Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi


QON PLAZMASINING TARKIBI VA XUSUSIYATLARI



Yüklə 14,15 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə24/318
tarix25.09.2023
ölçüsü14,15 Mb.
#148184
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   318
2 5213200508969289537

QON PLAZMASINING TARKIBI VA XUSUSIYATLARI
Qonning ahamiyati. Qon va limfa (to‘qima va tomirlardagi) 
organizmning ichki muhiti deb yuritiladi. To‘qimalar oralig‘idagi suyuqlik 
(limfa) 
hujayralami 
to‘g‘ridan-to‘g ‘ri 
o‘rab 
turganligi 
sababli, 
organizmning haqiqiy ichki muhitini tashkil etadi. Qon esa organizmning 
oraliq muhitini tashkil etadi, u tomirlarda bo‘lib hujayralar bilan 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqada bo‘lmaydi. Uning ahamiyati qon-tomirlar 
tizimining tashuvchilik funksiyasi bilan aniqlanadi.
Qon o‘ziga xos suyuq to'qima. Boshqa to‘qimalarga o‘xshash va 
hujayra elementlarini qizil qon, oq qon tanachalami va qon plastinkalarini 
saqlash bilan yana hujayradan tashqi modda (rang) lami saqlaydi.
To‘qima limfasi hujayralar tomonidan tinimsiz talab qilinadigan 
kislorod va to‘yimli moddalami qondan oladi va unga hujayralar faoliyati 
natijasida hosil bo‘lgan oraliq va oxirgi moddalami beradi.
Qon va to‘qima limfasi orasida kuzatiladigan bunday almashinuv, 
organizmni haqiqiy ichki muhitning tarkibiy jihatdan nisbatan doimiyligini 
ta’minlydi.
Qon tarkibining doimiyligini organizmdagi qator organlar ta’minlydi 
va ulaming ishtiroki tufayli organizmda sarflangan kislorod va to‘yimli 
moddalaming о ‘mi to‘ldiriladi va hujayralardagi almashinuv mahsu- 
lotlarini ortiqcha qismini chiqarib tashlanadi. Nafas organlari faoliyati 
tufayli qon kislorod oladi va karbonat angidrid gazini beradi. Boshqa 
almashinuv mahsulotlari asosan buyraklar va qisman ovqat hazmi
38


organlari shilliq pardalari va teri orqali chiqariladi. To‘yimli moddalar 
qancha (asosan ichaklardan) hamda qaysi organlarda depo holida (yog‘ 
to‘qimalari va jigardan) saqlansa o‘shalardan oladi.
Turli organlardadagi almashinuv jarayonlari bir-biri bilan uzviy 
bog‘liq: bitta organ faoliyatining mahsuli qancha qonga tushsa u qon orqali 
boshqa organga tushadi. Almashinuv jarayonlarida ular kerakli ishtirokchi 
boMishi ayrimlari esa bu jarayonni tezlashtirishi, ayrimlari parchalanishi 
yoki qayta sintezlanishi mumkin. Organlaming bunday gumoral yo‘l bilan 
o‘zaro aloqasi qon orqali bajariladi va bunda ichki sekretsiya bezlaridan 
ishlab chiqiladigan garmonlar muhim ahamiyatga ega. Qonning yana bir 
funksiyasi - organizmni hujayra tanalarining parchalanishi natijasida hosil 
bo‘ladigan mahsulotlar, hamda yog‘ moddalaming zararli ta’siridan va 
ayniqsa, kasallik chaqiruvchi mikroblar va ular ajratadigan zaharlardan 
himoya qilishdir.
Odam organizmida o‘rtacha 5-6 litr qon bo‘ladi, bu tana og‘irligining 
1/12 qismini tashkil etadi. Sentrifiigalash yo‘li bilan hamda yangi olingan 
qonni sovuq joyga qo‘yib ma’lum muddatdan keyin ikkita asosiy qatlam 
olish mumkin: cho‘kmaga cho‘kkan qismi qon hujayralari yoki tanachalar 
va suyuq qismi yoki plazma.
Plazmaning tarkibi. Qon plazmasi 90 % suvdan iborat. Unda turli 
organik va anorganik birikmalar erigan holda bo‘ladi. Plazma organik 
moddalarining asosiy qismi oqsillardan tashkil topgan, ular turli hayvonlar 
plazmasining 6-8% dan iborat. Plazma oqsillari bir necha xil bo‘ladi, lekin 
ular asosan albuminlar, globulinlar va fibrinogen degan uchta guruhga 
bo‘linadi. Plazmadagi fibrinogen oqsili ham aslida globulinlar qatoriga 
kiradi. Uning plazmadagi konsentratsiyasi 0,2-0,4% ga teng. Bu oqsil 
qonning ivish jarayonida muhim vazifani bajaradi.
Agarda oqsilni plazmadan ajratsak, ivimaydigan qon zardobi qoladi. 
Oqsil fraksiyalarining miqdori odam va turli hayvonlarda turlichadir.
1-jadval.
Odam va turli hayvonlar qon zardobidagi oqsillar miqdori 
gramm-foiz hisobida:

Hayvonlar
Umumiy oqsil 
miqdori
Albuminlar Globulinlar
1.
Odam
8,2
4,5
3,1
2.
Qoramol
7,4
3,3
4,1
3.
Qo‘y
6,8
2,7
4,1
4.
Ot
7,3
2,7
4,6
39


Globulin oqsilning o‘zi alfa, beta va gamma fraksiyalariga ajraladi. 
Bu frakciyalaming o‘zlari ham bir qancha kichik fraksiyalarga bo‘linadi. 
Turli globulin fraksiyalarining qondagi miqdori ham turli hayvonlarda bir 
xil emas.
Qon oqsillari, jumladan, turli fraksiyalaming o‘ziga xos xossa va 
xususiyatlari bor, ulaming bajaradigan vazifalari ham har xil. Albuminlar 
organizmda asosan plastik, qurilish materiali vazifasini o‘taydi. Ular 
jigarda hosil bo‘lib qonga chiqarilgandan so‘ng turli organlarga tashiladi 
va har qaysi organda shu organga xos albuminlarga aylanib, hujayralaming 
asosiy komponentalaridan biri bo‘lib qoladi. Bundan tashqari albumuinlar 
o‘zi bilan yog1 kislotalari, organik kislotalar va boshqa birikmalami 
biriktirib tashiydi. Globulinlar katta dispersli oqsillardir. Globulinlar 
organizmning immunologik reaksiyalarida, immunitet hosil bo‘lishida 
katta ahamiyatga ega. Qondagi immun tanachalar, antitanachalar o‘z 
faoliyatiga ko‘ra globulinlar hioblanadi. Bunda gamma globulinlaming 
beqiyos ahamiyat kasb etadi. Alfa va betta globulinlar xolesterinni, 
gormonlami, fosfatlami, yog‘ kislotalarini, og‘ir metallar va boshqa bir 
qator birikmalami biriktirib oladi. Qon ivishida ishtirok etadigan bir qator 
omillar ham o‘z tabiatiga ko‘ra globulinlardir.
Albuminlami globulinlarga bo‘lgan nisbatiga oqsil koefitsiyenti 
deyiladi. Oqsil koeffitsiyentini aniqlash qoidasi oqsillaming nechog‘li 
o‘zgaruvchanligi to‘g‘risida fikr yuritishga imkon beradi.
2-Jadval.
Qon plazmasidagi globulinlaming miqdori, mg 
%
______

Hayvonlar
Globulinlar
«(alfa)
/?(beta)
v(gamma)
1.
Otlar
16,0
23,0
21,0
2.
Qoramollar
17,0
13,0
30,0
3.
Qo‘ylar
18,0
9,0
31,0
4.
Itlar
13,0
22,0
12,0
Oqsillaming miqdori yuqorida aytilganidek, hayvonlaming yoshiga, 
jinsiga, zotiga, organizmning holatiga, yil fasliga qarab bir muncha 
o‘zgaradi. Qorako‘l qo‘zilarda o‘tkazilgan tekshirishlar natijasida, ona 
qomida rivojlanishning 3,5 oyligida homila qon zardobida oqsillaming 
umumiy miqdori 2,32-2,50 grammga teng bo‘lishini ko‘rsatadi. Endigina 
tug‘ilgan, hali onasini emmagan qo‘zichoqda esa oqsillar 3,3-3,5 gram
40


\ atrofida bo‘ladi. Bu paytda oqsillaming asosiy qismini albuminlar, kam 
miqdorda alfa va betta globulinlar tashkil qiladi.
Onasini emganidan so‘ng qo‘zi qonida oqsil miqdoridagi albuminlar, 
alfa va beta globulinlar hisobiga ortadi. Bir oylik qo‘zichoqlaming qon 
zardobidagi oqsillar miqdori taxminan ona qo‘ylamikiga tenglashib qoladi. 
Bug‘oz Qorako‘l sovliqlarda ham qon zardobidagi oqsillar miqdori 
o‘zgaradi. Jumladan, qo‘ylaming bug‘ozlik davrida zardob oqsillari bir 
muncha kamayadi. Oqsillaming kamayishi qo‘ylaming yoshiga bog‘liq. 
Birinchi marta bug‘oz bo‘lgan yosh va 5-6 marta tuqqan keksa qo‘ylarda 
zardob oqsillari, 2-3 marta tuqqan qo‘ylardagiga qaraganda ko‘proq 
kamayadi.
Qorako‘l qo‘ylar zardobi oqsillarining o ‘zgarishi yilning fasiiga ham 
bog‘liq. Jumladan, ulaming zardobida oqsillar qishda yozdagiga qaraganda 
bir muncha ko‘proq bo'ladi. Plazmadagi fermentlar ham oqsillardir. Ular, 
taxminan plazma oqsillarining 0,1 % ga yaqin qismini tashkil qiladi.
Plazma oqsillari asosan jigarda hosil bo‘ladi, jigar kasallanganida esa 
plazma oqsillami tarkibi ko‘pchilik hollarda buziladi.
Oqsillardan tashqari, plazmada boshqa azotli organik birikmalar ham 
bor. Bular organizmda oqsillaming parchalanishi, almashinishi natijasida 
hosil bo‘ladi. Ulaming qatoriga polipeptidlar, kreatin, kreatinin, 
siydik(urat) kislota, mochevina(siydikchil), ammiak va boshqa birikmalar 
kiradi. Bu moddalar tarkibidagi azotga qon zardobining qoldiq azoti 
deyiladi. Uning miqdori sog‘lom hayvonlarda 0,22-0,35% ni tashkil qiladi.
Qoldiq azot miqdoriga qarab organizmda oqsillar parchalanishining 
jadalligi to‘g‘risida fikr yuritish mumkin.
Plazmada uglevodlar asosan glyukoza holatida bo‘ladi. Uning 
miqdori 40-75mg% ni tashkil qiladi. Glyukozaning miqdori bir turdagi 
hayvonlar plazmasida bir muncha muayan bo‘lib, juda kichik doirada 
o‘zgaradi. Chunki glyukozaning qondagi miqdori organizmning hayotiy 
muhim ko‘rsatkichlari qatoriga kiradi. Uning o‘zgarishiga organizm juda 
sezuvchan bo‘adi. Shu sababli glyukozaning surunkali ravishda ko‘payib 
yoki kamayib ketishi ko‘pincha kasalliklar paytida kuzatiladi. Plazmada 
0,1-0,3% yog‘ va yog‘ mahsulotlari bo‘ladi. Yog‘lar plazmada yog‘ 
kislotalari, neytral yog'lar, fosfatidlar va xolesterin shaklida uchraydi. 
Yuqorida aytilganlardan tashqari plazmaning organik moddalari qatoriga 
gormonlar, antitanachalar, vitaminlar immuntanachalari, piroyzum kislota 
va boshqa birikmalar kiradi.

Yüklə 14,15 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   318




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin