deb 
ataladi. Eski «sovuqqonli» va «issiq qonli» hayvonlar deb atalgan nomlar 
noto‘g‘ri, chunki «sovuqqonli» hayvolaming tana harorati tashqi muhit
258

---

harorati yuqori boiganida «issiq qonli» hayvonlar tana haroratidan ham 
yuqori boiib ketadi.
Poykilotermli hayvonlarda termoregulyatsiya yo‘q yoki u deyarli 
rivojlanmagan, lekin ularda tana harorati hyech vaqtda tashqi muhit 
haroratiga teng boimaydi hamda ular organizmida moddalar almashinuvi 
natijasida issiqlik hosil boiadi. Shu sababli, tashqi muhit harorati past 
boiganida ulaming tana harorati birmuncha yuqori boisa, aksincha tashqi 
muhit harorati yuqori boiganida ulaming tanasining harorati ko‘tariladi.
Poykilotermli hayvonlar issiqlik hosil qilish va sarf qilishi bo‘yicha 
o iik tabiat bilan gamoyotermli hayvonlar o‘rtasida oraliq o‘rinda turadi. 
Turli gamoyotermli hayvonlarda tana harorati har xil: parrandalarda 42°C 
ga yaqin, sut emizuvchilarda esa o‘rtacha 39°C ga yaqin.
Tana harorati hosil boiayotgan issiqlik bilan ajratilib chiqarilayotgan 
issiqlikni nisbatiga bogiiq.
Tana haroratining bir kecha-kunduzlik o‘zgarish yoii. Tana 
haroratining o‘rtacha ko‘rsatkichi deb qoitiq tagi chuqurligidagi harorat 
olinadi. Bu harorat odamlarda o‘rtacha 36.5-37 С ga teng. Hayvonlarda 
esa mo‘tadil harorat to‘g‘ri ichakdan oichanadi.
Jadal almashinuv kechayotgan ichki organlaming harorati doimo 
o‘rtacha tana harortidan yuqori, terming harorati esa past boiadi.
Terming harorati 30-31°S dan pastga tushsa sovuq seziladi. Hattoki 
sogiom odamlarda ham jadal ravishda jismoniy ish bajarganida ayrim 
vaqtda tana harorati 39-40 S gacha ko‘tarilishi kuzatiladi, bu holat esa juda 
tez o‘z holatiga qaytadi.
Haroratning bir kecha-kunduzlik o‘zgarishi organizmdagi asosiy 
jarayonlarni o‘zida aks ettiradi - puls, kislorod qabul qilish, qondagi 
qandning miqdori, organizmdan azotni chiqarilishi va hakazolar. Odam 
dam olayotgan paytda ularda minimal harorat kechasi soat 2-4 larda 
kuzatilsa, maksimal harorat kechqurun 4-7 larda kuzatiladi.