Rbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Az
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Magistratura M ərk əzi
- i.e.d, prof. Z. F. M əmm ədov Bakı - 2016
|
1 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Magistratura Mərkəzi Əlyazması hüququnda Adıgözəlov Əbdülrəhman Ağəli oğlu "Kommersiya banklarının etibarlılığı və onun qiymətləndirilməsinin reytinq sistemi" mövzusunda Magistr dissertasiyası İ xtisasın şifri və adı: 060403 "Maliyyə" İ xtisaslaşma: "Bank işi" Elmi rəhbər: prof. R. M. Rzayev Magistr proqramının rəhbəri: prof. R. M. Rzayev Kafedra müdiri: i.e.d, prof. Z. F. Məmmədov Bakı - 2016 2 Mövzu: "Kommersiya banklarının etibarlılığı və onun qiymətləndirilməsinin reytinq sistemi" Mündəricat. Giriş……………………………………………....…….……………3 Fəsil 1: Kommersiya banklarının fəaliyyətinin əsasları........................5 1.1. Kommersiya bankı - təsərrüfat subyekti kimi .................................5 1.2. Kommersiya bankının funksiyalarının xarakteristikası .. ............... 22 1.3.Kommersiya banklarının əməliyyatlarının xarakteristikası...............28 Fəsil 2: Kommersiya bankının balansı: məqsədi və onun təhlilinin nəticələri..................................................................................................36 2.1. Kommersiya bankının balansının məqsədi.....................................36 2.2. Kommersiya bankının balansının təhlili vəzifələri.........................38 2.3. Kommersiya bankının likvidliyi və kapitalının kafiliyi..................48 Fəsil 3: Kommersiya banklarının gəlir və xərclərinin, mənfəətinin formalaşdırılması....................................................................................74 3.1. Kommersiya banklarının gəlirləri və xərcləri..................................74 3.2. Kommersiya banklarının gəlir və xərc səviyyəsinin etibarlılığı və qiymətləndirilməsi.....................................................................83 3.3. Kommersiya banklarının mənfəətinin formalaşdırılmasının reytinq sistemi......................................................................................................92 Nəticə və təkliflər…………………………...............................103 Ə dəbiyyatlar………………………………..............................107 3 Giriş Mövzunun aktuallığı. Müasir iqtisadiyyatda kommersiya banklarının fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi və təkmilləşdirilməsi daim aktual məsələlərdən biridir. Yeni iqtisadi şəraitin tələblərinə uyğun olaraq aparılan iqtisadi islahatlar bank fəaliyyətinin daha da təkmilləşdirilməsini, onların yeni prinsiplər əsasında qurulmasını tələb edir. Müasir bank sistemi ikipilləliqaydada qurulduğu üçün ikinci pilləni kommersiya bankları təşkil edir. Kommersiya bankları bir çox müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir, əməliyyat aparırlar. Kommersiya bankları balans tərtib edir, onu təhlil edir və vəzifələr qarşıya qoyur. Kommersiya banklarının kapitalının kafiliyi və "likvidlik" (latıncadan - axan, duru) məsələləri də aktualdır. Kommersiya banklarının gəlir və xərcləri, onların səviyyəsinin etibarlılığı və qiymətləndirilməsi, mənfəətinin formalaşdırılmasının reytinq sistemi məsələlərinin araşdırılması işinin zəruri məsələlərindən biridir. Tədqiqatın məqsədi və vəzifələri: Burada əsas məqsəd iqtisadiyyatın inkişafında kommersiya banklarının rolunun nə qədər mühüm olduğunu göstərməkdir, müasir kommersiya banklarının hərtərəfli xüsusiyyətlərini, kredit alqı - satqısını, bank əməliyyatlarını, eləcə də 2015 - ci ildə olan devalivasiyanın bank bölümünə təsirini araşdırmaq və imkan daxilində onun yaxşılaşdırılmasına təkliflər veməkdən ibarətdir. 4 Tədqiqatın obyekti və predmeti: Dissertasiya işində tədqiqatın obyektini kommersiya banklarının etibarlılığını araşdırmaq, predmetini isə onun qiymətləndirilməsinin reytinq sisteminimüəyyən etməkdən ibarətdir. Tədqiqatın informasiya bazası: Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının "Banklar haqqında olan Qanunu", Respublikamızın Qanun və sərəncmları, normativ sənədlər, ayrı - ayrı bankların hesabatları, respublikamızın iqtisadçı alimlərinin i.e.d. professorlar Bağırov D. A., Məmmədov Z. F., Bağırov M. M., Abdullayev Ş. Ə., Sadıqov E. M., KərimovA. E., dos. Əsgərova R. V. və başqalarının, o cümlədən rus alimlərinin əsərlərindən istifadə edilmişdir. Tədqiqatın təcrübə əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onun əsas müddəalarından irəli gələn nəticələrdən, təkliflərdən və tövsiyyələrdən istifadə olunması bank sistemində inkişafa kömək edə bilər. Dissertasiya işi: Giriş, üç fəsil, doqquz sual, nəticə və təkliflər, ədəbiyyat siyahısı olmaqla rezümə ilə birlikdə 107 səhifədən ibarətdir. 5 1. Fəsil. Kommersiya banklarının fəaliyyətinin ə sasları 1.1. Kommersiya bankı-təsərrüfatçılığın subyekti kimi Bank sisteminin ikinci mərhələsini kommersiya bankları təşkil edir ki, onlar da universal və ixtisaslaşdırılmış banklara bölünürlər. Universal banklar bütün və ya demək olar ki, bütün bank əməliyyatları növlərini (btütün növlərdən olan ə manətlərin qəbulu, qısa- və uzunmüddətli kreditlərin verilməsini, qiymətli kağızlarla əməliyyatları və s.), mülkiyyətin istənilən formasında təsərrüfatçılıq subyektinə və istənilən sahesinə və əhaliyə xidmət göstərilməsini heyata keçirir. İ xtisaslaşdırılmış banklar bir və ya çox da geniş olmayan bank eməliyyatlarını hayata keçirir. Lakin müasir bank fəaliyyeti getdikcə daha universallaşır. Bu, bank işinin elə inkişaf səviyyəsi ilə bağlıdır ki, bu zaman kredit, pul və hesablaşma ə məliyyatları bir mərkəzdə təmərküzləşir. Xarakterik haldrr ki, "kommersiya bankı" termini bank işinin erkən inkişaf mərhələlətində hələ banklar əsasən ticarətə, əmtəə mübadiləsi əməliyyatlarına ve ödenişlere xidmət göstərərkən meydana çıxmışdır. Müştərilərin əksəriyyətini tacirlər təşkil etdiyindən, onlar kommersiya bankları adlanmağa başlamışdır. Hazırda "kommersiya" termini özünün bank adında ilkin mənasını itirmişdir. O bankın “işgüzar” xarakterini, novü və fəaliyyətlərindən asılı olmayaraq təsərrüfatçılığın bütün subyektlərinə xidmət göstərməyini bildirir. Kommersiya banklarının fəaliyyətinin dayanıqlığı üçün onun likvidlik balansının olması zəruridir, yəni onun kifayət qədər kapitalı olmalıdır, 6 ödəməqabilli olmalıdır, onun kapitallarının keyfiyyətinə qarşı irəli sürülən tələbləri təmin etməlidir. Kommersiya banklarına bənzər təsisatlar hələ lap qədimlərdə mövcud olmuşdur. Qədim Misirdə bank əməliyyatları hele b.e.ə. 2700-cü ildə həyata keçirilirdi. Hammurapinin (b.e.ə. 1704-1662-ci illər) qanunnaməsi sübut edir ki, hələ o zamanlar Babilistanda və Assuriyada vəsaitlərin saxlanılması forması ve ssuda əməliyyatları qanunlarla tənzimlənirdi (vəsaitin saxlanılmasından otrü qanun ödeniş verilməsini nəzərdə tuturdu). Ssudalar təkcə pulla deyil, mal (taxıl, yun, xurma, toxum, yağ və s.) ilə də verilirdi. Ssudalar üzərinə faizlər hesablanırdı, malların saxlanılması yerləri ehramlar idi, belə ki, orada tehlükəsizlik daha çox təmin olunurdu. Lakin müasir anlamda kredit hesablaşma institutu kimi ilk bank İtaliyada 1407-ci ildə Genuyada (Banka di San Corco) yaranmışdı, ilk bankirlər isə sərraflar (pul dəyişənlər) idilər. Ona görə də "bank" sözünün özü italyanca "banko" (sərraf masası, pul stolu) sözündən əmələ gəlmişdir. Fəqət müasir bankların erkən nümunələri müxtelif dövlətlərdə sənayeləşdirmə prossesinin nəticəsi olaraq yaradılmışdır. Onların erkənləri XVIII əsrdə, qalanları isə XX əsrdə meydana çıxmışdır. İlk vaxtlar onların müştəriləri əsasən müəssisələr və həmin müəssisələrin sahibləri idi. Kommersiya banklarından bəziləri elə həmin məqamdan pay iştirakı ilə, müəssisələrin buraxdığı istiqrazlrın satın alınması və ya uzunmtüddətli kreditlərin verilməsi üzrə ixtisaslaşmağa başladı. Digərləri qısamüddətli 7 kreditlər üzre, o cümlədən veksellərin uçotu, depozit vəsaitlərdən maliyyələşdirilən bank aksepti və qısamüddətli kreditlərin verilməsi üzrə ixtisaslaşmağa başladılar. Başqaları isə eyni zamanda hər iki fəaliyyətlə məşğul olurdular ki, bu da onların çoxunun XIX-XX əsrlərin dövri böhranları zamanı müflisləşməsinə gətirib çıxardı. Kommersiya banklarının xarakterik xüsusiyyəti onların ikili ixtisaslaşmasından ibarətdir, yəni təsərrüfatçılıq subyektləri ilə iş və ayrı-ayrı şə xslərin depozitlərinin qəbul olunması zamanı ixtisaslaşmasından ibarətdir. Sonuncular kommersiya banklarına imkan verir ki, təsərrüfatçılıq subyektlərinin fəaliyyətini maliyyələşdirsinlər və habelə özlərinin investisiyalarını maliyyələşdirsinlər. Bu əlamətlərinə görə onlar xaricdə qarşılıqlı kreditlər üzrə cəmiyyətlərə, kooperativlərə (müəyyən fəaliyyətlə meşğul olurlar), özəl müştərilərlə işləyə və mənzil inşası (ve ya alınması) üçün kreditlar verən əmanət banklarına bölünürlər. Kommersiya bankları arasında bütün ölkə ərarisində şöbələri və regional kommersiya bankları olan iri banklar fərqlənir. Qarçılıqlı kredit və kooperativlər cəmiyyəti şəbəkəsinin mövcud olduğu və əmanət banklarlnrn yaradrlmadr[r bir slra olkelerde kommersiya bankları xəzinədalıq bonları, dövlət istiqrazları ilə ə sas əməliyyatları həyata keçirirlər. Bundan əlavə, bir çox hallarda onlar dövlət qiymətli kağızların mütləq vesait yatırımları aparmlıdırlar. Kommersiya bankları ə nənəvi olaraq həm də bankda hesabları olan özəl (xüsusi) şəxslərə onların qiymətli kağızlar portfelinin idarə olunması şəklində xidmətlər də təklif 8 edirdilər. Bununla da onlar birja vasitəçilərinə rəqabət təşkil edirdilər ki, bu da onları bu sahədə xidmətlər sferasında fəal olmayan qarşılıqlı kredit, kooperativ cəmiyyətləri şəbəkəsi və əmanət banklarından fərqləndirirdi. Müasir şəraitdə kommersiya bankının təsərrüfat subyekti kimi anlaşılmasına kifayet qader tez-tez təşkilati-funksional, texnoloji, vasitəçi mövqeyindən yanaşırlar. Bununla da onun güclü idarəetmə alətlərindən biri kimi pul tedavülü və kredit münasibətlərinə xidmət göstərən ictimai inkişaf və təsərrüfat subyekti instrumenti kimi rolu azalır. Bankların mahiyyətinin təhrif olunmuş şəkildə anlaşılması və onların rolunun kiçildilməsi həmin bank təsisatlarının funksiyalarının əsassız şəkildə məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxarır. Məsələn, kifayət qədər tez-tez əsasız olaraq paylaşdırma (bölüşdürmə) funksiyası daha çox mənfəət alınması məqsədilə kapitalın yerdəyişməsi birinci yerə ireli çəkilir. Bankların ictimai funksiyası maddi nemətlərin təkrar istehsaltını stimullaşdırmaq və iqtisadi tərəqqinin hərəkətverici qüvvəsi olması - isə kənarda qalır. Bununla belə, müasir kommersiya bankı pul tədavülünün və bütün formalarda kreditin fəaliyyət göstərməsi qaydalarının yaradıcısı kimi çıxış edən təşkilatdır. Ona görə də banklar ölkənin milli sərvətlərinin toplayıcısı rolunda çıxış edir, istehsal və tədavül strukturuna iqtisadi təsir orqanı sayılır. Hazırda daha çox mənfəət götürmək banklar və bank fəaliyyeti haqqında qanunvericilikdə kommersiya bankının orientasiyasında başlıcasıdır. Bank təsisatlarının fəaliyyəti çox rəngarəngdir, ona görə də onların mahiyyyəti kifayət qədər qeyri-müəyyən olur. Müasir cəmiyyətdə banklar 9 ə məliyyatların ən rəngarəng növləri ilə məşğul olurlar. Onlar təkcə pul dövriyyələri və kredit münasibətlərini təşkil etmir, həm də onların vasitəsi ilə iqtisadiyyatın maliyyələşdirilməsi həyata keçirilir, sığorta əməliyyatları qiymətli kağızların alqı-satqısı aparılır, bəzi hallarda isə vasitəçilik sövdələri və əmlakın idarə olunması həyata keçirilir. Bank təsisatları məsləhətçilər (konsaltinqlər) rolunda çıxış edir, xalq təsərrüfatı proqramlrının müzakirəsində iştirak edir, statistika aparır, özlərinin, yardımçı təsərrüfatlarına malik olurlar. Kommersiya bankı təsərrüfatçılığın müstəqil subyektidir, hüquqi şəxs hüququna malikdir, bank məhsulunu itsehsal və realizə edir, xidmətlər göstərir, kommersiya hesablaşması prinsipleri üzrə fəaliyyət göstərir. Bankın vəzifəsi müəssisələrin vəzifəsindən az fərqlənir, belə ki, o öz xidmətləri və məhsulları ilə ictimai tələbatın təmin olunması, əldə olunmuş mənfəət əsasrında həm öz kollektivinin üzvlərinin, həm də bankın əmlakının sahibçisinin maraqlarının realizasiyaır ile bağlı məsələləri həll edir. Bank onun nizamnaməsi ilə müəyyən olunmuş istənilən təsərrüfat fəaliyyəti növünü həyata keçirə bilər. Bank da istənilən müəssisə kimi xüsusi icazəyə (lisenziyaya) malik olmalıdır. Sənaye, kənd təsərrüfatı, inşaat, nəqliyyat və rabitədən fərqli olaraq banklar istehsal sferasında deyil, mübadilə sferasında fəaliyyət göstərirlər, onlar da resursları "satın alır", aldıqlarını "satır", təkrarbölüşdürmə sferasında fəaliyyət göstərir, əmtəə mübadiləsinə yardım edirlər. Bankların öz "satıcıları", ambarları, xüsusi "mehsul ehtiyatı" vardır, onların fəaliyyəti əksəriyyətlə 10 pulların dövranlığından aslıdır. Bununla da banklarla ticarət sferası arasındakı oxşarlıq əsasən sona çatır. Kommersiya bankı təsərrüfat hesablı müəssisə sayılır. Bu onu bildirir ki, kommersiya bankının fəaliyyətində başlıcası iqtisadi maraqların realizə olunmasıdır. Bankın işinin bütünlüklə öz iqtisadi maraqlarının realizasiyasına tabe etdirilməsi bütün digər motivlərin və məqsədlərin tabe etdirilməli olduqları ali prinsip sayılır. Bunsuz bank iqtisadi müəssisə kimi baş tutmaya bilər. Məsələn, onun fəaliyyətinin iqtisadi maraqlarla ziddiyyət təşkil edən hər cür ideolo giyalaşdırılması mütləq şəkildə bankı əsl mahiyyətini itirən aparata çevirir. Bu, təkcə kommersiya banklarına deyil, onun müştərilərinə də aiddir. Bank əsasən özünün deyil, özgənin resursları hesabına işlədiyindən, özü üçün deyil, bütün təsərrüfatçılıq subyektləri üçün və bütün vətəndaşlar üçün borc götürdüyündən, israfçılıq həm bank üçün, həm də ondan resursları borc götürən və onları qaytarmalı olanlar üçün də fəlakətlidir. Bank müəssisə kimi öz dəyər forması olan məhsul istehsal edir. Bankın məhsulu rolunu kreditlə birlikdə pul dövriyyəsində olan ödəniş (tədiyyə) vəsaitləri oynayır. Müəyyən mənada xidmətlər də bankın məhsulu kimi çıxış edir. Onlara ənənəvi xidmət növləri ilə yanaşı hesablaşmaların təşkili (nəqd və nəqdsiz formada), əmanətlər, kreditləşdirmə ilə yanaşı qeyri-ənənəvi olan qarantiyaların (zəmanətlərin), zaminliyin, məsləhətlərin (konsaltinq) verilməsi və s. də daxildir. Bank xidmətlərinin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar nəinki təkcə pul əsasına malikdirlər, həm də özüartan dəyər səciyyəsinə malikdirlər. 11 Məsələn əmanətçilərdən alınmış resurslar kredit müəssisələri üçün pulsuz deyil. ona görə də resurslar elə istifadə olunmalıdır ki, onlar nəinki təkcə sahiblərinə qaytarıla bilsin, həm də əmanətlər üzrə faizlərin verilməsi, məsrəflərin kompensasiyası və heç olmazsa, minimal mənfəət əldə edilməsi üçün kifayət qədər artım almağa imkan versin.Bank akkumulyasiya olunan resurslardan istifadə etməyə və onları kredit şəklində ehtiyacı olan borc alanlara sarı elə yönəltməlidir ki, onun xidməti hər hansı bir halda bank fəaliyyəti vasitəsilə dövriyyəyə buraxılmış dəyərin özəl artımına imkan versin. Kommersiya banklarının mübadilı sferasında fəaliyyət göstərməsi onun mahiyyəti haqqında düzgün olmayan (yalnış) təsəvvür yaradır. Bir çox hallarda bank vasitəçi təşkilat kimi xarakterizə olunur. Belə söyləməyə resursların xüsusi axını onların müvəqqəti olaraq bəzilərində yığılıb qalması, başqalarında isə tətbiqinə ehtiyac yaranması əsas verir. Bu zaman situasiyanın xüsusiyyəti ondan ibarət olur ki, resursların müəyyən hissəsinə malik olan kreditor müəyyən zəmanətlərin olduğu hallarda konkret müddət üçün və faizlə onları digər kontragentlərə - borc alanlara vermək istəyir. Bank kreditordur, borc alandır və onların arasında vasitəçidir, habelə pul hesablaşmalarında vasitəçidir. Ona görə də o bu funksiyalarda ozünün təsərrüfat subyekti kimi mahiyyətini bütünlüklə nümayiş etdirir. Bankın tədavül sferasında fəaliyyəti onun haqqında birja agenti kimi təsəvvür yaradır. Banklar birjaların mütleq iştirakçıları sayılır. Onlar müstəqil şə kildə qiymətli kağızlarla ticarət üzrə birja əməliyyatları təşkil edə bilərlər. 12 Lakin bank tədricən getdikcə daha çox kredit mərkəzinə çevrildi ki, bu da onu kredit müəssisənin növü kimi müəyyənləşdirməyə imkan verdi. Banklar öz təbiətlərinə görə ilk növbədə kredit və pul münasibətləri ilə bağlıdırlar, hərçənd nəinki kreditləşdirmə ilə məşğul olmuş və olurlar, həm də fəaliyyətin bir çox başqa növləri ilə məşğul olurlar. Onların fəaliyyətinin əsas məhsulu pul və kredit işidir. Kommersiya banklarının fəaliyyətində ən başlıcası iqtisadiyyatda normal təkrar istehsal prosesi mühiti yaratmaq üçün pul-kredit siyasətinin təşkil edilməsi sayılır. Kommersiya banklarının maddi nemətlər istehsalçısı olmamasına baxmayaraq, istənilən müəssisənin olduğu kimi, onun da öz məhsulu da vardır ki, bu da ilk növbədə ödəniş vəsaitlərinin (pul kütləsinin) formalaşdırılması, habelə kreditlərin, qarantiyaların, zəmanətlərin, konsaltinqlərin (məsləhətlərin) verilməsi, əmlakın idarə olunması şəklində müxtəlif xidmətlərin göstərilməsidir. Kommersiya bankının fəaliyyət göstərməsi müəyyən məqsədlərin əldə olunmasına əsaslanır ki, onlardan da ən başlıcası mənfəət təsərrüfatçılığının aparılmasına, daha çox mümkün mənfəətin əldə olunmasına nail olunsun, yəni bank fəaliyyətinin hərəkətverici motivi mənfəət əldə etməkdir. Lakin kommersiya bankı üçün mənfəətin hansı yolla əldə olunmasının fərqi vardır. Bank kommersiyası prinsipi daha az investisiya ilə daha çox mənfəət əldə etməyi nəzərdə tutur. Gəlirin formalaşdırılmasına yardım edən ümumi resurslarda bankın öz payının miqdarının böyüklüyü onun üçün əhəmiyyətsiz 13 deyil. Hər bir banka aydındır ki, əgər, onun passivlərdə payının az olduğu məqamda daha çox mənfəət əldə olunmuşsa, bunun effekti daha hiss olunandır. Ona göre də kommersiya bankının fəaliyyəti aşağıdakı tələblərin yerinə yetirilməsi üzərində qurulmalıdır: • kapitalı daha ucuz almalı (mümkün qədər daha az faiz stavkası ödəməli); • kapital və xidmətləri daha baha satmalı (mümkün qədər daha çox faiz stavkası əldə etməli); • etibarlı partnyorların seçilməsi və qarantiyaların alınması, habelə ə məliyyatların rəngarəngliyi və ssuda kapitalının müxtəlif bazalarının mənimsənilməsi yolu ilə itki riskini azaltmalı. Kommersiya banklarının yuxarıda təsvir olunmuş fəaliyyət strategiyası strategiyası aşağıdakı sxem üzrə təsvir oluna bilər (şəkil 1. 1). Bank 1 4 Faiz gəliri (marja) 3 2 F 1 -F 2 Pul-maliyyə bazarı Müştərilər Şəkil 1. 1. Kommersiya bankının strateji fəaliyyət modeli 14 Ə məliyyatın məzmunu: 1 - pul-maliyyə bazarında bank tərəfindən kapitalın (resursların) alınması; 2 - bank tərəfindən müxtəlif növ müştərilərə (borc alanlara) kapitalın (resursların) satılması; 3 - bank tərəfindən ssuda kapitalının (F 1 ) alınması; 4 - pul-maliyyə bazarında alınmış kapital üçün bank tərəfindən faizlərin (F 2 ) ödənilməsi. Kommersiya bankının fəaliyyətinin sadələşdirilmiş modelindən görünür ki, həmin bank mümkün qədər daha çox faiz gəliri əldə etməyə çalışır. Amma kommersiya bankları qeyri-faiz gəliri adlandırılan mədaxil, yəni kreditlərin verilməsi hesabına olmayan gəlir də əldə edə bilər. Qeyri-faiz gəlirlərinin əldə edilməsi ilə başı əsas fəaliyyət növlərinə məsləhət (konsaltinq) yardımlarını, qarantiya və zəmanətlərin verilməsini, mədaxillərdə iştirak etməyi, öz müştərilərinin qiymətli kağızlarının yerləşdirilməsində vasitəçilik etməyi aid etmək olar. Sonuncu halda kommersiya bankları qiymətli kağızların alqı - satqısı üzrə həm özlərinin vəsaitləri hesabına, həm də müştərilərin tapşırığı ilə əməliyyatlar aparır, həm də digər təsərrüfatçılıq subyektlərinin emissiyasına və qiymətli kağızların realizasiyasına rəhbərlik edir. Xarakterik haldır ki, kvaziinvestisiya istisna olmaqla, kommersiya bankı tərəfindən üzərinə dividendlərin hesablanılmadığı öz səhmlərini almaqla bağlı bütün digər əməliyyatlar (qiymətli kağızlarla ticarət-komisssion əməliyyatlar) gəlirlərin (mənfəətlərin) əldə olunmasına yönəlmişdir. Bankların belə əməliyyatlardan əldə etdikləri gəlirləri qiymətli kağızlar, komissionlar və spred üzrə alınan faizlərin məbləğindən 15 ibarətdir. Hazırda kommersiya banklarının ə ksəriyyəti investisiya ə məliyyatlarından məhz qiymətli kağızların satış qiymətinin onların alınma qiymətlərinə nisbətən artırılması yolu ilə mənfəət götürürlər. Kommersiya bankları ənənəvi olaraq daxili və xarici əmanətləri səfərbər edən, habelə onların müxtəlif borc alanlar arasında bölüşdürülməsini həyata keçirən yeganə təsisat idilər. Son illərdə bank fəaliyyətində köklü dəyişiklikləri şə rtləndirən qanunverici və normativ tənzimləmələrdə dəyişikliklər baş vermişdir. Bank (depozit) təsisatları yeni xidmətlər təklif edən rəqiblər tərəfindən getdikcə daha çox təzyiqə məruz qalırlar. Bunun nəticəsində onlar maliyyə və qeyri-maliyyə ş irkətlərinin rəqabətinin güclənməsi səbəbindən öz ənənəvi funksiyalarına münasibətdə inhisarçı mövqelərini itirirlər. Bank fəaliyyətinin tənzimlənilməməsi maliyyə bazarlarının qloballaşması və ya artımı ilə baglı səbəb və nəticədir. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdə maliyyə bazarlarının möhtəşəm artımı vardır və aktivlərin seqmentlərinin sekyuterləşməsi, beynəlmiləlləşməsi və azalması kimi ənənələrlə şərtlənən dərin struktur dəyişiklikləri ilə xarakterizə olunur. Bank sektorunun tənzimlənilməməsinə olan tendensiya və onun innovasion fəaliyyəti bankları ə nənəvi olaraq rəqabətdən qoruyan maneələrin azaldıması və aradan qaldırılması amilləridir. Ona görə də əhəmiyyətli fond bazarları olan dövlətlərdə qeyri- maliyyə borc alanları üçün vəsait mənbəyi olan kommersiya banklarının rolunun kəskin azalması müşahidə olunur. Lakin məhdud fond bazarları olan ölkələrdə 16 də kommersiya bankları tərəfindən aparılan kredit əməliyyatlarının azalması müşahidə olunur. Bu onunla bağlıdır ki, kommersiya banklarının müştəriləri kapitalın getdikcə daha geniş xarici və offşor bazarlarına, məsələn, Avroistiqrazlarına çıxış əldə edirlər. Bunun nəticəsində bank xidmətlərini digər mliyyə və qeyri - maliyyə ş irkətlərinin həyata keçirdikləri xidmətlərdən fərqləndirmək daha da çətinləşir. Ona görə də bank işinin bir çox mütəxəssisləri hesab edirlər ki, gələcəkdə: • bank sistemi daha çox universal Avropa bank modelinə oxşar olacaq, nəinki yüksəksəviyyəli seqmentasiya səviyyəsi ilə xarakterizə olunan Amerika və ya Yaponiya modelinə; • depozitlərin yerləşdirilməsi və qısamüddətli kreditlərin verilməsi üzrə funksiyaları yerinə yetirən müəssisələr kimi bankların rolunun hər yerdə azalması müşahidə olunacaq; • kapital bazarında xidmət göstərmək üzrə ixtisaslaşan dolayısı vasitəçilər kimi onların fəallığının yüksəlməsi gözlənilir, yəni onların funksiyaları əsas etibarilə informasiyanın işlənilməsinə yönələcək; • o hallarda bank fəaliyyətinin genişlənməsi baş verəcək ki, kommersiya bankları birgə əsasda informasiya xidmətlərinin göstərilməsi ilə bağlı üstünlüklərdən istifadə edə bilsinlər və bunu da kredit kartları, trast ə məliyyatları, sığortalama və s. sistemlərə aid etmək olar; • kommersiya bankları əvvəlki kimi ödəniş sistemində əhəmiyyətli rol oynayacaq. 17 Lakin hazırda bank və kommersiya və ya sənaye fəaliyyətiarasında aydın həddin mövcudluğu şəraiti əvvəlki təki Fransa, Almaniya və İsveçrə kimi bəzi ölkələr istisna olmaqla ümumi qəbul olunmuş norma halında qalmaqdadır. Kommersiya bankları fəaliyyət göstərmə xarakterinə görə ən rəngarəng ola bilərlər. Onlar apardıqları əməliyyatların növlərinə və fəaliyyət sferasına (universal, ixtisaslaşmış və sahə), mülkiyyət formasına (dövlət, özəl, kooperativ, səhmdar, qarışıq), bank kapitalının ölkə mənsubiyyətinə (milli, xarici, müştərək), fəaliyyət ərazisinə (ümumdövlət, regional, regionlararası, beynəlxalq, xarici), təşkilati - hüquqi esasına (pay, səhmdar), kreditlərin verilməsi müddətinə (uzunmüddətli və qısamüddətli kreditləşdirmə bankları), kommersiya bankının xarici bölmələrinin formalarına (müstəqil hüquqi şəxs, bütün kommersiya bankları üçün müəyyən olunmuş qaydada qeydə alınan törəmə bank, filial, bölmə, şöbə, nümayendəlik) görə fərqlənirlər. Kommersiya bankının effektiv fəaliyyəti bank tənzimləməsi ilə bağlıdır və bu, mərkəzi bankın sabit, təhlükəsiz fəaliyyət göstərən kommersiya banklarının təmin olunması ilə maşğul olduğu tədbirlər sistemi kimi anlaşılır. Kommersiya banklarının fəaliyyəti onların müflisləşməsinə, müştərilərini itirməsinə gətirə bilməz və bu, bütövlükdə iqtisadiyyata neqativ təsir göstərə bilər. Bank tənzimləməsinin və nəzarətinin əsasında "dəvə" (ingiliscə "CAMEL" akronimi bank nəzarətinin əsas meyarlarının baş hərfləri ilə tərtib olunub) adlandırılan prinsip durur və ona aşağıdakılar daxildir: 18 • kapitalın kifayət qədər olması (öz vəsaitlərinin yekun aktivlərə nisbəti); • risk, likvidlik və s. nöqteyi - nəzərindən aktivlərin keyfiyyəti; • menecmentin keyfiyyəti (idarə edənlərin ixtisaslaşması); • likvidlik və ya bankın tez və ağrısız öz öhdəliklərini yerinə yetirə bilmək qabiliyyəti (likvid aktivlərin və digərlərinin nisbəti); • gelirlilik (bir səhmə və ya bir məşğul olana gələn gəlirin səviyyəsi). Tənzimləmə sistemi qarşısında bütün banklar, onların nə ilə məşğul olmaları və kimə məxsus olmalarından asılı olmayaraq bərabərdirlər. Lakin bütün ölkələrdə müxtəlif banklar - kommersiya, investisiya, əmanət, kooperativ, səhmdar, ümumxalq və özəl banklar olduğundan, bu, tənzimləmə sisteminin korrektə olunmasını tələb edir. İnkişaf etmiş ölkələrdə bank fəaliyyəti və pul- kredit siyasətinin qanunvericiliklə tənzimlənilməsi adətən müəyyən miqdarda xüsusi qanunvericilik aktlarına əsaslanır ki, onların da arasında ən əsasları Mərkəzi bank haqqında qanun və bank fəaliyyəti haqqında ümumi qanundur. Müasir kommersiya bankları müxtəlif hüquqi formalarda yaradıla bilər. Onlar nisbətən daha tez-tez fərdi və ya müştərək (ailəvi) banklar, qeyri-məhdud məsuliyyətli birlikler (yaxud da ümumi partnyorlar) (yoldaşlıqlar), məhdud məsuliyyətli birliklər (yaxud da məhdud partnyorlar, səhmdar şirkətləri və s.) (yoldaşlıqlar), trastlar şəklində yaradılırlar. İ lk iki hüquqi forma sonuncu iki formadan onunla fərqlənir ki, müəssisələrin (bankların) sahibləri tamamilə, hər hansı məhdudiyyət olmadan öz müəssisələrinin (filiallarının) öhdəlikləri üzrə cavabdehdirlər. Məhdud 19 məsuliyyətli yoldaşlıq (birlik) şəklində yaradılmış bankların sahibləri öz təsisatçılarının öhdəlikləri üzrə yalnız öz pay üzvlük haqları və ya səhmdar kapitaldakı payları həddində cavabdehdirlər. Müştərilərin vəsaitlərini trast (etimad) əsasında cəlb edən banklar (və onların sahibləri) müştərilər qarşısında onların əmanətlərinin toxunulmazlığı haqqında, əgər vəsaitlərin yerləşdirilməsi zamanı "adi sayıqlıq" normalarını pozmayıblarsa, cavabdehlik daşımırlar. İ lk iki hüquqi formada yaradılmış banklara (fərdi va ya müştərək banklara), habelə qeyri-məhdud məsuliyyətli yoldaşlıqlara adətən geniş ictimaiyyətdən (onların məsuliyyətinin hüdudlarının müəyyənləşdirilməsinin çətinlikləri üzündən) depozitlər qəbul etmək qadağan olunur, lakin onlar bütün qalan bank funksiyalarını yerine yetirə bilərlər, məsələn, borc almaq barədə adi özəl (xüsusi) müqavilə əsasnda vəsait cəlb ede bilsələr ki, sonradan bunları daha yüksək faizlə ssuda şəklində verə bilsinlər. Bank müəssisəsinin ən geniş yayılmış hüquqi forması müxtəlif yönümləri ilə mövcud olan məhdud məsuliyyətli yoldaşlıqlar formasıdır: • Böyük Britaniyada yerli, "özəl və ümumi (ictimai) şirkətlər; • ABŞ - da korporasiyalar; • AFR-da, Yaponiyada, Fransada və başqa ölkələrdə səhmdar cəmiyyətləri. Adətən ən iri bankların baş (ana) şirkətinin, bir çox ayrı - ayrı banklara və firmalara nəzarət edən maliyyə sistemində iştiraklar vasitəsilə strukturu olur. ABŞ - da belə konsernlərin başında adətən holdinq korporasiyası durur ki, 20 konsernin aparıcı bankı da ona tabe olur. Qərbi Avropa dövlətlərində və Yaponiyada belə holdinqin funksiyasını bilavasitə aparıcı bank həyata keçirir. Belə konsernlərdə cəlb olunmuş depozitlərin məbləği çox hallarda on və hətta yüz dəfələrlə konsernin öz kapitalını üstələyir. Ona görə də, bir qayda olaraq, belə banklar üçün müvafiq dövlət idarəsində depozitlərin sığortalanması üçün öhdəlik mövcuddur. Kommersiya bankları müvafiq prinsiplə işləməli və müəyyən funksiyaları yerinə yetirməlidirlər. İndiki halda kommersiya bankının ilkin müqəddəm prinsipi real mövcud olan resurslar həddində işləməkdir. Real mövcud olan resurslar həddində işləmək onu bildirir ki, kommersiya bankı təkcə öz resursları ilə kapital yatırımları arasındakı kəmiyyət uyğunluqlarını təmin etməli deyil, həm də bank aktivlərinin xarakterinin onun tərəfindən cəlb olunmuş resursların pesifikasına uyğunluğuna nail olmalıdır. Bu, ilk növbədə onların hər ikisinin müddətinə aiddir. Məsələn, əgər bank vəsaitləri başlıca olaraq qısa müddət üçün qəbul edir, onları isə əsas etibarilə uzunmüddətli ssudalara yatırırsa, onda onun likvidliyi təhlükə altında qalır. Bankın aktivlərində böyük miqdarda yüksək riskli ssudaların olması bankdan onun resurslarının ümumi həcmində öz vəsaitlərinin xüsusi çəkisini artırmalı tələb edir. Kommersiya banklarının fəaliyyətinin əsaslandığı ikinci ən mühüm prinsip iqtisadi müstəqillikdir və bu zaman bankların öz fəaliyyətlərinin nəticələri üçün iqtisadi müstəqilliyi anlaşılır. İqtisadi müstəqillik bankın öz vəsaitləri və cəlb olunmuş resurslar, müştərilərin və əmanətçilərin seçilməsi, bankın gəlirləri 21 barədə sərbəst qərar qəbul olunmasını nəzərdə tutur. Məsələn, mövcud qanunvericilik bütün kommersiya banklarına öz fondları və gəlirləri ilə sərbəst rəftar etmək üçün iqtisadi müstəqillik verir. Vergilərin ödənilməsindən sonra bankın öz sərəncamında qalan mədaxili onun təsisat sənədlərinə uyğun olaraq bolüşdürülür. Səhmdarların ümumi yığıncağı və ya digər səlahiyyətli orqan bankın müxtəlif fondlarına ayırmaların normalarını və həcmini, habelə səhmlər üzrə dividendlərin həcmini müəyyənləşdirir. Kommersiya bankı öz öhdəliklərinə görə, mövcud qanunvericiliyə görə üzərinə cərimə təyin oluna bilən ona məxsus olan bütün vəsaitlərlə və əmlakla cavab verir. Kommersiya bankı ə məliyyatlardan irəli gələn bütün riski öz üzərinə götürür. Üçüncü prinsip ondan ibarətdir ki, kommersiya bankının öz müştəriləri ilə qarşılıqlı, münasibətləri adi bazar münasibətləri kimi qurulur. Kommersiya bankı ssuda verərkən ilk növbədə gəlirliliyin, risk və likvidliyin bazar meyarlarından çıxış edir. Kommersiya banklarının işinin dördüncü prinsipi ondan ibarətdir ki, onun fəaliyyətinin tənzimlənilməsi yalnız dolayısı, (inzibati deyil) iqtisadi metodlarla həyata keçirilməlidir. Dövlət yalnız kommersiya bankları üçün "oyun qaydalarını" müəyyən edir, amma onlara əmr vermir. Kommersiya bankları özləri özlüklərində mövcud olmurlar: onlar iqtisadiyyatın və sosial sferanın tələblərinə xidmət edirlər. Ona görə də sonuncuların durumu kommersiya banklarının inkişafındakı tendensiyanı adekvat əks etdirir. Məsələn, iqtisadi artrm şəraitində bank xidmətlərinə olan 22 tələbat artır, və əksinə, iqtisadi tənəzzül və əhalinin əksər hissəsinin aşağı həyat səviyyəsi bank xidmətinə olan tələbatı məhdudlaşdırır. Kommersiya banklarına qeyri - effktiv iqtisadiyyatda, ödəməqabilli ssuda alanın olmadığı, kreditləşdirmə üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış investisiya layihələrinin olmadığı, habelə bank fəaliyyətini tənzimləyəcək mükəmməl qanunvericilik bazasının olmadığı şə raitində işləmək çətindir. Bu səbəbdən də kommersiya bankları artımın intensiv amillərindən istifadə olunmasına yönəldilməlidirlər. Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|