Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

41

---

3-Jadval. '
Odam va hayvonlar qonidagi elimentlaming miqdori, mg%
Kim yoviy elementlar
№
Hayvonlar
Natriy
Kaliy
Kalsi
У
Magniy
Umumiy
fosfor
Organi
к fosfor
Xlor
1.
Odamlar
280,0­
350,0
18,0­
20,0
9,0­
11,0
*
о 
«р
320.0
360.0
2.
Ot
320,0
18,0
12,0
2,5
12,5
4,8
360,0
3.
Qoramol
330,0
19,0
11,0
3,5
11,0
5,0
370,0
4.
Q o‘y
325,0
19,0
11,5
2,5
11,5
6,0
370,0
Oqsillar cho‘ktirilganidan keyin plazmada biroz miqdordagi azot 
saqlovchi boshqa moddalar qoladi: polipeptidlar, aminokislotalar, 
mochevina, siydik kislotasi, kreatin, kreatinin, bilirubin va boshqalar. 
Mochevinaning miqdori, odatda 20-30 mg % dan oshmasada, oqsillarga 
boy ovqatlar bilan ovqatlangandan keyin bir muncha ortadi. Agarda 
mochevinaning ortgan miqdori uzoq muddat saqlanib qolsa, bu paytda 
kuchli zaharlanish holati yuz beradi, siydik kislota plazmani 3-4 mg % ni 
tashkil etadi. Uning miqdori ikki marta ortishi mumkin, bunday holat 
ayrim (podagra) kasalliklar paytida moddalar almashinuvi buzilishi tufayli 
yuz beradi. Plazmada kreatinin miqdori (1-2 mg % ) odatda qat’iy 
doimiylik bilan ajralib turadi, uning miqdori muskul to‘qimalar 
parchalanganda ortishi mumkin. Oqsilsiz moddalaming azoti qoldiq azot 
deb yuritiladi va oqsillar cho‘ktirilganidan keyin filtrda qoladi.
Plazmadada azotsiz organik moddalardan glyukoza, lipoidlar, yog‘ 
kislotalari, xolesterin va boshqalar saqlanadi.
Plazmaning mineral moddalariga natriy, kalsiy, kaliy, magniy, temir, 
mis kationlari va xlor, ko‘mir, sulfat va fosfor kislotalarining anionlari 
kiradi. Ayniqsa natriy (320 mg %) va xloming (360-380 mg %) miqdori 
kattadir. Yod, rux va boshqa moddalaming miqdori juda kam bo‘lishi bilan 
ajralib turadi.
Plazmaning osmotik bosimi. Erituvchining molekulasi idish ichidagi 
eritma bilan yarim o‘tkazuvchi membrana yoki po‘stloq orqali har ikki 
tomonga o‘tadi. Ammo eritma tomonga qarab toza erituvchi tomonga 
nisbatan ko‘proq molekula o‘tadi. Bunday bir tomonda qarab harakatning 
ustunligi osmos deb ataladi. Eritmaga kimvchi va chiquvchi erituvchi 
molekulalar miqdorini tenglashtirish uchun eritma tomonidan yarim 
o'tkazgich po‘stloqqa bosimni oshirish talab etiladi. Yarim o‘tkazgich 
po‘stloqdagi tenglikni ta’min etuvchi bosimga osmotik bosim deyiladi. Bu
42

---

bosim esa erigan moddalar konsentrasiyasiga bog‘liq boiadi. Bu 
konsentrasiya qancha yuqori bo‘lsa, tenglikni ta’min etish uchun yarim 
o‘tkazgich po‘stloqqa shuncha yuqori kuch talab qilinadi, demak ushbu 
eritmaning osmotik bosimi yuqoridir. Agarda yarim o‘tkazgich po‘stloqni 
turli tomonidagi turgan eritmalarning konsentrasiyasi har xil bo‘Isa, bu 
paytda erituvchining harakati yuqori konsentrasiyali eritma tomon, ya’ni 
osmotik bosimi yuqori bo‘lgan tomonga yo‘nalgan bo‘ladi.
Organizmda qon tomirlar devorlari, yarim o‘tkazgich po‘stloq 
vazifasini bajaradi va uning bir tomonida qon tursa, ikkinchi tomonida 
to'qima suyuqligi turadi. Qon plazmasining unda erigan va 
mavjud
elektrolitlar ionlari, oqsil molekulalari va boshqa organik moddalar 
hisobiga hosil bo‘lgan osmotik bosim krioskopiya usuli bilan aniqlanadi. 
Ma’lumki, eritmada erigan moddalaming konsentrasiyasi qancha yuqori 
bo‘lsa, uning muzlash harorati shuncha past bo‘ladi. Eritmaning muzlash 
harorati 0°dan past bo‘lishini ko‘rsatuvchi miqdori, ya’ni kimyoviy toza 
suvning muzlash harorati depressiya ko'rsatkichi deb ataladi. Odam va 
boshqa,sut emizuvchilar qonining hamda to‘qimalararo suyuqligining 
depressiya ko‘rsatkichi 0,6 ga yaqin, bu 37° dagi osmotik bosimning 8 
atmosferasiga yaqinligini ko‘rsatadi.
Bir xil osmotik bosimga ega eritmalar izotonik eritmalar deyiladi. 
Qon va boshqa organizmning hujayralari o‘zlarining mo‘tadil faoliyatini 
izotonik muhitda namoyon qiladi. Osh tuzi eritmasi qonga izotonikdir va 
shuning uchun fiziologik eritma ham deb yuritiladi. Ionlar konsentrasiyasi 
katta va yuqori osmotik bosimli eritmalar gipertonik va aksincha kam 
konsentrasiyali va past bosimli eritmalar gipotonik eritmalar hisoblanadi.
Glyukoza, mochevina va boshqa organik birikmalar qonning osmotik 
bosimini hosil bo‘lishida unchalik muhim rol o ‘ynamaydi, chunki ular 
plazmada tuzlarga nisbatan kam miqdorda saqlanadi va ularga nisbatan 
juda katta molekulyar og'irlikka ega. Plazma oqsillari bundan mustasno. 
Ular qonning umumiy osmotik bosimini 1 % dan kam miqdorini 
ta’minlydi. Qon tomirlar devorlari elektrolitlar uchun yengil o‘tkazuvchan 
sanaladi. Elektrolitlar qon va to‘qimalar limfasida bir xil konsentrasiyada 
bo‘ladi va ular osmotik hodisalami yuzaga kelishiga sabab bo'laolmaydi. 
Oqsillarni tomirlar devorlari o‘tkazmaydi. Shu sababli, tomirlar 
devorlarining har ikki tomonida ulaming konsentrasiyasi to‘qimadan 
qancha va aksincha yo‘nalishidagi suvning harakatiga bog‘liq. Ochlik 
davridagidek qon tarkibida oqsillar miqdori kamaysa, suyuqlik odatda 
tomirlardan to‘qima limfalariga qarab harakatlanadi, bu esa shishchalami 
keltirib chiqaradi. Bu esa qonning oqsillari tomonidan hosil qiladigan
43

---

bosimga onkotik bosim deyiladi. Onkotik bosim tuzlar hosil qiladigan 7-8 
atmosferali osmotik bosimning simob ustuni hisobida aytganda 25-30mm 
keladigan qismini tashkil qiladi. Oqsillar yirik molekulali, kolloid 
moddalar bo‘lganligi sababli plazmada erigan tuz zarrachalarining 
miqdoriga qaraganda o‘n barobar miqdorda ortiq bo‘lsa-da, hosil qilgan 
onkotik bosimi tuzlar hosil qiladigan osmotik bosimning 1/200 qismini 
(25-30mm simob ustuniga teng keladigan qismini) tashkil qiladi xalos. 
Yuqori molekulali oqsillar tomirlarning devorlaridan o‘ta olmaydi, ular 
tomir ichida qolib, belgili miqdorda suvni ushlab turadi. Demak, onkotik 
bosim to‘qima oralig‘iga plazmadan suvning ortiqcha chiqib ketishiga 
to‘sqinlik qiladi. Onkotik bosimning oshishida to‘qima oraliq suyuqligidan 
belgili miqdordagi suvning plazmaga surilishiga sabab bo‘ladi. Odam va 
yuqori darajada taraqqiy etgan hayvonlar qonining osmotik bosimi doimo 
bir me’yorda saqlanadi. Buni quyidagi tajribalarda isbotlash mumkin. 
Otning tanasiga natriy sulfatning 5% li eritmasidan 7 litr yuborilsa, 
qonning osmotik bosimi ikki marotaba ortib ketishi ko‘zda tutilsada, 10 
daqiqadan keyin uning normaga yaqinlashganligini, ikki soatdan so‘ng esa 
butunlay normallashib qolganini kuzatish mumkin.
Bu 
vaqtga 
organizmga 
kiritilgan 
tuz 
eritmasi 
chiqaruv 
organ!ari(ichaklar, buyraklar, teri bezlari) orqali tezda tashqariga chiqarib 
yuboriladi. Demak, osmotik bosim buyrak, teri bezlari va ovqat hazm 
tizimining faoliyati natijasida bir me’yorda saqlanib turiladi. Osmotik 
bosim ko'rsatkichi nisbiy bo‘lib, organizmda kechayotgan moddalar 
almashinuvi natijasida hosil bo‘ladigan moddalar ta’sirida juda oz vaqt 
davomida kichik chegarada o‘zgarib turadi.