Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

SIYDIK HOSIL BO‘LISHI
Siydik buyrakda, nefronlarda hosil boiadi. Nefronlarda siydik hosil 
boiishini tushuntiradigan asosiy nazariya filtratsiya-reabsorbsiya naza- 
riyeisidir. Bu nazariyaga ko‘ra siydik hosil boiishida ikki faza: filtratsiya 
va reabsorbsiya (qayta so‘rilish) fazalari farqlanadi.
264

---

А
S
34-rasm. A-buyrakning umumiy tuzilishi; B-buyrak to'qimasinmg bir necha marta
katta qilib ko‘rsatilgan qismi. 1-Shumlyanskiy kapsulasi; 2-birinchi (birlamchi)
burama kanalcha; 3-G enle qovuzlog'i; 4—ikkinchi (ikkilamchi) burama kanalcha.
Birinchi faza - filtratsiya fazasida koptokcha kapillyarlaridan 
oqayotgan qon plazmasida erigan moddalar Shumlyanskiy-Boumen 
kapsulasiga shimilib, filtrlanib o‘tadi. Kapillyarlar endoteliyasi (devori) va 
kapsula ichki devori tegishli tuzilishga ega boiganligi tufayli (teshikcha 
va yoriqchalaming juda kichikligi) plazma oqsillari filtrlanib oimasdan, 
balki faqat suv va plazmada erigan boshqa moddalar, jumladan, molekula 
og‘irligi uncha katta boimagan albuminlaming juda oz qismigina filtrlanib 
o‘tishi mumkin. Filtrlanish jarayoniga yordam beruvchi va unga bir 
muncha qarshilik qiluvchi omillar bor. Koptokcha kapillyarlarida qon 
bosimi baland boiib, simob ustuni hisobi bo‘yicha 90 mm.ni tashkil 
qiladi. Kapillyarlarda qon bosimining baland boiishi filtratsiyaning 
amalga oshishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Plazma oqsillari hosil qilgan 
onlcotik bosim esa filtratsiyaga qarshilik ko‘rsatadi. Ammo onkotik bosim 
juda past, u bor-yog‘i 20-30 mm. simob ustunidan oshmaydi. Shu sababli 
oqsillaming bu kolloid bosimi odatda filtratsiyaga deyarli ta’sir 
ko‘rsatmaydi. Ammo ba’zi sabablarga ko‘ra onkotik bosimning oshib 
ketishi fil’tratsiyaning bir muncha sekinlashishiga sabab boiishi mumkin. 
Shunday qilib, filtratsiya oqibatida kapillyarlardan kapsula va kanalchaga 
m aium miqdorda suyuqlik shimilib o ‘tadi. Bunga birlamchi, ya’ni 
provizor siydik deyiladi. Birlamchi siydik tarkibida oqsillar boimasligi 
bilan qon plazmasidan farq qiladi. Tajribalarda mikropipetka yordamida 
baqa nefron kapsulasidan birlamchi siydikni olib tekshirsa boiadi. Ana 
shu va boshqa bir qator tekshirishlar tufayli birlamchi siydikda oqsillardan
265

---

tashqari plazmaning barcha organik va anorganik moddalari bo‘lishi, 
boiganida ham plazmadagiga teng miqdorda bo‘lishi isbotlangan. Ikkinchi 
faza -reabsorbtsiya (qayta so‘rilish) fazasi birlamchi siydik kanalchalar 
bo‘ylab oqib borar ekan, reabsorbtsiyaga uchraydi, ya’ni qayta so‘riladi. 
Oqibatda tarkibidagi ko‘pchilik moddalar qonga qayta so‘rilib, oxirida 
ozgina “quyuqlashgan” oxirgi, haqiqiy siydik hosil bo‘ladi. Turli 
hayvonlarda kanalchalaming umumiy yuzasi 3,5m2 dan to 40m2 gacha, 
uzunligi 100 km. dan ham ortiq boiadi. Keyingi 
tekshirishlarga 
qaraganda, kanalchalaming ichki yuzasida mikrosurgichlar bor. Bular 
hisobiga kanalchalar yuzasi bir necha marta kengayadi. Mana shulaming 
hammasi reabsorbsiyaning nihoyatda katta yuzada sodir boiishidan 
dalolat beradi. Reabsorbsiya tufayli birlamchi siydik tarkibidagi 
aminokislotalar, glyukoza batamom qayta so‘riladi. Odatda birlamchi 
siydikda oqsillar boimasligini aytib o‘tgan edik.
20-Jadval.
Qon plazmasi va siydikning tarkibi____________