1.2.Kommersiya bankının funksiyalarını xarakteristikası
Kommersiya bankları bir çox müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir. Sərbəst
pul resurslarının səfərbərliyə alınması və təmərküzləşdirilməsi funksiyasını
onların əsaslarından birinə aid etmək olar. Bu, kommersiya banklarının prioritet
funksiyası və iqtisadi bazisidir. Kredit, habelə digər aktiv əməliyyatların yolu ilə
təkrar istehsal prosesinə daxil edilən vəsaitlərin kəmiyyəti pul vəsaitlərinin
səfərbərliyə
alınması
və
bankda
təmərküzləşdirilməsindən
asılıdır.
Müştərilərdən sərbəst pulları borc alan kommersiya bankı həmin andaca bu
vəsaitlərin vaxtında qaytarılması öhdəliyini öz üzərinə götürür. Kredit
təsisatlarına yatırılanı pul məbləğləri əmanətçilərə faiz şəklində gəlir gətirir.
Pul vəsaitlərinin yığılması və qorunması stimulları kommersiya banklarının
çevik depozit siyasəti əsasında formalaşır. Əmanətçilərə ödənilən yüksək
faizlərdən
ə
lavə
bank
kreditorlarına
yığılmış
resursların
bankda
23
yerləşdirilməsinin etibarlılığı üçün bank kreditorlarına yüksək qarantiya da
lazımdır. Belə qarantiyaların yaradılmasına bank təsisatlarının aktivlərinin,
depozitlərin kommersiya banklarında sığorta fondunun formalaşdırılması xidmət
edir. Depozitlərin sığorta olunması ilə yanaşı kommersiya banklarının fəaliyyəti
haqqında və onların verə biləcəkləri digər qarantiyalar haqqında informasiya
ə
lçatarlığı əmanətçilər üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Kreditorda olan
vəsaitlərin istifadə olunması haqqında məsələni həll edərkən o bankın maliyyə
durumu haqqında kifayət qədər informasiyaya malik olmalıdır ki, özü gələcək
yatırımların riskini qiymətləndirə bilsin.
Kreditin verilməsi əhəmiyyətli bank funksiyasıdır. O ənənəvi bank
xidmətləri növünə aid edilir. Bank krediti banklar tərəfindən haqqı ödənilməklə
müəyyən təminatlılıq, qaytarabilmə, müddətlilik və s. bu kimi şərtlərlə borc
verilən ssuda kapitalının hərəkətindən ibarətdir. O kreditorla (banklarla) kredit
subyektləri (borc alanlar) arasındakı iqtisadi münasibətləri ifadə edir. Bank
krediti müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin akkumulyasiyası və onların
qaytarılmaqlıq şərtləri ilə paylaşdırılması, habelə kreditləşdirmə sistemi
vasitəsilə pul nişanlarının tədavülə emissiyası ilə bağlıdır. Pul resurslarının
qaytarılma forması onları dəfələrlə yenidən bolüşdürməyə imkan verir. Bank
kreditindən istifadə olunmanın zəruriyyəti müəssisələrin kapitalının təkrar
istehsal prosesində dövranı ilə, dövriyyə kapitalı və əsas kapitalın təşkilinin
xüsusiyyətləri ilə, kreditor və borc alanın hesablaşma maraqları ilə şərtlənir.
Digər tərəfdən kredit bankların mənfəət əldə etmələrinin əsas mənbəyidir.
24
Müəssisələrin fondlarının və xüsusi şəxslərin pul gəlirlərinin dövranı
prosesində müvəqqəti azad olan pul vəsaitlərinin təkrar bölüşdürülməsi
funksiyası kredit verilməsi funksiyası ilə bağlıdır. Kommersiya banklarının
vasitəçilik funksiyasının xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, resursların yenidən
bölüşdürülməsinin əsas meyarı rolunda onların borc alan tərəfindən istifadə
olunmasının mədaxilliyi çıxış edir. Resursların təkrar bölüşdürülməsi
kreditordan borc alana təsərrüfat əlaqələri, yuxarı bank strukturlarının ara
vasitəçilik həlqələrinin iştirakı olmadan, bank krediti prinsipi əsasında üfüqi xətt
üzrə həyata keçirilir. Borc alınmış və verilmiş vəsaitlər üzrə ödəniş borc
vəsaitlərinə olan tələb və təklifin təsiri altında formalaşır. Nəticədə
iqtisadiyyatda münasibətlərin bazar tipinə uyğun gələn maliyyə resurslarının
sərbəst hərəkətinə nail olunur.
Bazar iqtisadiyyatının uğurla inkişaf etməsi üçün kommersiya banklarının
vasitəçilik funksiyasının əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar öz fəaliyyətləri ilə
iqtisadi sistemdə risk və qeyri - müəyyənlik səviyyəsini azaldır. Pul vəsaitləri
kreditorlardan borc alanlara tərəf bankların vasitəçiliyi olmadan da yerdəyişə
bilər. Lakin bu zaman ssudaya verilən pul vəsaitlərinin itirilməsi riski kəskin
şə
kildə artır və onların yerdəyişməsi üzrə ümumi xərclər artır, belə ki,
kreditorlar və borc alanlar bir - birlərinin ödəməqabillikləri barədə
məlumatlandırılmayıblar, təklif olunan pul vəsaitlərinin həcmi və müddəti
onlara olan tələbatın həcmi və müddəti ilə üst - üstə düşmür. Kommersiya
bankları borc alanın tələblərinə uyğun olaraq ssuda verilə biləcək vəsaitləri cəlb
25
edir və öz aktivlərinin geniş diversifikasiyası əsasında bankda pulları
yerləşdirilmiş sahiblərin məcmu riskini azalda bilərlər.
Təsərrüfat sövdələri, üzrə pul hesablaşmaları və ödənişlərinin aparılması
funksiyası onun realizasiyasının bank personalının xeyli əməliyyat vaxtını
aldığını və bank sistemində əhəmiyyətli yer aldığını nəzərdə tutur.
Təsərrüfatçılıq subyektləri arasında hesablaşmaların aparılmasının iqtisadiyyatın
fəaliyyət göstərməsi üçün çox böyük əhəmiyyəti vardır. Hesablaşma
ə
məliyyatlarının vaxtında aparılması genişləndirilmiş təkrar istehsal prosesinin
fasiləsiz həyata keçirilməsinə imkan verir. Bu, ödənişlərin vaxtında aparılması
üçün kommersiya banklarının üzərinə çox böyük məsuliyyət qoyur.
Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin kommersiya bankları müştəriləri təkcə
müvəqqəti sərbəst kapitalın akkumulyasiyası hesabına deyil, həm də depozit -
çek emissiyası yolu ilə kreditləşdirdikdə, tədavül kredit vəsaitlərinin buraxılışı
funksiyasını yerinə yetirir. Bankların özləri ssudaların verilməsi prosesində
yatırım (əmanət) yaradırlar. Kredit açarkən bank hesabdakı qalıq həddində çek
yazmaq hüququ ilə pulu yatırıma (əmanətə) köçürür. Bu zaman kredit
verilməzdən əvvəl əmanətin açılması aparılır. Əmanətin əsasında çek meydana
çıxır, müştərinin tələbi ilə ona nəqd pullar ödənilə bilər. Bankın müştərinin cari
hesabına ilkin pul ödənişi aparılmadan kredit yazısı gerçək pul ödənişindən
(üzvlük haqqından) əmələ gələn real əmanətdən fərqli olaraq, xəyali əmanət
adlanır. Müasir dövrdə real və xəyali əmanətlər arasındakı fərq tədricən silinir.
Banka nəqd pulun ödənilməsi ayrı bankda xəyali əmanətin yaradılmasına
26
ə
saslana bilər. Xəyali əmanətləri real əmanətlərdən ayırmaq praktiki olaraq
mümkün deyil.
Kommersiya bankları öz fəaliyyətləri prosesində konsaltinq (məsləhət) və
iqtisadi və maliyyə informasiyasının verilməsi
funksiyasını yerinə yetirirlər. Bu,
onunla şərtlənir ki, müasir kommersiya bankları təsərrüfatçılıq subyektləri üçün
maraq kəsb edən ümumiqtisadi və maliyyə xarakterli məlumatları özündə
cəmləşdirir. Onlar, ilk növbədə özləri ilə ümumi maraqlarla birləşən təsərrüfat
orqanlarına, bəzən də konfidensial xarakterli, rəngarəng kommersiya
məlumatlarını təqdim edirlər.
Milli pul vahidlərinin xarici valyutaya mübadiləsi ilə bağlı olan
kommersiya banklarının funksiyası aşağıdakıları nəzərdə tutur:
• hüquqi şəxslərin, rezidentlərin və qeyri-rezidentlərin (o cümlədən "loro" tipli
bankların müxbir hesablarının), dövlət hakimiyyəti orqanları və idarələrinin,
ictimai təşkilatların və sahibkarların hüquqi şəxs yaradılmadan hesablarının
açılması və aparılması;
• valyuta əməliyyatlarının aparılması hüququna müvafiq lisenziyası olan
xarici və ölkə banklarında müxbir hesablarının ("nostro" hesablarının)
açılması və aparılması;
• qeyri - ticarət əməliyyatlarının və bankın müştərilərinin kapitalının hərəkəti
ilə bağlı olan əməliyyatların həyata keçirilməsi;
• banktn müştərilərinin ixrac - idxal əməliyyatları ilə bağlı olan hesabların
aparılması;
27
• xarici valyutada alqı - satqı sövdələrinin, habelə ölkə və dünya valyuta
bazarlarında konversion əməliyyatların, eləcə də müştərilərin - hüquqi
şə
xslərin, dövlət hakimiyyəti orqanları və idarələrinin, ictimai təşkilatların
və sahibkarların hüquqi şəxs yaradılmadan adından və hesabına
ə
məliyyatların aparılması;
• fiziki şəxslərin xarici valyuta, habelə beynəlxalq bank praktikasında qəbul
olunmuş başqa formalarda vəsaitlərinin əmanətlərə və depozitlərə cəlb
olunması.
Fond bazarının formalaşdırılması ilə əlaqədar olaraq kommersiya
banklarının qiymətli kağızlarla əməliyyatda vasitəçilik kimi funksiyası inkişaf
etməyə başlayır. Banklar, qiymətli kağızlar bazarında vasitəçi, investisiya
məsləhətçisi (konsaltinqi), investisiya şirkəti və investisiya fondu simasında
investisiya institutları kimi çıxış etmək hüququna malikdirlər. Maliyyə brokeri
simasında çıxış edən banklar müştərinin hesabına və tapşırığı ilə komissiya və
tapşırıq müqaviləsi əsasında qiymətli kağızlarla alqı-satqı zamanı vasitəçilik
funksiyasını yerinə yetirirlər.
Bank investisiya konsaltinqi kimi qiymətli kağızların buraxılması və
dövriyyə ilə bağlı öz müştərilərinə konsaltinq xidməti göstərir. Əgər bank
investisiya şirkəti rolunu öz üzərinə götürürsə, onda o qiymətli kağızların
buraxılmasının təşkili və üçüncü şəxsin xeyrinə onların yerləşdirilməsi üzrə
zəmanətlərin verilməsi, habelə öz adından və öz hesabına, o cümlədən qiymətli
28
kağızların kotirovkası hesabına, yəni alış və satışını öz üzərinə götürdüyü
müəyyən qiymətli kağızlara "satıcının
qiyməti" ilə "alıcının qiyməti"ni elan etməklə qiymətli kağızların alqı - satqısı
ilə məşğul olur. Bank o halda kommersiya fəaliyyəti həyata keçirir ki, bu zaman
resurslarını öz adından qiymətli kağızlarda yerləşdirmiş olsun və bu sayaq
yerləşdirmə ilə bağlı olan bütün risklər, alınmış qiymətli kağızların bazar
qiymətlərinin dəyişməsi ilə bağlı bütün gəlirlər və itkilər səhmdarların hesabına
aid edilir. Fond bazarında investorun, brokerin rolunun icrasının labüd şərti
kommersiya bankının ştatında qiymətli kağızlarla iş üzrə ixtisaslı mütəxəssilərin
olmasıdır.
1.3. Kommersiya banklarının əməliyyatlarının
xarakteristikası
Kommersiya bankları rəngarəng əməliyyatlar həyata keçirirlər. Hazırda
kommersiya banklarının əməliyyatlarının dairəsi xeyli genişlənərək, ənənəvi
bank əməliyyatları ilə yenilərinin arasındakı fərq daha çox silinməkdədir.
Mübahisəsiz demək olar ki, heç də bütün bank əməliyyatları konkret bank
təsisatlarının gündəlik həyatında var və istifadə olunur (məsələn, beynəlxalq
hesablaşmaların
və trast əməliyyatlarının aparılması). Lakin müəyyən əməliyyatlar siyahısı
vardır ki, bank onlarsız mövcud ola və fəaliyyət göstərə bilməz. Bunlara
29
depozitlərin qəbulu, pul hesablaşmaları və ödənişlərin aparılması, kreditlərin
verilməsi
aiddir.
Banklar baza əməliyyatlarının yerinə yetirilməsindən əlavə, müştərilərə bir
çox digər maliyyə xidmətləri təklif edirlər. Sənayecə inkişaf etmiş ayrı - ayrı
ölkələrin milli - tarixi təsərrüfat xüsusiyyətlərinin inkişafı ilə şərtlənən fərqlərlə
yanaşı, dövlət mənsubiyyəti və yerləşdirilmə ərazisindən asılı olmayaraq bütün
banklara xas olan (onların araşdırılan kredit - maliyyə altsistemindəki immanent
mənsubiyyətləri səbəbindən) bank fəaliyyətinin (bank əməliyyatlarının) bir sıra
aparıcı istiqamətlərini göstərmək olar.
Ümumi baxışdan passiv və aktiv əməliyyatlar onlara aiddir. Kommersiya
banklarının iş praktikasında onların yerinə yetirdikləri əməliyyatları (iş
növlərini) passiv əməliyyatlar, aktiv əməliyyatlar, bank xidmətləri, banklarnın
özlərinin əməliyyatlarını bu sayaq qruplarda birləşdirmək olar.
İ
lk iki qrup kommersiya banklarının əməliyyatları arasında daha çox xüsusi
çəki yaradırlar. Məsələn, vəsaitlərin cəlb olunması və kredit resurslarının əlavə
mənbələrinin formalaşdırılması üçün kommersiya banklarının passiv
ə
məliyyatları xidmət edir. Onlar aktiv əməliyyatların maliyyələşdirilməsi üçün
istifadə olunur və depozit əməliyyatları çərçivəsində müxtəlif növ əmanətlərin
cəlb olunmasından, banklararası kreditlərin istifadə olunmasından, qiymətli
kağızların emissiyasından,
bankların öz resurslarının səfərbər olunmasından və s. ibarətdirlər.
30
Depozitlər bankın müştərilərinin hər cür müddətli və müddətsiz
ə
manətlərindən ibarətdir. Bu növ əməliyyatların xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,
banklara pul vəsaitlərini müştəri təklif etmir, bankın öz təşəbbüsü ilə pulları cəlb
edir. Ona görə də bank praktikasında bu məbləğlər "cəlb olunmuş" adlandırılır.
Bank belə vəsaitlər üçün faiz ödəyir. Faiz stavkaları depozitlərin müddəti və
həcmindən aslı olaraq dəyişir. Rəqabətin inkişaf etdiyi şəraitdə kommersiya
bankları müştərilərin hesablaşma hesablarında olan orta illik qalıqlar üzrə
ə
vvəllər edilməyən faiz artırmaları da aparırlar. Bankın belə siyasəti müştərilərin
sərbəst vəsaitlərini öz hesablarında toplamalarına maraqlarını artırır.
Kommersiya banklarının aktiv əməliyyatları əsas etibarilə müddətlərinə,
həcmlərinə kredit resurslarının istifadəçilərinin tiplərinə, təminat xarakterinə,
pul vəsaitlərinin ödəniş formalarına görə fərqlənən kreditlərin verilməsi (aktiv
ə
məliyyatların xüsusi növü kimi zəmanətli əmanətlər istisna təşkil edə bilər) ilə
bağlıdır.
Kreditlərin müxtəlif növlərinin təsnifatını vermək çox çətindir. Ona görə də
indiyədək istər ölkə, istərsə də xarici ədəbiyyatda kreditlərin vahid təsnifatı
yoxdur. Lakin hazırda onların spesifik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, keçid
iqtisadiyyatı kommersiya banklarını qısa müddətə kredit verməyə məcbur edir.
Bu, kreditlərin çox sürətlə qiymətdən düşməsi prosesi ilə şərtlənir. Mövcud
şə
rait uzunmüddətli istehsal dövrlü müəssisələri çox ağır vəziyyətə qoymuşdur,
belə ki, bu məqsədlər üçün alınmış kreditlərin dövranı daha qısa zaman kəsiyini
31
ə
hatə etdiyindən və ölçüyə gəlməyən dərəcədə böyük gəlir gətirdiyindən, ticarət
- vasitəçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmaq daha əlverişlidir.
Kommersiya bankları özlərinin sərəncamlarında olan həm özlərinin, həm
də cəlb olunmuş vəsaitləri ssuda verməklə, faiz alırlar. Faiz kreditora ssuda
kapitalı əvəzinə ödənilən qiymət şəklində çıxış edir. Onun həcmi kredit
resurslarına olan tələb və təklifdən asılıdır.
Bank xidmətləri müştərinin tapşırığı üzrə sonuncunun xeyrinə müəyyən
ödənişlə bank əməliyyatlarının aparılmasıdır. Praktikada bank xidmətləri üç
qrupa bölünür:
• tədiyye dövriyyəsinə şəraitin yaradılması (kommersiya bankları tərəfindən
müştərilərin vəsaitləri hesabına nəqd və nəqdsiz ödənişlərin aparılması),
valyuta və qiymətli metallarla, veksellərin və çeklərin inkassasiyası və s.
yolu ilə əməliyyatların həyata keçirilməsi;
• müştərilərin qiymətli kağızlarının saxlanılması, habelə onların idarə
aparılması;
• dünyanın aparıcı ölkələrində geniş inkişaf etmiş əmlakın (etibar olunmuş və
ya trast əməliyyatlar) idarə olunması.
Bəzən "bank xidməti" anlayışı ilə "bank məhsulu" anlayışını bir - biri ilə
bağlayırlar və sonuncudan söhbət açıldıqda aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
• maddi xidmətlər, yəni banklar tərəfindən maddi nemətlərin müştərilərə
çatdırılması məqsədilə göstərilən xidmətlər. Bu halda əlavə dəyər yaradılır
ki, o da əmtəənin (malın) dəyəri (qiyməti) üzərinə artırılır;
32
• kadrların
hazırlanması
və
yenidən
hazırlanması,
müştərilərin
məlumatlandırılması və onlara konsaltinq keçirilməsi, analitik tədqiqatların
apanlması və onların nəticələri üzrə ictimaiyyətin məlumatlandırılması, bank
işçilərinin etika normalarının yaradılması.
Kommersiya banklarının öz əməliyyatları ikinci dərəcəli rol oynayır.
Məsələn, bank digər hüquqi şəxslərin təsisçisi kimi çıxış edə, hər hansı istehsal
və ya sosial - mədəni təyinatlı obyektin tikintisində iştirak edə bilər.
Kommersiya bankları zəmanət verə bilər. Onlar öz şəxsi hesablarına müxtəlif
avadanlıq və əsas vəsaitlər ala bilərlər. Bankın öz şəxsi əməliyyatlarına
aşağıdakılar da aiddir: öz əməkdaşlarının əmək haqlarının ödənilməsi, istehsalat
və sosial - inkişaf fondlarının və maddi həvəsləndirmənin bölüşdürülməsi, öz
təsisçilərinə dividendlər ödəmək və s.
Son vaxtlar banklar daha çox onlar üçün xarakterik olmayan əməliyyatları
daha aktiv həyata keçirməklə, özleri üçün qeyri - ənənəvi maliyyə sahibkarlığı
sferasına daxil olaraq, daim göstərdikləri xidmətlərin dairəsini genişləndirərək
və keyfiyyətini yüksəldərək, yeni perspektiv müştərilərin cəlb edilməsi uğrunda
rəqabət aparırlar. Faktiki olaraq kommersiya bankları təsisatları o qədər
rəngarəngdir ki, onların dəqiq fərqləndirilməsi doğrudan da qeyri - müəyyəndir.
Bu onunla bağlıdır ki, "müasir" banklar ən rəngarəng əməliyyat növləri ilə
məşğul olurlar.
Şə
rti olaraq bankın öz hesabına əməliyyatlarını (onlar da bank
ə
məliyyatları kimi aktiv və passiv ola biler, amma daxili bütövlük növü olması
33
üzünden struktur əlahiddəliyinə iddialıdır) da fərqləndirmək olar ki, bunlara da
müxtəlif müddətlilik və tələbetmə şərtlərinə (ssudanın ödənilməsi) görə
ə
məliyyatlar aiddir: veksellərin verilməsi, xarici valyuta, qiymətli kağızlar və
ə
lvan metallarla və s. ile ticaret.
Hazırda bankların fəaliyyətində getdikcə daha çox universallaşma baş verir
ki, bu da nəinki təkcə pul vəsaitləri və maliyyə resurslarının bütün mərhələləri
və dövriyyə sferalarını əhatə etməyi deyil, həm də məsləhətvermə (konsaltinq),
ayrı - ayrı şəxslər və təşkilatların (hətta dövlətlərin) vəsaitlərinin idarə
olunmasında pul və maliyyə prosesləri barədə informasiyanı, pul
ə
məliyyatlarının texniki təmin olunmasını, pul dəyərlərinin və istehsalat
sırlarının mühafizəsi və s. genişləndirir.
Belə bir qayda yaranır ki, müştəri lazımi xidmətlər siyahısını elə öz
bankında ala bilər. Öz ənənəvi fəaliyyətlərindən imtina etməyən banklar,
fəaliyyətin digər sferalarına daha aktiv şəkildə müdaxilə edirlər, müştərilərə
bütün maliyyə xidmətləri kompleksi üzrə qulluq etməyi öz üzərlərinə götürürlər.
Banklar birbaşa kreditləşdirmə formalarını özlərinə tabe etməyə çalışaraq,
ş
irkətlərin vekselləri ilə ticarətə girir, səhmlərlə birja əmaliyyatları aparır, ayrı -
ayrı şəxslərə məxsus olan qiymətli kağızlr paketinin idarə olunmasına və s.
girişirlər.
Ə
gər bank yuxarıda sadalanan xidmətləri tam həcmdə yerinə yetirə
bilmirlərsə, onda o müştərini itirməkdə risk edir. Banka bu xidmət forması da
ə
lverişlidir, belə ki, müştərilərin dosyesinin tərtib olunması üçün vaxta və
34
məsrəflərə qənaət edilir (çünki bir dosyedən bank bir neçə bölməsi istifadə edilə
bilər), bankın əməliyyatlara və müştərilərin fəaliyyətinə nəzarət imkanları artır
(o mütəmadi olaraq müştərinin bütün fəaliyyəti haqqında, onun kommersiya və
şə
xsi işləri və əlaqələri barəsində müntəzəm və bitkin məlumat alır).
Belə şəraitdə kommersiya bankları fəaliyyətlərini genişləndirmək yolu ilə,
yeni, bank bazarının daha yüksək riskli seqmentləri üzrə xidmət göstərməklə
bağlı öz iqtisadi durumlarını qorumağa çalışırlar ki, bunlara da aşağıdakılar
aiddir:
• tərpənməz kommersiya əmlakı üzrə sövdələr və borc vəsaitlərinin yüksək
payı üzrə əməliyyatlar (bir çox hallarda bu, kredit risklərinin çoxalması ilə
bağlıdır);
• öz kapitallarının kifayətliliyinə dair tələblərin daha da unifikasiyası və
sərtləşdirilməsi ilə bağlı kommersiya bankları üçün daha böyük əhəmiyyət
kəsb edən daha gəlirli, amma yüksək risklə bağlı balansı ötmüş əməliyyatlar
(faiz və valyuta svopları, rezerv akkreditivləri, ssudalar üzrə öhdəliklər,
onların satılması və otürülməsi, habelə zəmanət verilməsi);
• kommersiya banklarının diler əməliyyatlarda törəmə instrumentlərlə iştirak
etmələri; bu, onlar üçün yeni fəaliyyət növlərindən biri sayılır. Bu halda
kommersiya bankları nəinki öz müştərilərinin tapşırığı ilə, həm də
ə
məliyyatlarının gəlirliliyini artırmaq məqsədilə özləri müstəqil şəkildə
törəmə instrumentləri əldə edirler;
35
• sığortalama, trast (vəkalətli) əməliyyatlar kimi qeyri-bank sektorlarında
xidmətlər göstərmək.
Trast (vəkalət) əsasında müştərilərin vəsaitlərini cəlb edən banklar (onların
sahibləri) müştəri qarşısında, əgər onlar bu vəsaitlərin yerləşdirilməsi zamanı "adi
ehtiyatlılığı" pozmayıblarsa, onda onların əmanətlərinin toxunulmazlığına
cavabdeh deyillər. Trast işi anqlo-saks dövlətlərin mülki hüququnda mövcud olmuş
bir sıra spesifik institutlar əsasında ABŞ - da meydana çıxmış və inkişaf etmişdir.
Vaxtilə Amerikanın bankirlər assosiasiyası trast işinə belə tərif vermişdilər: "Bu,
vəsiyyətlərin icrası, əmlakın vəkalətnamə üzrə idarə olunması və fiziki şəxslər,
yoldaşlıqlar (birliklər), assosiasiyalar, təsərrüfat korporasiyaları, habelə açıq
ictimai, tədris, mədəni və xeyriyyə təsisatları və hökumət orqanları üçün
mümkün sayılan bütün hallarda agent tapşırıqlarının yerinə yetirilməsidir". Trast
ili XIX əsrin ortalarından daha çox kommersiya banklarının əllərində cəmləşir
və hətta, məsələn, etimadlı şəxs hüquqi firma və ya fərdi şəxs olduqda belə,
faktiki olaraq əməliyyatları, agent kimi fəaliyyət göstərən bank aparır.
Qiymətli kağızlara yatırılmış varidatın idarə olunması, faktiki olaraq
kommersiya banklarının əsas trast emeliyyatlarından ibarətdir. Bu halda bank
müştərinin varidatını birbaşa idarə etmir, yalnız agent, mühafiz funksiyasını
həyata keçirir, bir qayda olaraq, investisiyalar üzrə məsləhətçi kimi çıxış edir və
bu yolla da müştərinin müxtəlif qiymətli kağızlara yatırımlar yapmasına əsas
təsir göstərir. Bununla da trast əməliyyatlar vasitəsilə bankın qiymətli kağızlar
bazarına, ilk növbədə fond birjasına təsiri artır. Hazırda kommersiya bankları
36
korporasiyaların istiqrazları üzrə etimadlı nümayəndəsi kimi çıxış edir, qiymətli
kağızların emissiyasına texniki xidmət göstərir, qiymətli kağızların
emissiyasına, alqı - satqı zamanı səhmlərə verilən hüququn ötürülməsini həyata
keçirir,
səhmlərin
emissiya
məbləğinin
ş
irkətin
(korporasiyanın)
nizamnaməsində təsbit olunmuş həddən yuxarı olmamasına nəzarət edir ve s.
XX əsrin ikinci yarısında ABŞ - da fərdi fondlardan fərqli olaraq, idarə
edilməsi onlara etibar olunmuş nisbətən kiçik (50 min dollardan az) pul
vəsaitlərini toplayan kollektiv trast fondlar adlanan əməliyyatlar yayılmağa
başlandı. Bu halda toplanılmış pul vəsaitlərinin idarə olunması vahid trast kimi
həyata keçirilir. Digər forması isə sənaye, ticarət və nəqliyyat korporasiyalarının
pensiya fondlarının banklar tərəfindən idarə olunmasıdır. ABŞ - da banklar
tərəfindən idarə olunan pensiya fondlarının 60 % - ə qədəri tam investisiya
müstəqilliyi şərti ilə onlara verilmişdir. Xarakterik haldır ki, ABŞ - da banklar
tərəfindən idarə olunan özəl trast hesablarının 40 % - dən 50% - ə qədərini elə
yatırımlar təşkil edirdi ki, onlar üzrə banklar heç nə ilə məhdudlaşmayan hüquqa
malik idilər (məsələn, alqı və satqı, səhmdarların iclaslarında səsvermə). Yerdə
qalan 50 - 60 % səhmlər üzrə vəsiyyətçilər, etimad göstərənlər məhdudiyyətlər
qoyulurdu.
Dostları ilə paylaş: |