Rbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Az



Yüklə 0,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/6
tarix04.12.2019
ölçüsü0,57 Mb.
#29793
1   2   3   4   5   6
adigozaliv abdulrahman


 
 

75 
 
3. Fəsil. Kommersiya banklarının gəlir və xərclərinin, 
mənfəətinin formalaşdırılması
 
3.1. Kommersiya banklarının gəlirləri və xərcləri 
Kommersiya  banklarının  gəlir  mənbəyinin  əsasını  fəaliyyətinin  müxtəlif 
növləri təşkil edir. Bank fəaliyyətinin elementləri aşağıdakdardır. 
-
 kredit fəaliyyəti, 
-
 diskont-fəaliyyət, 
-
 mühafızə fəaliyyəti, 
-
 bankın zəmanətli fəaliyyəti, 
-
 qiymətli kağızlarla fəaliyyət,  
-
 əmanətçilərin tapşırğına əsasən depozit qoyuluşuna, 
-
 əməliyyatların icrasına əsaslanan fəaliyyət, 
-
 digər banklar ilə müxbir münasibətlərin şəbəkəsinin fəaliyyəti, 
-
 qeyri-ənənəvi bankın xidmətlər şəbəkəsinin fəaliyyəti.  
Kredit  fəaliyyəti iki əsas elementdən ibarətdir: 
•  faiz  mükafatı  müqabilində  müştərilərə  və  digər  kommersiya  banklarına 
kreditin və sərbəst resursların müvəqqəti istifadəyə verilməsi. 
•  kredit  fəaliyyətinin  ikinci  hissəsi  digər  bankda  banklararası  kredit  və  ya 
müddətli  depozit  forması  ala  bilər.  Kredit  fəaliyyətində  gəlir  faiz  şəklində 
çıxış edir. 

76 
 
Diskont-fəaliyyəti bank tərəfindən ödənilməmiş veksellərin, çeklərin, müəyyən 
güzəştlər  ilə  diskontların  alınması  deməkdir.  Diskont-fəaliyyətin  müxtəlif 
növlərindən biri də bankın faktorinq əməliyyatlarıdır. 
Faktorinq əməliyyatları növə bölünür: 
•  reqress hüququna malik;  
•  reqress hüququ olmayan. 
I halda bank, borcu vaxtı-vaxtında ödəmədiyinə görə tədavülçünü cərimə edir. 
II halda  isə  bank  bu  cür  hüquqa  malik  deyil.  Ona  görə  də,  bank 
faktorinq  əməliyyatına  dair  mükafat  tələb  etdikdə  daha  böyük  təhlükə 
ilə  qarşılaşır.  Belə  ki,  tədarükçünün  satılmış  məhsulunun  gəlirini  azaldır 
və satılmış əmtəə  malının dəyəri mislində güzəşt  təyin edir. Güzəştin miqdarı iki 
element əsasında müəyyən olunur: 
•  bankın  kredit  ehtiyatlarından  müxtəlif  xassəli  alqı-satqı  prosesində 
istifadə edilməsi; 
•  xidmətlərin göstərilməsinə görə komissiyon mükafatlandırma. 
Bu  mükafatın  məbləği  də  öz  növbəsində  faktorinq  əməliyyatının  növləri  ilə 
ə
laqədar təhlükədən asılı olaraq hələ də dəqiq müəyyən olunmur. 
Faktorinq  əməliyyatları  zamanı  komissiya  ehtiyatların  dəyərinə  görə  faiz 
ödənişlərinin,  tələblərdən  asılı  faizlərin  vasitəsilə  müəyyən  olunan  diskontun 
parametrlərinin əmələ gətirdiyi çətinliklər ilə qarşılaşır. Faktorinq əməliyyatlarının 
(FƏ) gəliri bankın faiz mədaxilinə aiddir. 

77 
 
Mühafizə  fəaliyyəti  bank  əməliyyatlarına  uyğun  olan  trast  (etibarlı)  və  agent 
xidmətlərinə əsaslanır. Fəaliyyətin bu növü müştərinin əmlakının idarə edilməsinə 
və  bu  əmlak  ilə  bilavasitə  bağlı  olan  tapşırıqlar  üzrə  ayrı-ayrı  konkret 
ə
məliyyatların  icrasına  görə  bankın  gəlir  mənbəyidir.  Məsələn:  trast  müqaviləsi 
ə
sasında  bank  müştərinin  pul  vəsaitinin  hesablarda  yerləşdirilməsi  və  müştərini 
müəyyən  gəlirlə  təmin  etmək  vəzifəsini  öhdəsinə  götürür.  Trast  əməliyyatları 
zamanı müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq müştərinin gəliri bankın mədaxilindən 
az  da  ola  bilər.  Deməli,  agent  əməliyyatlarından  fərqli  olaraq  trast  xidmətlərinə 
görə komissiya daha yüksək göstəricilərə malik olur. Bu xüsusiyyət trast xidmətləri 
müqabilində  komissiyon  mükafatın  quruluş  tərkibini  müəyyən  edir.  Buraya 
ə
mlakın  idarə  olunmasına  dair  qiyməti  təyin  edilmiş  mükafat  və  iş  fəaliyyətinin 
nəticəsinə görə mükafatlandırma daxildir. 
Qiyımtli  kağızlarla  fəaliyyati  -  bankın  qiymətli  kağızlar  buraxmasından, 
qiymətli  kağızların  bazarda  reallaşmasından,  ikinci  növ  bazar  sistemində  digər 
emitent  idarələrin  qiymətli  kağızları  ilə  təşkil  olunmuş  əməliyyatlardan, 
müəssisələrin  özəlləşdirilməsi  ilə  əlaqədar  xidmətlər  şəbəkəsindən  ibarətdir. 
Kommersiyanm  bu  növündən  gələn  bankın  gəliri  şəxsi  və  emitent  idarələrin 
qiymətli  kağızlarının  alqı-satqının  kursu  üzrə  fərqlər,  özəlləşmə  xidmətlərinin 
tapşırıqları əsasında toplanılır. 
Bankın  zəmanətli  fəaliyyati  daima  gəlir  gətirir.  Müştərilə  hesablaşmaların 
təşkili  və  kreditləin  alınması  üçün  müxtəlif  növlü  zəmanətlərin  verilməsi 
müqabilində  bank  pul  mükafatı  ala  bilər.  Lakin  bankın  təmənnasız  zəmanətli 

78 
 
fəaliyyəti də mövcuddur. Bu, müştəri bankın şəxsi imicini qoruduğu an və sərfəli 
xidmətlərin icrası zamanı baş verir. 
Ə
manətlərin  cəlb  edilməsi  və  əmanətçinin  tapşınğına  əsasən  əməliyyatların 
icrası  ilə  bağlı  faaliyyət. 
Fəaliyyətin  bu  növü  gəliri  növbəti  üsullar  vasitəsilə 
almağa imkan yaradır: 
•  komissiyon mükafatlandırmaya əsasən: 
a)hesabların açılmasma görə; 
b)hesablaşmaların aparılmasına görə. 
•  əyyən dövr üçün təyin edilmiş komissiya (pul vahidi ilə
•  Dövriyyədəəldə olunan komissiya. (dövriyyəyə görə %-lə 
a) hesab üzrə əməliyyat siyahısının  təqdimatı; 
b) 
qapalı hesablar: 
с
)  hesablaşma  xarakterli  əməliyyatlarm  və  ya  nağd  pulların 
verilməsinin həyata keçirilməsi üzrə. 
Bank  digər  bank  birliklərinə  verdiyi  kreditlərdən  nxüəyyən  qədər  faiz  əldə 
edirsə,  bu  zaman  gəlir  mənbəyi  kimi  müxhir  münasibətləri  çıxış  edir.  Gəlir  faiz 
tarifinin  səviyyəsindən  və  köçürülmə  qaydasından,  kreditin  verilmə  müddətinin 
uzadılmasından asılıdır. 
Qeyri-ənənavi  bank  xidmətlərin  gəliri  lizinq,  məlumat,  məsləhətləşmə, 
valyuta dövriyyəsi (dəyişkən), müştəriləriyə bank tədrisi xidmətlərindən toplanmış 
mədaxildir.  Lizinq  əməliyyatlarının  gəlirinə  lizinq  ödənişləri,  faiz  ödəncləri  və 
xidmətlərə dair mükafat daxildir. 

79 
 
Bank  əmlakının  reallaşması  üzrə  birdəfəlik  sazişlər  ilə  əlaqddar  olan 
gözlənilməyən  gəlirlər.  Bu  cür  mədaxil  balans  qiymətləri  üzərində  bazar 
qiymətlərinin  artımı  nəticəsində  əmələ  gəlir.  Əks  təqdirdə  əməliyyatlar  məsrəflər 
ilə  sıx  bağlı  olur.  Bu  da  bankın  bilavasitə  itkilərinə  səbəb  olur.  Beləliklə, 
kommersiya  banklarının  gəlirinin  hər  bir  növünü  quruluşuna  əsasən  3  qrupa 
bölmək mümkündür: 
•  faiz gəliri; 
•  bankın xidmətləri nəticəsində komission ödəmələrdən əldə olunan gəlir; 
•  digər növ gəlirlər (buraya bazarda baş verən möhtəkir əməliyyatlardan əldə 
olunan  gəlir,  satılmış  əmlakın  balans  və  bazar  qiymətləri  arasındakı  fərq, 
qiymətli  kağızların  və  digər  aktivlərin  yenidən  qiymətləndirilməsi,  alınmış 
cərimələr, şikayətlər aiddir). 
Sadalanan xidmət növləri üzrə gəlirlər banka ödəmələrdəki yubanmaları, bank 
risklərini  ört-bastır  edir,  və  mənfəətini  yaradır.  Gəlirin  digər  xüsusiyyətlərindən 
biri  onun  dəyərlilik  xassəsidir.  Bank  bazarında  qiymətlər  tələb  və  təklifin  təsiri 
nəticəsində müəyyənləşir. Bununla bərabər gəlirin hər bir növü spesefik cəhətləri 
ilə fərqlənir. 
Kredit  faizi  dəyərin  müvəqqəti  istifadəsinin  özünəməxsus  qiymətidir.  Kredit 
faizi  növlərinin  təsnifatı  kreditin  növlərinə,  (kommersiya  faizi,  bank  və  istehsal 
faizi) kredit idarələrinin növlərinə (milli bankın qeydiyyat faizi, bank və lombard 
faizi), kreditin müddətinə (qısamüddətli kreditlər və ya pul vəsaiti bazarının tarifi, 
uzunmüddətli  kreditlər  və  ya  istiqraz  vərəqələrinin  tarifi),  kreditlərin  növlərinə 

80 
 
(overdraft  üzrə  dövriyyə  vəsaitləri  vasitəsilə  kredit  faizləri,  buraya  veksellərin 
uçotuna, məqsədli kreditlərə dair faizlər də aiddir), əməliyyatların növlərinə (kre-
ditlər, banklararası kreditlər, depozitlər üzrə faizlər), köçürmə üsullarına (sadə və 
mürəkkəb, adi və dəqiq köçürmələr) əsaslanır. 
Növündən  asılı  olmayaraq  razılaşdırılmış  kredit  faizi  kommersiya  bankları 
üçün  zəruri  olan  kredit  ehtiyatları  və  marjaların  qiymətləri  əsasında  müəyyən 
olunur.  Bu  zaman  kredit  ehtiyatlarının  qiyməti  real  surətdə  nəzərə  alınır. 
Ehtiyatların  real  qiymətinin  bazar  qiymətləri  normasından  kənara  çıxması  zəruri 
ehtiyatlarının təsiri nəticəsində baş verir. Bank üçün faiz marjasının kifayət qədər 
olması  ümumi  bank  vəsait  ödənişinin  yubanmalarının  qarşısını  alır  və  mədaxili 
artırır. Bundan başqa, razılaşdırılmış faiz inflyasiyannın və bank təhlükəsinin artım 
dərəcəsini nəzərə almalıdır. 
Komissiya - bank əməliyyatları xidmətlərinin mükafatlandınlmasının adıdır. O, 
latınca  «comissio»  sözündən  əmələ  gəlmişdir  ki,  bu  da  tərcümədə  «tapşırıq» 
deməkdir.  Onun  miqyasının  müəyyənləşdirilməsinə  xidmətlərin  maya  dəyəri  və 
zəruri  mənfəət  daxildir.  Lakin  təklif  və  tələbdən  asılı  olaraq  komissiya  (mükafat 
tarifi) maya dəyərindən yüksək və ya aşağı ola bilər. Xidmətlərin maya dəyərinə və 
onun  bazar  qiymətləri  normasından  kənara  çıxmasına  daimi  nəzarət  olunmalıdır. 
Bunun əsasında xidmətlərin inkişafının istiqamətləndirilməsi və xidmətlərin maya 
dəyərinin azaldılmasına dair tədbirləri haqqında məsələlər öz həllini tapır. 
Gəlir mənbəyi тüəууəп qədər sabit və qeyri-sabit növlərə bölünür. Müəyyən 
qədər  sabit  gəlir  mənbəyinə  bank  xidmətlərinin  faizli  və  faizsiz  mədaxilini  aid 

81 
 
edirlər.  Qeyri-sabit  gəlir  mənbəyinə  isə  qiymətli  kağızların  ikinci  bazarında 
qabaqcadan  nəzərə  alınmayan  əməliyyatlar  vasitəsilə  əldə  olunmuş  mədaxil 
daxildir.  Müasir  şəraitdə  bir  çox  banklar  qeyri-sabit  gəlir  mənbəyinə  valyuta 
ə
məliyyatlarının mədaxilini də aid edirlər. Bankın inkişafının arzu olunan cərəyanı 
(istiqaməti)  sabit  gəlir  mənbəyinin  artımı,  mədaxilin  artımına  qeyri-sabit  gəlir 
mənbəyinin təsir etməməsidir. 
Kommersiya banklarının  xərclərini qeydiyyat üsulları və növlərinə görə təsnif 
etmək mümkündür.  
Növünə görə məsrəfləri: 
-faizli məsrəflər, 
-faizsiz məsrəflər, 
-digər məsrəflərə ayırd edilir. 
Faizli  məsrəflər  müddətli  depozitlər  və  əmanət  qoyuluşlarından  müştərilərə 
ödənilmiş  faizlərdən  təşkil  olunur.  Buraya  eləcə  də  digər  bankların  depozitləri, 
kredit əməliyyatları, qiymətli kağızların buraxılışı da daxildir. 
Faizsiz  məsrəflər  -  bank  tərəfindən  qiymətli  kağızlar  üzrə,  xarici  valyuta, 
kassa və hesablaşma əməliyyatlarına sərf olunan məsrəflər aiddir. 
Digər məsrəfləveksel üzrə diskont əməliyyatları, vergilərin ödənilməsi, qiymətli 
kağızlar bazarında spekulyativ əməliyyatların itkiləri, valyuta bazarı əməliyyatları, 
bank əmlakının satışına aid ehtiyat vəsaitlərinin təşkili ilə sıx əlaqədardır. 
Qeydiyyat  üsuluna  əsasən  1998-ci  ilə  qədər  məsrəflərin  3  qrupu  ayırd 
edilirdi: 

82 
 
•  bankın əməliyyat və digər məsrəfləri; 
•   idarəetmə aparatının təminatı üçün sərf olunan məsrəflər; 
•  bank tərəfindən ödənilən cərimələr.. 
Bankın  əməliyyat  və  digər  məsrəflərinə  bank  tərəfindən  ödənilən  vergilər, 
cəlb edilmiş vəsaitlərə görə ödənilən faizlər, əsas fondların amortizasiyası, qeyri-
maddi  aktivlər,  icarə  məsrəfləri,  reklam  xərcləri,  hesablaşma  mərkəzlərinin
 
xidmətlərinin  ödəniş,  poçt  və  teleqraf  xərcləri,  təhsil  məsrəfləri,  blank  məsrəfləri 
məlumatın  maqnit  daşıyıcıları,  məxfi  sənədlər  və  qeyri-maddi  xüsusiyyətli 
məsrəflər  də  aiddir.  Göründüyü  kimi  əməliyyat  məsrəfləri  faizli,  faizsiz  və  digə
məsrəflərə bölünür.
 
Ikinci  qrupa
  -  idavəetmə  aparatının  təminatına  sərf  olunan  xərclər  aiddir. 
Ə
mək  haqqı,  mükafat,  sosial  yönlü  fondlara  pul  vəsaiti  köçürmələri, 
binaların,avadanlığın  və  yüngül  nəqliyyatın  təminatına  sərf  olunan  xərclər, 
mühafizə, məzuniyyət və dəftərxana məsrəfləri. Xüsusiyyətinə görə bu qrup faizsiz 
məsrəflərə daxildir.
 
1999-cu  ildən  etibarən  hesabların  yeni  planı  sadalanan  əməliyyat 
məsrəflərinin bir neçə qrupa bölünməsini nəzərdə tutur. Bunun üçün ikinci dərəcəli 
sərbəst balans hesabları açılır (tərtib olunur): 
•  cəlb edilmiş kreditlərin ödəniş faizləri, 
•  cəlb olunmuş vəsaitlər üzrə hüquqi şəxslərə ödənilən faizlər, 
•  depozitlər üzrə fıziki şəxslərə ödənilən faizlər, 
•  qiymətli kağızlar üzrə əməliyyatların məsrəfləri, 

83 
 
•  xarici valyuta əməliyyatlaının məsrəfləri? 
•  digər xərclər. 
Bebliklə,  qeydiyyatın  yeni  sistemi  kəmiyyət  əlamətlərinə  əsasən  məsrəflərin 
daha dəqiq təsnifatını təqdim edir, faizli və faizsiz məsrəfləri fərqləndirməyə imkan 
verir, bank fəaliyyəti haqqında tam məlumat ilə təmin olunur. 
Bəzi məsrəflər bankın xərcləri hesabına aiddir. Milli qanunauyğunluğəsasə
bu  məzuniyyət,  şəxsi  avtomaşınlarda  xidməti  səfərlər  kompensasiyası,  elan, 
banklararası kreditin ödəniş məsrəfləridir. 
«Hesabat ilinin mədaxil və itkilərinə» dair məsrəfləri qrupunu da ayırd etmə
olar: qanunsuz yeyintilər itkisi, kassa əməliyyatları üzrə çatışmayan
  vəsait, saxta 
pul  vəsaitinin,  qəpiklərin  qəbulu  nəticəsində  yaranan  itkilər.  Bütün  bu  məsrəflə
təminatına görə bankın bilavasitə itkiləri deməkdir.
 
 
 

84 
 
3.2    KOMMERSİYA  BANKLARININ  GƏLİR  VƏ  XƏRC 
SƏVİYYƏSİN QİYMƏTLƏNDİRlLMƏSİ 
Kommersiya  bankının  gəlir  səviyyəsinin  qiymətləndirilməsinin  əsas  üsulları 
kimi bunları ayırd etmək mümkündür: 
•  gəlir mənbələrinin struktur təhlili; 
•  maliyyə əmsalları sisteminin təhlili; 
•  amillərin təhlili. 
•  Struktur  təhlilin  maqsədi  -  əsas  gəlir  mənbəyini  aşkar  etməkdən  və  onu 
sabitlik  nöqteyi  -  nəzərindən  qitmətləndirməkdən,  gələcəkdə  də  artım 
perspektivlərini qoruyub saxlamaqdan ibarətdir. 
Misal kimi növbəti təhlil modelini göstərək (cədvəl 3.1). 
Gəlir mənbələrinin təhlili modeli.                 Cədvəl 3.1 
Göstərici 
Bank A 
Bank B 
2010-
cu il 
2011-
ci il 
2012-
ci il 
2013-
cü il 
2014-
cü il 
2015-
ci il 
I. Sabit gəlir 
mənbəyi 
Faizli gəlir 
 
 
420 
 
 
510 
 
 
630 
 
 
1000 
 
 
1200 
 
 
1300 
Faizli məsrəf 
50 
30 
500 
440 
510 
650 
Faizli marja 
170 
10 
130 
560 
690 
650 
Faizsiz gəlir 
40 
45 
50 
120 
150 
195 
Faizsiz məsrəf 
50 
60 
65 
140 
160 
190 
Faizsiz  gəlirin 
fazisiz  məsrəf 
(+), 
"yük"(-) 
üzərində 
üstünlüyü 
 
 
-10 
 
 
-15 
 
 
-15 
 
 
-20 
 
 
-10 
 
 
+5 

85 
 
Sabit 
gəlir 
mənbələrinin 
cəmi 
 
160 
 
155 
 
115 
 
540 
 
670 
 
655 
II.  Qeyri-sabit 
gəlir mənbələri 
Bazarda 
spekulyativ 
ə
məliyyatlardan 
alınan 
gəlirlər(+), 
itkilər(-) 
 
 
 
 
 
+40 
 
 
 
 
+250 
 
 
 
 
+5 
 
 
 
 
-16 
 
 
 
 
+25 
Gözlənilməyən 
(qeyri-adi) 
ə
məliyyatlarda 
alınan 
gəlirlər(+), 
itkilər(-) 
 
 
+25 
 
 
+40 
 
 
+20 
 
 

 
 

 
 

Qeyri sabit 
gəlir 
mənbələrinin 
cəmi 
 
 
+25 
 
 
+80 
 
 
+270 
 
 
+5 
 
 
-16 
 
 
+25 
III.Digər 
məsrəflər 
Ehtiyatların 
kreditlər üzrə 
ödənilməsinə 
köçürmələr 
 
 
 
20 
 
 
 
30 
 
 
 
30 
 
 
 
20 
 
 
 
10 
 
 
 
10 
Vergilər 
20 
15 
10 
50 
70 
100 
Xalis mənfəət 
145 
190 
345 
475 
574 
570 
 
Cədvəl  3.1  -  dən  göründüyü  kimi  A  və  B  banklarının  gəliri  əsas  etibarilə 
sabit gəlir mənbələrinin hesabına formalaşmışdır. Yalnız A bankı üçün 2010 - cu 
il  istisna  şəkil  almışdır.  Üç  il  ərzində  A  bankının  gəliri  145  milyon  manatdan 
345 milyon manata kimi və ya 2,4 dəfə artdığı halda B bankında bu göstərici 37 

86 
 
% - ə qədər artıma məruz qalmışdır (415 milyon manatdan 570 milyon manata 
kimi). Lakin A bankının ən yaxşı nəticələrə nail olduğunu hesab etmək olmaz. 
Çünki 2012 - ci ildə artım gəlirin spekulyativ mənbələri sayəsində əsas etibarilə 
təmin  olunmuşdur.  A  bankı  faiz  marjasının  6  -  11%  -  i  qədər  böyük  "yükə" 
malik  olur.  B  bankında  faizsiz  gəlir  ilə  məsrəflər  arasındakı  mənfi 
parçalanmanın nisbi həcmi daha az olmuş (1 - 4 % faiz marjası), 2015 - ci ildə 
isə "yük" ləğv olunmuşdur. 
Kommersiya  bankının  gəlir  və  məsrəflərinin  qiymətləndirilməsinin  əsas 
üsulları  kimi  qeyd  etdiyimiz  kimi,  gəlir  və  məsrəflərin  nisbi  səviyyəsini 
xarakterizə edən maliyyə əmsallarının hesablanmasını da daxil etməklə struktur 
təhlil,  gəlir  və  məsrəflərin  dinamikliyinin  təhlili  təşkil  edir.  Üsulların  vəhdəti 
bankın  gəlir  və  məsrəflərinin  kəmiyyət  və  keyfiyyət  baxımından  qiymət 
verməyə icazə verir. 
Bank  gəlirlərinin  struktur  təhlilinin  məqsədi  isə  gəlir  mənbələrinin 
sabitliyinin  qiymətləndirilməsi  və  gələcəkdə  qorunması  üçün  onların  əsas 
növlərinin aşkar olunmasından ibarət olur. Təhlil ötən illər ərzində əldə olunan 
faktiki  məlumatların  əsasında  aparılır.  Xarici  ölkələrin  təcrübəsində  minimum 
üç il uzun müddət kimi qəbul olunur. 
Birinci  qrupa  təbiətcə  sabit  olan  bank    xidmətlərinə  görə  komissiya 
şə
klində çıxış edən  fazili və ya  faizsiz gəlir, yəni əməliyyat gəlirləri aid olur
İ
kinci qrupa bazarda həyata keçirilən əməliyyatlardan əldə olunan gəlirlər, yəni 
möhtəkir  gəlirlər, 
eləcə  də  aktivlərin  yenidən  qiymətləndirilməsindən  əldə 

87 
 
olunan  gəlirlər  və  birdəfəlik  xarakterli  nəzərdə  tutulmayan  gəlirlər  aid  olur. 
Digər  birdəfəlik  gəlirlər  qeyri  -  sabit  olur.  Bankın  ümumi  gəlirlərinin  artım 
tempinin  və  məbləğinin,  vəsaitlərin  daxil  olmasının  bu  ikinci  qrupu  tərəfindən 
təyin olunması arzuolunmazdır. 
Bank məsrəflərinin struktur təhlili onların növlərinin, artım templərinin və 
amillərinin aşkar olunması üçün həyata keçirilir. 
Srtuktur  təhlilin  ümumi  nəticələrinə  əsasən  bankın  gəlir  və  məsrəflərinin 
ə
sas növlərinin daha dərin tədqiqatı həyata keçirilir. Məsələn, faizli gəlirin təhlili 
zamanı  onun  mənbələr  baxımından  strukturu  (daxili  kreditlər,  banklararası 
kreditlər, qiymətli kağızlar, lizinq və digər əməliyyatlar), onun həcminə verilən 
kreditlərin və faiz dərəcələrinin təsiri, əməliyyatların ayrı - ayrı növləri üzrə faiz 
gəlirinin  nisbi  səviyyəsi,  faizli  marjanın  dinamikası  tədqiq  olunur.  Faiz 
marjasının enməsi ənənəsi bankın müflis olmasının göstəricisidir. 
Faizsiz  gəlirin  təhlili  kreditsiz  xidmətlərin  ayrı  -  ayrı  növləri  baxımından 
onun  strukturunun,  bu  xidmətlər  bazarında  bankın  mövqelərinin  qorunması  və 
möhkəmləndirilməsi  ehtimalının,  xidmətlərin  qiyməti  ilə  maya  dəyərinin 
qarşılıqlı  nisbətinin,  faizsiz  gəlirin  elementlərinin  həcminin  dəyişilməsi 
səbəblərinin öyrənilməsi kimi elementlərdən ibarət olur. 
Xərclərin  ərtaflı  təhlili  zamanı  faizli  və  faizsiz  məsrəflərinin  qarşılıqlı 
nisbətinə,  bankın  iş  təminatının  məsrəfləri  ilə  əlaqədar  məsrəflərin  payına,  o 
cümlədən  də  inzibati  -  təsərrüfat  məsrəflərinin,  riklərin  ödənilməsi  ilə  bağlı 

88 
 
məsrəflərin  payına,  həmçininməsrəflərin  ayrı  -  ayrı  növlərinin  həcminin 
dəyişilməsi səbəblərinə xüsusi diqqət yetirilir. 
Gəlir  və  xərclərin  struktur  təhlili  üsullarından  biri  də  -  onların  nisbi 
həcmlərinin  dinamikasının  qiymətləndirilməsindən ibarətdir.
 Məsələn,gəlirlərin 
və məsrəflərin, faizli gəlirlərin, faizli məsrəflərin, faizli marjanın, fazisiz gəlirin 
və  məsrəfin  ümumi  həcminin  balansının  nəticəsinə  faizlər  ilə  nisbətləri  bu  cür 
göstərici kimi çıxış edir. 
Bankın  məsrəfləri  və  gəlirlərinin  səviyyələrinin  qiymətləndirilməsi  üçün 
npvbəti maliyyə əmsalları istifadə oluna bilər (cədvəl 3.2) 
Maliyyə əmsallarının hesablanması.         (Cədvəl 3.2) 
Ə
msalın 



№ 
   
Surə
Məxrə
Dünya 
bankının 
mütəxəssisləri 
tərəfində
tövsiyyə olunan 
normativ 
səviyyə, % 
 
 
 
 

 
 
 
 
Dövr ərzində 
faiz gəliri 
Gəlir gətirən 
aktivlərin orta 
qalığı (kreditlər, 
vəsaitlərin 
qiymətli 
kağızlara, digər 
müəssisələrə 
qoyuluşu, 
faktorinq, 
lizinq) 
 
Siniflər (dərəcə) 
I - 4,6 % 
II - 3,4 % 
III - 4,0 % 
IV - 3,7 % 
V - 3,4 % 
VI - 3,2 % 
 
 

Dövr ərzində 
faizsiz gəlir 
Aktivlərin orta 
qalığı 
Hər bir bank 
tərəfindən təyin 
olunur 
 

Dövr ərzində 
faizsiz gəlir 
Aktivlərin orta 
qalığı 
Hər bir bank 
tərəfindən təyin 
olunur 
 
 
 
 

89 
 
 
 

 
 
Faizsiz 
gəlirlərdən 
çıxılan faizsiz 
məsrəflər 
 
 
 
Faiz marjası 
Sinif 
I - 48 % 
II - 52 % 
III - 57 % 
IV - 61 % 
V - 64 % 
VI - 67 % 
 

Faiz marjası 
üstəgəl faizsiz 
gəlir 
Aktivlərin orta 
qalığı 
Məlumatlar 
yoxdur 
 
 
 
 

 
 
Dövr ərzində 
ödənilən 
dividendlər 
 
 
Qeyri-sabit 
mənbələri 
istisna etməklə 
gəlir 
 
Sinif 
I - 32 % 
II - 42 % 
III - 48 % 
IV - 55 % 
V - 60 % 
VI - 65 % 
 
 

Ə
məyin 
ödənilməsinə 
dair məsrəflər 
Aktivlərin orta 
qalığı 
 
2% 

Ə
məliyyat 
məsrəfləri 
Aktivlərin orta 
qalığı 
3,5 % 
 
Sadalanan  əmsallardan  savayı  gəlirlilik  səviyyəsi  xalis  spred  (Əts)  və 
vasitəli marja (Mv) əmsalların əsasında qiymətləndirilir: 
 
Burada: 
Ə
ts - xalis spred əmsalı; 
Fs - kreditlər üzrə alınan faizlər; 
OQts - dövr ərzində təqdim olunan kreditlərin orta qalığı; 
Fdö - depozitlər üzrə ödənilən faizlər; 
OQde - dövr ərzində depozit ehtiyyatlarının orta qalığıdır; 
Ə
ts = (Fs x 100 : OQts) - (Fdö x 100 : 
OQde) 

90 
 
Ə
ts - nin normativ səviyyəsi 1,25 % - ə bərabərdir. 
 
 
Burada: 
Mv - vasitəli marja əmsalı; 
Fb - bank tərəfindən alınan faizlər; 
Ka(ə- alınan komissiya (əlaqəli);  
OQgga - gəlir gətirən aktivlərin orta qalığı; 
Fbö - bank tərəfindən ödənilən faizlər; 
OQbö - bank öhdəliklərinin orta qalığıdır; 
Mv - nin normativ səviyyəsi 6,5 % - ə bərabərdir. 
14.1. cədvəlindən ilk əmsal dünya təcrübəsində faizli gəlirin təhlili zamanı 
bankların  3 -  4  %  mislinə spred  marjaya  istiqamətləndiyini  göstərir.  Dördüncü 
ə
msalı isə bankları onların gəlirinin təxminən 30 % - nin faizsiz gəlir hesabına 
formalaşmasına  doğru  istiqamətləndirir.  Faizsiz  gəlir  hesabına  formalaşan 
gəlirin  hissəsi  nə  qədər  böyükdürsə,  bankın  da  reytinqi  (sinfi)  bir  o  qədər 
aşağıdır.  Bu  proses,  bankın  ənənəvi  kredit  xidmətləri  bazarında  dar  çərçivəsi 
haqqında şəhadətlik edir. 
Bankın  gəlirlik  səviyyəsinin  qiymətləndirilməsi  bank  risklərinin  müxtəlif 
növləri  ilə  əlaqədar  "böhranlı  göstəricilərin"  izlənməsinə  əsaslana  bilər.  Çünki 
risklərin  reallaşması  bankın  təmiz  gəlirlərinin  ixtisara  düşməsinə  səbəb  olan 
bankın bilavasitə itkilərində ifadə olunur. Böhranlı göstəricilər balanssız satışın 
risk amilləri, kredir, faiz, və əməliyyat riskləri ilə əlaqədar olur və bankın idarə 
olunmasının  müxtəlif  səviyyələrinə  aid  ola  bilər:  ümumilikdə  bank,  bank 
bölmələri (maliyyə məsuliyyəti mərkəzləri - MMM), bank məhsulları. 
Mv =[ (Fb + Ka (ə)) x 100 : OQgga] - (Fbö x 100 : 
OQbö) 

91 
 
Bank tərəfindən gəlirliliyin itirilməsinin böhranlı göstəriciləri 3.3. cədvəldə 
verilmişdir. 
Bank tərəfindən gəlirliliyin itirilməsinin böhranlı göstəriciləri      (Cədvəl 3.3) 
Bankın 
idarə 
olunması 
səviyyəsi 
Bank tərəfindən gəlirliliyin itirilməsi göstəriciləri 
Kompleksli 
böhranlı 
göstəricilə
Balanssız 
likvidlik 
riski 
 
Kredit riski 
 
Faiz riski 
 
Ə
məliyyat 
riski 
 
 
 
 
 
 
Ümumili
kdə bank 
İş
ləməyən 
aktivlərin 
ödənilməsi 
üçün 
ödənişli 
ehtiyatlard
an istifadə. 
Daha 
bahalı 
sabit və 
uzunmüdd
ə
tli 
ehtiyatları
n hesabına 
yüksək 
yüksək 
likvidlik 
qabiliyyətl
i aktivlərin 
formalaşm
ası 
Kredit 
portfelinin 
ayrı-ayrı 
seqmentlərin
in yüksək 
payı. 
Kredit 
portfelinin 
aqreqasiyalı 
keyfiyyət 
göstəricisini
n pisləşməsi. 
Vaxtı 
uzadılmış 
kreditlərin 
və faizli 
ödənişlərin 
payı və 
müddətinin 
artımı. 
Kredit 
qabiliyyəti 
olmayan 
borclu 
şə
xslərin 
payının 
artımı. 
Kredit 
sövdələşməsi 
riskinin 
Faizli 
marja 
ə
msalının 
enmə 
ə
nənəsi. 
Spredin 
enmə 
ə
nənəsi. 
Faktiki 
faizli 
marjanın 
kafi 
marjanın 
səviyyəsin
dən  aşağı 
düşməsi. 
Hesabat  və 
ya 
planlaşdırıl
an  dövrdə 
toplanan 
sıfra 
bərabər 
gepin 
yoxuğu. 
Gep 
ə
msallarını

pisləşməsi 
"Yükün" 
artımı. 
Faiz 
marjasının 
yük 
və 
vergilər 
tərəfindən 
udulması. 
"Aktivlərə 
dair  gəlir" 
(G:A)  və 
"aktivlərə 
vergi 
qoyuluşun
aqədər 
gəlir" 
ə
msalları 
arasındakı 
fərqin 
artımı 
Gəlirlik 
və 
mənfəətlilik 
ə
msallarının 
azalması. 
Gəlirlik 
və 
mənfəətlilik 
ə
msallarının 
fəaliyyət 
planda 
müəyyən 
olunan  bank 
standartlarına 
uyğunsuzluğ
u. 

92 
 
qiymətləndir
ilməsi 
standartlarını
n yoxuğu 
Maliyyə 
hesabatı 
mərkəzlər
i (MMM) 
Aşağı 
likvidlik 
qabiliyyətl
i  aktivlərin 
varlığı 
MMM 
müştərilərini

kredit 
qabiliyyətini

aşağı 
səviyyəsi 
Fəal 
ə
məliyyatl
ar üzrə faiz 
dərəcəsinin 
azalması 
və  ya  onun 
passiv 
ə
məliyyatl
ar 
üzrə 
artımı 
ə
nənəsi 
Passiv  və 
aktiv 
ə
məliyyatl
ar, 
faiz 
komissiya 
səviyyəsi 
haqqında 
qərarların 
qəbul 
olunması 
proseduru
nun 
keyfiyyəti 
MMM  və 
ya 
onun 
enməsinin 
mənfi 
maliyyə 
nəticəsi 
Bank 
məhsulu 
.bank 
məhsuluna 
dair 
tələbatın 
azalması 
Bank 
məhsullarını
n  alıcılarının 
aşağı  kredit 
almaq 
və 
tədiyyə 
qabiliyyəti. 
Müştəri 
tərəfindən 
bank 
məhsulunun 
istifadəsi  ilə 
bağlı  işgüzar 
risk 
Müqavilə 
faizinin 
formalaşm
ası 
Məhsulun 
yaranması 
texnologiy
-asının 
keyfiyyəti. 
Bank 
məhsulları
na 
dair 
qiymətləri

formalaşm
ası 
ilə 
bağlı 
iqtisadi 
ə
sasların 
yoxluğu 
Məhsulun 
özünüdəy
ə
r-indən 
aşağı gəlir 
 
Yüklə 0,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin