Rbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Az



Yüklə 0,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/6
tarix04.12.2019
ölçüsü0,57 Mb.
#29793
1   2   3   4   5   6
adigozaliv abdulrahman


 
 

93 
 
3.3. Kommersiya banklarının mənfəətinin 
formalaşdırılmasının reytinq sistemi 
Kommersiya  banklarının  mənfəətinin  formalaşdırılması  kommersiya 
müəssisəsinin,  əməliyyatlar  çərçivəsinin,  fəaliyyətdə  olan  qeydiyyat  sisteminin 
spesifik xüsusiyyətləri vasitəsilə müəyyən olunur. 
İ
llər  ərzində  toplanan  balans  mədaxili  yekun  maliyyə  nəticəsini  əks  etdirmir. 
Bir  il  ərzində  debet  hesabı  950  "Mədaxil  hesabına  vəsaitlərin  kənarlaşdırılması" 
üzrə  cari  ilin  balans  mədaxili,  məsrəflərdən  ibarətdir  (vergilər,  bankın  fonduna 
avans  pul  vəsaitinin  köçürülməsi,  xeyriyyə  məqsədlərinə  dair  xərclər  və  ş.).  İlin 
ə
vvəlinə  950  nömrəli  hesabdan  vəsait  951  nömrəli  hesaba  köçürülür.  Səhmdar 
cəmiyyətin  qərarına  əsasən  əlavə  gəlirdən  istifaəd  olunur.  Mənfəətin  bölünməmiş 
hissəsi ötən illərin gəlirləri hesabına daxildir. Bu dgəlirdən istifadə üsulları 951 - ci 
hesabda əks olunur. 
1988  -  ci  ildən  etibarən  gəlir  və  itkilər  ayrıca  olaraq  balans  hesablarında 
nəzərdən keçirilir: 
-
  hesabat ilinin mədaxili - 70301 nömrəli hesab, 
-
  ötən illərin itkiləri - 70402 nömrəli hesab. 
Bu  cür  qeydiyyat  sistemi  bankın  hesabatının  bilavasitə  yardımı  ilə  kredit 
təşkilatının  fəaliyyətində  neqativ  (mənfi)  halların  olub  -  olmaması  haqqında 
müəyyən  məlumatlar  əldə  etmiş  oluruq.  Maliyyə  proseslərinin  yekununun 
formalaşdırılması və bu cür qeydiyyat sistemi bizə bəzi amilləri aşkar etməyə şərait 
yaradır; 

94 
 
-
  mədaxil  və  məsrəflərin  növünün  dəyişdirilməsi  həlledici  amil  kimi 
balans gəlirinin dinamikliyini müəyyən edir; 
-
  mədaxil və məsrəflərin parametrlərinin uyğunluğu; 
-
  yekun maliyyə nəticəsinin hesablanması. 
Xarici  ölkələrin  qeydiyyat  standartlarının  və  bank  fəaliyyətinin  maliyyə 
nəticələri - mədaxildir. O, ümumbank məsrəfləri, vergilərin ödənilməsindən sonra 
qalan gəlir qalığıdır. Bu balans mədaxili bankın faiz ödənişini gəlir və məsrəflər ilə 
ə
laqələndirir. 
Dünya  standartları  üzrə  mədaxil  haqqında  hesabat,  mədaxil  və  məsrəflər, 
formalaşan  gəlir,  quruluş  və  sabitləşmə  prinsipinə  əsasən  qruplaşdırılır.  Faiz 
marjasının, faizsiz mədaxil və məsrəflərin, qeyri - sabit gəlir mənbəyinin bir qrupu 
ayırd edilir. 
Mədaxil  haqqında  hesabat  son  maliyyə  nəticəsinin  dinamikliyini,  mədaxilin 
enmə və qalxma amillərini, mədaxilin keyfiyyət  mənbəyini aşkar etməyə  yönəlir. 
Sabit  mənbələrin  bilavasitə  yardımı  ilə  mədaxilin  artımına  səbəb  olan  müsbət 
nəticəyə  gəlmək  olar.  Əks  təqdirdə  bankın  reytinqi  son  maliyyə  nəticəsinin 
kəmiyyət artımına baxmayaraq yüksəlmir. 
Kommersiya  banklarının  mədaxil  səviyyəsinin  qiymətləmdirilməsinin  əsas 
üsulları kimi aşağıdakıları misal çəkmək olar: 
•  gəlir mənbəyinin struktur təhlili; 
•  maliyyə əmsalları sisteminin təhlili; 
•  amillərin təhlili. 

95 
 
Struktur  təhlilin  məqsədi  gəlirin  əsas  mənbəyini  aşkar  etməyə,  onu  sabitlik 
nöqteyi - nəzərindən qiymətləndirməyə xidmət edir. 
Kommersiya  banklarının  gəlir  səviyyəsinin  qiymətləndirilməsinin  əsas 
üsullarından  biri  də  maliyyə  əmsallarının  təhlili  sistemidir.  Bu  təhlil 
aşağıdakılardan ibarətdir: 
•  maliyyə  əmsalının  hesablanma  miqyasının  normativ  səviyyə  ilə 
müqayisəsi; 
•  bank əmsallarının rəqib bank əmsalları ilə qarşılıqlı müqayisəsi; 
•  əmsalların dinamikliyinin qiymətləndirilməsi; 
•  əmsalın dinamiklik amillərinin təhlili. 
Gəlir əmsalları sistemi növbəti göstəricilərdən ibarətdir: 
•  gəlir və aktivlərin qarşılıqlı münasibəti 
•  gəlir və maliyyə kapitalının qarşılıqlı münasibəti; 
•  bir əməkdaş üzrə gəlir. 
Bu  göstəriciləin  hesablanma  metodikası  ölkəmizdə  qəbul  olunmuş  qeydiyyat  və 
hesabat  sistemindən  asılıdır.  Bununla  bağlı  olaraq,  sadalanmış  göstəricilərin 
hesablanma variantlarını və onların iqrisadi ttərkibini nəzərdən keçirək. 
Qeydiyyat sistemində verilmiş əmsalın hesablanma metodları aşağıdakılardır: 
 
                                                                                                        (3.1) 
 
 
 
                                                                                                                                                        
(3.2) 
Dövrü balans mənfəəti 
Ə
 = ________________________________ 
       Dövrü balans aktivinin yekununun 
orta qalığı 
Dövrü balans mənfəəti - qeyri - sabit gəlir 
Ə
=_______________________________________ 
Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı 

96 
 
3.1 və 3.2 düsturundakı əmsalların fərüi mədaxilin qeyri - sabit mənbələrdən 
tənzimlənməsidir.  Bu  prinsipial  əhəmiyyətə  malikdir.  Əmsalların  dinamikliyinə 
böyük  qiymət  verilir.  Bankın  nüfuzu  əmsalların  mədaxil  artımının  qeyri  -  sabit 
mənbələr vasitəsilə təminatı zamanı yüsək ola bilməz. 
Xarici  ölkələrin  qeydiyyat  standartlarında  xalis  mənfəət  müəyyən  olunur. 
Buzaman oxşar əmsalların hesablanması növbəti hallar ilə sıx bağlıdır: 
 
                                                                                             (3.3) 
 
 
                                                                                                (3.4)
 
 
Balans  və  əmsalın  xalis  mənfəəti  arasındakıfərlər  ilə  əlaqədar  olaraq  3.1  və 
3.2, eləcə də 3.3 və 3.4 uyğun deyillər. Lakin biz 3.5 və 3.6, 3.7 bə 3.8 əmsallarının 
müqayisəli  təhlilini  həyata  keçirə  bilərik.  Bu  əmsalların  dinamikliyi  əsasında 
onların əhəmiyyəti barədə real nəticəyə gəlmək olar. 
Xalis mənfəət əsasında əmsalların hesablanması dünya bankının təcrübəsinin 
genişləndirilməsi  nəticəsində  mütəxəssislər  tərəfindən  tövsiyyə  olunmuş  mənfəət 
normativlərindən istifadə edir. 3.6 əmsalının normativ səviyyəsi 1,15 - -dən 0,35 % 
kimi, 3.4 əmsalı ilə 1,0 - dən 0,6 % faizləri arasında tərəddüd edir. 
Mənfəət əmsalları sistemində əsasverici  göstərici  gəlit/aktivlər göstəricisidir. 
Onun 
faktiki 
ə
həmiyyəti 
bank 
işinin 
effektivliyinin 
(gəlirliliyinin) 
Dövr üzrə xalis mənfəə
Ə
=_______________________________________ 
Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı 
Dövr üzrə xalis mənfəət - qeyri - sabit gəlir 
Ə
=_______________________________________ 
Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı 

97 
 
qiymətləndirilməsi    üçün  yeganə  meyar  deyildir.  Bu  birinci,  yüksək  gəlirin  bir 
qayda  olaraq  böyük  risk  ilə  bağlı  olması  ilə  izah  olunduğu  üçün  bankın  riskdən 
müdafiə  olunması  dərəcəsini  eyni  vaxtda  nəzərə  almaq  çoc  vacibdir.  İkincisi, 
gəlirliliyin sadalanan əmsalının dinamikasını təyin edən amillər arxasında gizlənən 
iqtisadi təzahürlər prinsipial əhəmiyyətə malik olur. 
Birinci  vəziyyətin  izahı  üçün  KEMEL  Amerika  sistemində  kommersiya 
bankının gəlirliuinə verilən qiyməti nəzərdən keçirək. 
KEMEL  sistemində  bankın  gəlirlilik  səviyyəsinə  verilən  qiymətin  əsasını 
kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri təşkil edir. 
Bankların  gəlirliliyinin  kəmiyyətcə  qiymətləndirilməsi  üçün  aktivlərdən 
istifadə  effektivliyinin  əmsalı  onları  gəlirləri  və  məsrəflərinin  səviyələri  ilə  bağlı 
çoxsaylı göstəricilərdən fərqləndirmişdir. 
Aktivlərin  orta  həcmi  -  Oma  normativ  səviyyəsi  bankların  qrupları  üzrə 
müəyyən olunur və onların ayırd edilməsinin əsasını aktivlərin həcmi tşkil edir. 
Bütün banklar beş qrupa bölünür, məsələn: 
I - 100 milyon dollardan az aktivlər. 
II - 100 milyon dollardan 300 milyon dollara kimi aktivlər. 
III - 300 milyon dollardan 1 milyard dollara kimi aktivlər. 
IV - 1 milyard dollardan  5 milyard dollara kimi aktivlər. 
V - 5 milyard dollardan artıq aktivlər. 
Qruplardan hər biri üzrə üç il ərzində faktiki səviyyəsinin əsasında Oma orta 
həcmi  müəyyən  olunur.  Bu  qrupun  daha  çox  və  daha  az  gəlirli  banklarının  aşkar 

98 
 
olunması üçün üç il ərzində bu qrupun bankları üzrə sadalanan əmsalın faktiki orta 
kəmiyyətinin azalan sırasına əsaslanan yanaşma üsulundan istifadə olunur. 
Yüksək reytinqli gəlirlilik normativi (I) sıranın əvvəlindəki yüksək əmsalların 
orta  həcminə  müvafiq  olur  və  onların  sayı  bankların  bu  qrupunun  əmsallarının 
ümumi sayının 15 % təşkil edir. Növbəti əmsalların 50 % mislində orta kəmiyyəti 
təmin olunan  səviyyə üçün normativ səviyyəsidir (II); vasitəli səviyyə üçün 20 % 
(III) və son həddli səviyyə üçün 15 % (IV). İtkilər zamanı V - qeyri - kafi reytinq 
verilir. 
Başqa  sözlə  desək,  Oma  orta  kəmiyyətlərinin  alınan  siyahısını  bölüşdürən 
səviyyələr  (daha  yüksək  səviyyə  üçün  -  15  %,  kafi  səviyyə  üçün  -  50  %,  vasitəli 
səviyyə üçün - 20 % və daha az səviyyə üçün - 15 %) ilkin mütənasibliyin müəyyən 
olunması üçün tətbiq olunur. 
Oma  ilkin faktiki kəmiyyətlərin istifadəsi  üç il ərzində təsərrüfat dinamikası 
ilə əlaqədar gəlirlərin artım və tənəzzülü kimi qısamüddətli effektin bankın gəlirliyi 
standartlarına təsirini azaldır. 
Aktivlərin 
vergi 
qoyuluşunun 
mədaxili 

menecment 
gəlirinin 
qiymətləndirilməsi  üçün  mədaxil/aktivlər  əmsalı  ilə  qarşılıqlı  münasibəti  və 
müqayisəsi. 
Ə
msalların hesablanması aşağıdakı hallarda mümkündür: 
a) qeydiyyat sisteminin fəaliyyəti zamanı, 
 
                                                                                                               (3.5) 
Balans mənfəəti 
Ə
=_______________________________________ 
Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı 

99 
 
b)dünya standartlarına uyğun qeydiyyat sistemi; 
 
                                                                                                              (3.6) 
Ə
msalların  müxtəlifliyi,  eyni  məcraya  yönəlməməsi  bərabər  şəraitdə 
mədaxilin idarəolunması prosesini mürəkkəbləşdirir. 
Xüsusi  kapital  üzrə  mənfəət.  Xüsusi  kapital  -  kommersiya  banklarının 
ehtiyatlarının  sabit hissəsidir.  Ona görə  də,  xüsusi kapitalın  manat üzrə  mədaxilin 
sabitliyi  və  artımı  ötən  dövr  ərzində  müəyyən  dərəcədə  bankın  nüfuzunun 
gələcəkdə  qorunub  saxlanılmasına  xidmət  edir.  Nəhayət,  bu  əmsal  təsisçilərin, 
səhmdarların,  payçıların  marağına  səbəb  olur.  Belə  ki,    bu  əmsal  onların,  yəni 
təsisçi, payçı, səhmdarların investisiya qoyuluşunun effektivliyini artırır. 
Xüsusi kapital üzrə mənfəəəmsalının hesablanma metodu: 
a) Azərbaycanda fəaliyyət göstərən qeydiyyat sistemi; 
 
                                                                                                     (3.7) 
  
                                                                                                              (3.8) 
 
                                                                                                              (3.9) 
 
                                                                                                              (3.10) 
b)dünya standartları üzrə qeydiyyat sistemi:                                       
(3.11) 
               Dövrü xalis mənfəət + dövr ərzində ödənilən bütün vergilə
Ə
=_______________________________________________________ 
Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı 
               Dövrü balas mənfəəti 
Ə
=_____________________________________ 
       Dövr üzrə xüsusi kapitalın orta çəkisi 
Dövrü balas mənfəəti                
Ə
=_____________________________________________ 
Dövr üzrə xüsusi kapitalın orta çəkisi 
Dövrü balas mənfəəti - dövrü mənfəətin qeyri-sabit növləri               
Ə
=_____________________________________________ 
Nizamnamə fondunun orta çəkisi 
 
Balas üzrə mənfəəti - maya dəyərə aid olan vergilər               
Ə
=_____________________________________________ 
Nizamnamə fondunun orta çəkisi 
 
Dövr ərzində xalis mənfəə
Ə
=_____________________________________________ 
Nizamnamə fondunun orta çəkisi 
 

100 
 
                                                                                                              (3.12) 
                
 
                                                                                                                        (3.13) 
 
 
                                                                                                                       (3.14) 
3.11  əmsalının  10  %-  dən  20  %  -  ə  kimi  normativ  səviyyəsi  -  15,14  əmsalı 
üçün  -  15  %,  bir  işçi  qüvvəsi  üzrə  mədaxil  -  mədaxil  idarəetmə  orqanlarının 
ə
məkdaşları  ilə  ümumi  razılığının  qiymətləndirməyə  imkan  verən  qarşılıqlı 
münasibətidir. 
Ə
msalların hesablanma metodu; 
a) qeydiyyatın fəaliyyətdə olan sistemi; 
 
                                                                                                               
(3.15) 
 
b) dünya standartlarına uyğun qeydiyyat sistemi; 
 
                                                                                                                         (3.16) 
 
Ə
msallar  sisteminin  gəlirliliyinin  əsasını  aktiv/mədaxilin  göstəriciləri 
təşkil edir. Bu göstəricilərin faktiki əhəmiyyəti bank fəaliyyətinin effektivliyinin 
qiymətləndirilməsi üçün yeganə xüsusiyyətdir. 
Bu: 
Dövr ərzində xalis mənfəə
Ə
=_____________________________________________ 
Dövrü səhmdar kapitalının orta məbləğ
 
Dövrü  xalis mənfəət - dövrü qeyri-sabit gəlir növləri               
Ə
=_____________________________________________ 
Dövrü səhmdar kapitalının orta məbləğ
 
Dövrü  xalis mənfəət + ödənilmiş vergilər               
Ə
=_____________________________________________ 
Səhmdar kapitalının orta məbləğ
 
Balans üzrə mənfəə
Ə
=_____________________________________________ 
Dövr ərzində bank işçilərinin orta sayı 
 
Dövr ərzində  xalis mənfəət  
Ə
=_____________________________________________ 
Dövr ərzində bank işçilərinin orta sayı 
 

101 
 
•  Bir qayda olaraq, yüksək gəlirin böyük təhlükə ilə qarşılaşdığını sübuta 
yetirir. Buna görə də bankın təhlükədən mühafizəsini nəzərə almaq 
lazımdır. 
•  Mənfəət əmsalının dinamikliyini müəyyənləşdirən amillərdən asılı olan 
iqtisadi proseslər prinsipal əhəmiyyətə malikdirlər. 
•  Bank mədaxil amillərinin təhlili müxtəlif üsullar vasitəsilə həyata 
keçirilir. 
•  Bankın nüfuz dairəsinin əsas amilləri mədaxil əmsalının tərkibindən 
(məzmunundan) ayrılır. Əmsalın dinamikasını müəyyənləşdirən əsas 
amil - mədaxil və aktivlərin mütləq ölçülərinin (məbləğinin) 
dəyişdirilməsidir. 
Bütün bunlardan asılı olaraq gəlir və aktivlərin məbləğini artıran və azaldan 
ə
sas amillər müəyyən olunur. 
Bankın mənfəət amilləri aşağıdakılardır:
 
•  Bankın mədaxil və məsrəflərinin inkişafı (enmə templərinin qarşılıqlı 
münasibəti); 
•  Bankın ayrı - ayrı fəal əməliyyatlarının orta mədaxili; 
•  Bankın gəlir gətirən aktivlərinin payı; 
•  Bankın aktiv və passiv əməliyyatlarına dair faiz tarifinin dövriyyəsi; 
•  Gəlir gətirən aktivlərin quruluş tərkibi; 
•  Kredit portfelinin quruluş tərkibi; 
•  Bankın təhlükəli fəal əməliyyatlarının aktiv payları; 

102 
 
•  Fəal əməliyyatların ayrı - ayrı növlərinin gəlirliliyi. 
Bankın mənfəət amillərinin səviyyəsinin təhlil üsullarından biri gəlir gətirən 
ə
msalların yerləşdirilməsidir. 
Məsələn, iki əmsalı götürə bilərik: 
 
                                                                                                          (3.17) 
 
Cədvəl 3.4 
Hesabat 
ilinin 
rüblüyü 
Mədaxil/aktivlə
Gəlirlər/aktivlə
Mədaxil/aktivlə

0,43 
2,4 
18,0 
II 
1,24 
2,0 
61,8 
III 
0,58 
1,8 
32,3 
IV 
0,27 
1,5 
17,8 
 
İ
l  ərzində  üç  əmsalın  dinamikliyinin  müqayisəli  təhlili  ümumi  gəlirlilik 
(mənfəət) əmsalının enməsi bankın aktiv əməliyyatlarının gəlirinin ixtisarı ilə izah 
edilir. 
Bu  faiz  tariflərinin  və  komission  mükafatların  səviyyəsinin,  eləcə  də  gəlir 
gətirən  aktivlərin  payının  dəyişməsindən  asılıdır.  Gəlir  gətirən  aktivlərin  payı 
effektivlik əmsalı vasitəsilə xarakterizə olunur: 
                                                                                                    (3.18) 
 
 
Mənfəət                         Bankın ümumi gəliri                    Mənfəə
_____________   =    _____________________   x     __________________ 
Bank aktivləri                Aktivlər                                    Bankın ümumi gəliri     
                                 A

Ə
ef        
=      -------------------- 
                               A 

103 
 
Burada: 
Ə
ef  
effektivlik əmsalı; 
A
g  
- gəlir gətirən aktivlərin dövr ərzində orta qalığı 
 A - dövr ərzində yekun üzrə balans aktivlərinin orta qalığıdır.               
 
                                                                                                                   (3.19) 
 
Öz  növbəsində,  xalis  mənfəət  əmsalı  aktivlərə  qarşı  münasibətdə  vuruqlara 
yerləşdirilir. Bərabərlik nəticəsində növbəti növ əmələ gəlir: 
 
                                                                                                                   (3.20) 
 
Xalis mənfəət iləxüsusi kapitalın qarşılıqlı əlaqəsi dünya təcrübəsində Dükon 
formulu  kimi  tanınmışdır  (məşhurdur).    Aktiv  gəlirərinin  artımı  amillərin  birinci 
misalda dəqiq əks olunmuşdur. Gəlir marjasının artımı (inkişafı) komissiya və faiz 
tariflərinin səviyyəsindən, bankın mədaxil və məsrəflərinin qarşılıqlı əlaqəsindən, 
vəsaitlərin dəyər qiymətindən asılıdır. 
Leverec  əmsalının  səmərəliyi  bankın  cəlb  olunmuş  vəsaitlərinə  tabedir.  B 
zaman bankın genişləndirilmiş depozit bazası daha əlverişlidir. O, vəsaitlərin nisbi 
ucuzluğunu  və  pul  bazarında  bankın  faiz tarifinin  tərəddüdündən  az  miqdarda  da 
olsa asılılığını təmin edir. 
 
Xalis mənfəət  
(vergi ödənişindən sonra             Xalis mənfəət (aktiv üzrə)                    Aktivlə
----------------------------    =        -------------------------------   x    ---------------------------- 
Xüsusi kapital                                    Aktivlər                                    Xüsusi kapital   
  
Xalis mənfəət                 Xalis mənfəət                Aktivlər                       Aktivlə
--------------------   =    ----------------------   x     ---------------------   x  -----------------   = 
Xüsusi kapital                Ümumi gəlir                 Xüsusi kapital          Xüsusi kapital 
 
=gəlir marjası x aktivlərin gəliri x leverec əmsalı (kapital multiplikatoru). 
  

104 
 
Yüklə 0,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin