93
3.3. Kommersiya banklarının mənfəətinin
formalaşdırılmasının reytinq sistemi
Kommersiya banklarının mənfəətinin formalaşdırılması kommersiya
müəssisəsinin, əməliyyatlar çərçivəsinin, fəaliyyətdə olan qeydiyyat sisteminin
spesifik xüsusiyyətləri vasitəsilə müəyyən olunur.
İ
llər ərzində toplanan balans mədaxili yekun maliyyə nəticəsini əks etdirmir.
Bir il ərzində debet hesabı 950 "Mədaxil hesabına vəsaitlərin kənarlaşdırılması"
üzrə cari ilin balans mədaxili, məsrəflərdən ibarətdir (vergilər, bankın fonduna
avans pul vəsaitinin köçürülməsi, xeyriyyə məqsədlərinə dair xərclər və ş.). İlin
ə
vvəlinə 950 nömrəli hesabdan vəsait 951 nömrəli hesaba köçürülür. Səhmdar
cəmiyyətin qərarına əsasən əlavə gəlirdən istifaəd olunur. Mənfəətin bölünməmiş
hissəsi ötən illərin gəlirləri hesabına daxildir. Bu dgəlirdən istifadə üsulları 951 - ci
hesabda əks olunur.
1988 - ci ildən etibarən gəlir və itkilər ayrıca olaraq balans hesablarında
nəzərdən keçirilir:
-
hesabat ilinin mədaxili - 70301 nömrəli hesab,
-
ötən illərin itkiləri - 70402 nömrəli hesab.
Bu cür qeydiyyat sistemi bankın hesabatının bilavasitə yardımı ilə kredit
təşkilatının fəaliyyətində neqativ (mənfi) halların olub - olmaması haqqında
müəyyən məlumatlar əldə etmiş oluruq. Maliyyə proseslərinin yekununun
formalaşdırılması və bu cür qeydiyyat sistemi bizə bəzi amilləri aşkar etməyə şərait
yaradır;
94
-
mədaxil və məsrəflərin növünün dəyişdirilməsi həlledici amil kimi
balans gəlirinin dinamikliyini müəyyən edir;
-
mədaxil və məsrəflərin parametrlərinin uyğunluğu;
-
yekun maliyyə nəticəsinin hesablanması.
Xarici ölkələrin qeydiyyat standartlarının və bank fəaliyyətinin maliyyə
nəticələri - mədaxildir. O, ümumbank məsrəfləri, vergilərin ödənilməsindən sonra
qalan gəlir qalığıdır. Bu balans mədaxili bankın faiz ödənişini gəlir və məsrəflər ilə
ə
laqələndirir.
Dünya standartları üzrə mədaxil haqqında hesabat, mədaxil və məsrəflər,
formalaşan gəlir, quruluş və sabitləşmə prinsipinə əsasən qruplaşdırılır. Faiz
marjasının, faizsiz mədaxil və məsrəflərin, qeyri - sabit gəlir mənbəyinin bir qrupu
ayırd edilir.
Mədaxil haqqında hesabat son maliyyə nəticəsinin dinamikliyini, mədaxilin
enmə və qalxma amillərini, mədaxilin keyfiyyət mənbəyini aşkar etməyə yönəlir.
Sabit mənbələrin bilavasitə yardımı ilə mədaxilin artımına səbəb olan müsbət
nəticəyə gəlmək olar. Əks təqdirdə bankın reytinqi son maliyyə nəticəsinin
kəmiyyət artımına baxmayaraq yüksəlmir.
Kommersiya banklarının mədaxil səviyyəsinin qiymətləmdirilməsinin əsas
üsulları kimi aşağıdakıları misal çəkmək olar:
• gəlir mənbəyinin struktur təhlili;
• maliyyə əmsalları sisteminin təhlili;
• amillərin təhlili.
95
Struktur təhlilin məqsədi gəlirin əsas mənbəyini aşkar etməyə, onu sabitlik
nöqteyi - nəzərindən qiymətləndirməyə xidmət edir.
Kommersiya banklarının gəlir səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin əsas
üsullarından biri də maliyyə əmsallarının təhlili sistemidir. Bu təhlil
aşağıdakılardan ibarətdir:
• maliyyə əmsalının hesablanma miqyasının normativ səviyyə ilə
müqayisəsi;
• bank əmsallarının rəqib bank əmsalları ilə qarşılıqlı müqayisəsi;
• əmsalların dinamikliyinin qiymətləndirilməsi;
• əmsalın dinamiklik amillərinin təhlili.
Gəlir əmsalları sistemi növbəti göstəricilərdən ibarətdir:
• gəlir və aktivlərin qarşılıqlı münasibəti
• gəlir və maliyyə kapitalının qarşılıqlı münasibəti;
• bir əməkdaş üzrə gəlir.
Bu göstəriciləin hesablanma metodikası ölkəmizdə qəbul olunmuş qeydiyyat və
hesabat sistemindən asılıdır. Bununla bağlı olaraq, sadalanmış göstəricilərin
hesablanma variantlarını və onların iqrisadi ttərkibini nəzərdən keçirək.
Qeydiyyat sistemində verilmiş əmsalın hesablanma metodları aşağıdakılardır:
(3.1)
(3.2)
Dövrü balans mənfəəti
Ə
= ________________________________
Dövrü balans aktivinin yekununun
orta qalığı
Dövrü balans mənfəəti - qeyri - sabit gəlir
Ə
=_______________________________________
Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı
96
3.1 və 3.2 düsturundakı əmsalların fərüi mədaxilin qeyri - sabit mənbələrdən
tənzimlənməsidir. Bu prinsipial əhəmiyyətə malikdir. Əmsalların dinamikliyinə
böyük qiymət verilir. Bankın nüfuzu əmsalların mədaxil artımının qeyri - sabit
mənbələr vasitəsilə təminatı zamanı yüsək ola bilməz.
Xarici ölkələrin qeydiyyat standartlarında xalis mənfəət müəyyən olunur.
Buzaman oxşar əmsalların hesablanması növbəti hallar ilə sıx bağlıdır:
(3.3)
(3.4)
Balans və əmsalın xalis mənfəəti arasındakıfərlər ilə əlaqədar olaraq 3.1 və
3.2, eləcə də 3.3 və 3.4 uyğun deyillər. Lakin biz 3.5 və 3.6, 3.7 bə 3.8 əmsallarının
müqayisəli təhlilini həyata keçirə bilərik. Bu əmsalların dinamikliyi əsasında
onların əhəmiyyəti barədə real nəticəyə gəlmək olar.
Xalis mənfəət əsasında əmsalların hesablanması dünya bankının təcrübəsinin
genişləndirilməsi nəticəsində mütəxəssislər tərəfindən tövsiyyə olunmuş mənfəət
normativlərindən istifadə edir. 3.6 əmsalının normativ səviyyəsi 1,15 - -dən 0,35 %
kimi, 3.4 əmsalı ilə 1,0 - dən 0,6 % faizləri arasında tərəddüd edir.
Mənfəət əmsalları sistemində əsasverici göstərici gəlit/aktivlər göstəricisidir.
Onun
faktiki
ə
həmiyyəti
bank
işinin
effektivliyinin
(gəlirliliyinin)
Dövr üzrə xalis mənfəət
Ə
=_______________________________________
Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı
Dövr üzrə xalis mənfəət - qeyri - sabit gəlir
Ə
=_______________________________________
Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı
97
qiymətləndirilməsi üçün yeganə meyar deyildir. Bu birinci, yüksək gəlirin bir
qayda olaraq böyük risk ilə bağlı olması ilə izah olunduğu üçün bankın riskdən
müdafiə olunması dərəcəsini eyni vaxtda nəzərə almaq çoc vacibdir. İkincisi,
gəlirliliyin sadalanan əmsalının dinamikasını təyin edən amillər arxasında gizlənən
iqtisadi təzahürlər prinsipial əhəmiyyətə malik olur.
Birinci vəziyyətin izahı üçün KEMEL Amerika sistemində kommersiya
bankının gəlirliuinə verilən qiyməti nəzərdən keçirək.
KEMEL sistemində bankın gəlirlilik səviyyəsinə verilən qiymətin əsasını
kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri təşkil edir.
Bankların gəlirliliyinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi üçün aktivlərdən
istifadə effektivliyinin əmsalı onları gəlirləri və məsrəflərinin səviyələri ilə bağlı
çoxsaylı göstəricilərdən fərqləndirmişdir.
Aktivlərin orta həcmi - Oma normativ səviyyəsi bankların qrupları üzrə
müəyyən olunur və onların ayırd edilməsinin əsasını aktivlərin həcmi tşkil edir.
Bütün banklar beş qrupa bölünür, məsələn:
I - 100 milyon dollardan az aktivlər.
II - 100 milyon dollardan 300 milyon dollara kimi aktivlər.
III - 300 milyon dollardan 1 milyard dollara kimi aktivlər.
IV - 1 milyard dollardan 5 milyard dollara kimi aktivlər.
V - 5 milyard dollardan artıq aktivlər.
Qruplardan hər biri üzrə üç il ərzində faktiki səviyyəsinin əsasında Oma orta
həcmi müəyyən olunur. Bu qrupun daha çox və daha az gəlirli banklarının aşkar
98
olunması üçün üç il ərzində bu qrupun bankları üzrə sadalanan əmsalın faktiki orta
kəmiyyətinin azalan sırasına əsaslanan yanaşma üsulundan istifadə olunur.
Yüksək reytinqli gəlirlilik normativi (I) sıranın əvvəlindəki yüksək əmsalların
orta həcminə müvafiq olur və onların sayı bankların bu qrupunun əmsallarının
ümumi sayının 15 % təşkil edir. Növbəti əmsalların 50 % mislində orta kəmiyyəti
təmin olunan səviyyə üçün normativ səviyyəsidir (II); vasitəli səviyyə üçün 20 %
(III) və son həddli səviyyə üçün 15 % (IV). İtkilər zamanı V - qeyri - kafi reytinq
verilir.
Başqa sözlə desək, Oma orta kəmiyyətlərinin alınan siyahısını bölüşdürən
səviyyələr (daha yüksək səviyyə üçün - 15 %, kafi səviyyə üçün - 50 %, vasitəli
səviyyə üçün - 20 % və daha az səviyyə üçün - 15 %) ilkin mütənasibliyin müəyyən
olunması üçün tətbiq olunur.
Oma ilkin faktiki kəmiyyətlərin istifadəsi üç il ərzində təsərrüfat dinamikası
ilə əlaqədar gəlirlərin artım və tənəzzülü kimi qısamüddətli effektin bankın gəlirliyi
standartlarına təsirini azaldır.
Aktivlərin
vergi
qoyuluşunun
mədaxili
-
menecment
gəlirinin
qiymətləndirilməsi üçün mədaxil/aktivlər əmsalı ilə qarşılıqlı münasibəti və
müqayisəsi.
Ə
msalların hesablanması aşağıdakı hallarda mümkündür:
a) qeydiyyat sisteminin fəaliyyəti zamanı,
(3.5)
Balans mənfəəti
Ə
=_______________________________________
Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı
99
b)dünya standartlarına uyğun qeydiyyat sistemi;
(3.6)
Ə
msalların müxtəlifliyi, eyni məcraya yönəlməməsi bərabər şəraitdə
mədaxilin idarəolunması prosesini mürəkkəbləşdirir.
Xüsusi kapital üzrə mənfəət. Xüsusi kapital - kommersiya banklarının
ehtiyatlarının sabit hissəsidir. Ona görə də, xüsusi kapitalın manat üzrə mədaxilin
sabitliyi və artımı ötən dövr ərzində müəyyən dərəcədə bankın nüfuzunun
gələcəkdə qorunub saxlanılmasına xidmət edir. Nəhayət, bu əmsal təsisçilərin,
səhmdarların, payçıların marağına səbəb olur. Belə ki, bu əmsal onların, yəni
təsisçi, payçı, səhmdarların investisiya qoyuluşunun effektivliyini artırır.
Xüsusi kapital üzrə mənfəət əmsalının hesablanma metodu:
a) Azərbaycanda fəaliyyət göstərən qeydiyyat sistemi;
(3.7)
(3.8)
(3.9)
(3.10)
b)dünya standartları üzrə qeydiyyat sistemi:
(3.11)
Dövrü xalis mənfəət + dövr ərzində ödənilən bütün vergilər
Ə
=_______________________________________________________
Dövrü balans aktivi yekununun orta qalığı
Dövrü balas mənfəəti
Ə
=_____________________________________
Dövr üzrə xüsusi kapitalın orta çəkisi
Dövrü balas mənfəəti
Ə
=_____________________________________________
Dövr üzrə xüsusi kapitalın orta çəkisi
Dövrü balas mənfəəti - dövrü mənfəətin qeyri-sabit növləri
Ə
=_____________________________________________
Nizamnamə fondunun orta çəkisi
Balas üzrə mənfəəti - maya dəyərə aid olan vergilər
Ə
=_____________________________________________
Nizamnamə fondunun orta çəkisi
Dövr ərzində xalis mənfəət
Ə
=_____________________________________________
Nizamnamə fondunun orta çəkisi
100
(3.12)
(3.13)
(3.14)
3.11 əmsalının 10 %- dən 20 % - ə kimi normativ səviyyəsi - 15,14 əmsalı
üçün - 15 %, bir işçi qüvvəsi üzrə mədaxil - mədaxil idarəetmə orqanlarının
ə
məkdaşları ilə ümumi razılığının qiymətləndirməyə imkan verən qarşılıqlı
münasibətidir.
Ə
msalların hesablanma metodu;
a) qeydiyyatın fəaliyyətdə olan sistemi;
(3.15)
b) dünya standartlarına uyğun qeydiyyat sistemi;
(3.16)
Ə
msallar sisteminin gəlirliliyinin əsasını aktiv/mədaxilin göstəriciləri
təşkil edir. Bu göstəricilərin faktiki əhəmiyyəti bank fəaliyyətinin effektivliyinin
qiymətləndirilməsi üçün yeganə xüsusiyyətdir.
Bu:
Dövr ərzində xalis mənfəət
Ə
=_____________________________________________
Dövrü səhmdar kapitalının orta məbləği
Dövrü xalis mənfəət - dövrü qeyri-sabit gəlir növləri
Ə
=_____________________________________________
Dövrü səhmdar kapitalının orta məbləği
Dövrü xalis mənfəət + ödənilmiş vergilər
Ə
=_____________________________________________
Səhmdar kapitalının orta məbləği
Balans üzrə mənfəət
Ə
=_____________________________________________
Dövr ərzində bank işçilərinin orta sayı
Dövr ərzində xalis mənfəət
Ə
=_____________________________________________
Dövr ərzində bank işçilərinin orta sayı
101
• Bir qayda olaraq, yüksək gəlirin böyük təhlükə ilə qarşılaşdığını sübuta
yetirir. Buna görə də bankın təhlükədən mühafizəsini nəzərə almaq
lazımdır.
• Mənfəət əmsalının dinamikliyini müəyyənləşdirən amillərdən asılı olan
iqtisadi proseslər prinsipal əhəmiyyətə malikdirlər.
• Bank mədaxil amillərinin təhlili müxtəlif üsullar vasitəsilə həyata
keçirilir.
• Bankın nüfuz dairəsinin əsas amilləri mədaxil əmsalının tərkibindən
(məzmunundan) ayrılır. Əmsalın dinamikasını müəyyənləşdirən əsas
amil - mədaxil və aktivlərin mütləq ölçülərinin (məbləğinin)
dəyişdirilməsidir.
Bütün bunlardan asılı olaraq gəlir və aktivlərin məbləğini artıran və azaldan
ə
sas amillər müəyyən olunur.
Bankın mənfəət amilləri aşağıdakılardır:
• Bankın mədaxil və məsrəflərinin inkişafı (enmə templərinin qarşılıqlı
münasibəti);
• Bankın ayrı - ayrı fəal əməliyyatlarının orta mədaxili;
• Bankın gəlir gətirən aktivlərinin payı;
• Bankın aktiv və passiv əməliyyatlarına dair faiz tarifinin dövriyyəsi;
• Gəlir gətirən aktivlərin quruluş tərkibi;
• Kredit portfelinin quruluş tərkibi;
• Bankın təhlükəli fəal əməliyyatlarının aktiv payları;
102
• Fəal əməliyyatların ayrı - ayrı növlərinin gəlirliliyi.
Bankın mənfəət amillərinin səviyyəsinin təhlil üsullarından biri gəlir gətirən
ə
msalların yerləşdirilməsidir.
Məsələn, iki əmsalı götürə bilərik:
(3.17)
Cədvəl 3.4
Hesabat
ilinin
rüblüyü
Mədaxil/aktivlər
Gəlirlər/aktivlər
Mədaxil/aktivlər
I
0,43
2,4
18,0
II
1,24
2,0
61,8
III
0,58
1,8
32,3
IV
0,27
1,5
17,8
İ
l ərzində üç əmsalın dinamikliyinin müqayisəli təhlili ümumi gəlirlilik
(mənfəət) əmsalının enməsi bankın aktiv əməliyyatlarının gəlirinin ixtisarı ilə izah
edilir.
Bu faiz tariflərinin və komission mükafatların səviyyəsinin, eləcə də gəlir
gətirən aktivlərin payının dəyişməsindən asılıdır. Gəlir gətirən aktivlərin payı
effektivlik əmsalı vasitəsilə xarakterizə olunur:
(3.18)
Mənfəət Bankın ümumi gəliri Mənfəət
_____________ = _____________________ x __________________
Bank aktivləri Aktivlər Bankın ümumi gəliri
A
g
Ə
ef
= --------------------
A
103
Burada:
Ə
ef
- effektivlik əmsalı;
A
g
- gəlir gətirən aktivlərin dövr ərzində orta qalığı
A - dövr ərzində yekun üzrə balans aktivlərinin orta qalığıdır.
(3.19)
Öz növbəsində, xalis mənfəət əmsalı aktivlərə qarşı münasibətdə vuruqlara
yerləşdirilir. Bərabərlik nəticəsində növbəti növ əmələ gəlir:
(3.20)
Xalis mənfəət iləxüsusi kapitalın qarşılıqlı əlaqəsi dünya təcrübəsində Dükon
formulu kimi tanınmışdır (məşhurdur). Aktiv gəlirərinin artımı amillərin birinci
misalda dəqiq əks olunmuşdur. Gəlir marjasının artımı (inkişafı) komissiya və faiz
tariflərinin səviyyəsindən, bankın mədaxil və məsrəflərinin qarşılıqlı əlaqəsindən,
vəsaitlərin dəyər qiymətindən asılıdır.
Leverec əmsalının səmərəliyi bankın cəlb olunmuş vəsaitlərinə tabedir. B
zaman bankın genişləndirilmiş depozit bazası daha əlverişlidir. O, vəsaitlərin nisbi
ucuzluğunu və pul bazarında bankın faiz tarifinin tərəddüdündən az miqdarda da
olsa asılılığını təmin edir.
Xalis mənfəət
(vergi ödənişindən sonra Xalis mənfəət (aktiv üzrə) Aktivlər
---------------------------- = ------------------------------- x ----------------------------
Xüsusi kapital Aktivlər Xüsusi kapital
Xalis mənfəət Xalis mənfəət Aktivlər Aktivlər
-------------------- = ---------------------- x --------------------- x ----------------- =
Xüsusi kapital Ümumi gəlir Xüsusi kapital Xüsusi kapital
=gəlir marjası x aktivlərin gəliri x leverec əmsalı (kapital multiplikatoru).
|